Słownik pojęć

Słownik pojęć

Instrukcja / Zakres danych / Działy Archiwum  / Słownik / Informator / Przegląd archiwalny / O projekcie / Informacje

Słownik najważniejszych pojęć używanych przez organa bezpieczeństwa PRL, które można znaleźć w opisach materiałów archiwalnych

Słownik
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | W | Z

Wyczyść

OBSERWACJA

potajemne śledzenie osób lub obserwowanie obiektów (przede wszystkim ambasad, konsulatów, hoteli, mieszkań osób objętych inwigilacją etc.) (tzw. obserwacja obiektowa). Obserwacja tajna była prowadzona „[…] przy użyciu grup obserwacyjnych bądź pasywnie poprzez osobowe źródła informacji”; obserwacja jawna miała być prowadzona „[…] wyłącznie przy użyciu wydzielonych grup obserwacyjnych, które nie biorą udziału w obserwacjach tajnych”. Każda osoba lub obiekt objęte obserwacją otrzymywały w jednostce pionu „B” kryptonim i osobny numer ewidencyjny. Instrukcja 1973.

OBSERWACJA OBIEKTOWA

obserwacja.

TERMINY POWIĄZANE: Obserwacja,

OFICER NA ETACIE NIEJAWNYM

oficer operacyjny SB, formalnie zatrudniony w innej instytucji na stanowisku nie związanym oficjalnie ze służbą w SB. Służba w SB oficera na etacie niejawnym była utajniona; w aktach osobowe funkcjonariusza okres pracy „na etacie niejawnym” był zaznaczony w dokumentach przebiegu służby formułą „oficer na etacie 0[numer]/[cyfra rzymska]”. Oficerowie na etacie zatrudnieni byli najczęściej w placówkach dyplomatycznych bądź w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (w przypadku oficerów Departamentu I MSW), bądź w innych „instytucjach przykrycia” (Ministerstwo Handlu Zagranicznego, Towarzystwo „Polonia” itd.), oraz w Urzędzie ds. Wyznań (oficerowie pionu IV MSW). Oficerowie na etacie niejawnym mieli zdobywać informacje lub wykonywać działania „pod przykryciem” nie ujawniając swojego prawdziwego miejsca pracy (nie dotyczyło to współpracy z agentami i innymi kategoriami współpracowników).

TERMINY POWIĄZANE: Akta osobowe funkcjonariusza,

OFICER PROWADZĄCY

pracownik operacyjny SB, osobiście współpracujący z tajnymi współpracownikami wzgl. innych kategorii donosicielami SB („prowadzący współpracownika”, osobowe źródła informacji). O.p. był odpowiedzialny za przeprowadzanie spotkań ze współpracownikiem, odbieranie od niego doniesień, wyznaczanie mu zadań i wynagradzanie go, zapewnienie konspiracji spotkań ze współpracownikiem i zachowanie konspiracji współpracy wewnątrz jednostki SB. Na o.p. spoczywał obowiązek dopełniania czynności rejestracyjnych i dokumentowania współpracy – uzyskane dokumenty dotyczące współpracownika oraz zobowiązania i pokwitowania wynagrodzeń przekazywał przełożonemu celem włączenia do teczki personalnej współpracownika, otrzymane doniesienia składał w prowadzonej przez siebie teczce pracy, wykonywał z nich odpisy i wyciągi kierowane za pośrednictwem przełożonego do innych oficerów operacyjnych SB celem włączenia do odpowiednich akt spraw operacyjnych, teczek personalnych innych współpracowników itp., sporządzał plany operacyjne wykorzystania współpracownika itd. Część obowiązków oficera prowadzącego mogła zostać powierzona rezydentowi. Funkcjonowało również określenie „oficer prowadzący sprawę [operacyjną]” – faktycznie oznaczało ono podobny zakres obowiązków o.p., tj. dopełniania czynności rejestracji i dokumentowania inwigilacji – poprzez gromadzenie w aktach sprawy doniesień i innych dokumentów dotyczących np. kontroli korespondencji osoby inwigilowanej (dokument „W”), podsłuchu itp., sporządzania okresowych lub doraźnych planów operacyjnych w sprawie itd., wnioskowania o zakończenie sprawy, zmianę jej kategorii itd. W przypadku bardziej skomplikowanych spraw operacyjnych, do których zaangażowanych było więcej funkcjonariuszy, oficer odpowiedzialny za całość sprawy oraz oficerowie odpowiedzialni za wykonanie części zadań wykonywanych w jej ramach byli wskazywani w odpowiednim planie operacyjnym. Należy zaznaczyć, że oficerowie prowadzący (współprowadzący) sprawy operacyjne z reguły jednocześnie byli oficerami prowadzącymi tajnych współpracowników (i donosicieli innych kategorii) zaangażowanych w inwigilację osób objętych tymi sprawami.

OPRACOWANIE TEMATYCZNE (PION "W")

jednostki pionu „W” przyjmowały od jednostek operacyjnych SB zlecenia na przeprowadzenie tzw. opracowań tematycznych, czyli zbiorów informacji opartych na celowo lub wyrywkowo przeprowadzanej potajemnej kontroli korespondencji, odnoszących się do „określonych zagadnień, środowisk, rejonów, miejscowości itp., będących w zainteresowaniu operacyjnym” (Instrukcja 1982a, §5.1.1.b). Opracowanie tematyczne najczęściej dotyczyły opinii wyrażanych w korespondencji nt. konkretnych wydarzeń, instytucji, działań czy zjawisk etc. W zleceniu (zamówienie) na opracowanie tematyczne jednostka operacyjna SB winna była szczegółowo określić zakres pożądanych informacji oraz okres, w którym kontrola korespondencji na potrzeby owego opracowania tematycznego ma się odbywać. Wnioski o oprracowaniach tematycznych (wraz z kartami realizacji zamówień) były niszczone w jednostkach pionu „W” po 6 miesiącach od zakończenia lub anulowania zleconej kontroli, nie były zwracane do jednostek operacyjnych ani ewidencjonowane lub archiwizowane w jednostkach pionu „C” (Instrukcja 1982a, §20, 21). „W”, praca.

OSOBA ZAUFANA (OZ)

1. [SB] kategoria współpracy z SB, polegająca na świadczeniu pomocy jednostkom pionów „B” (obserwacja), „W” (kontrola poczty) i „T” (środki techniki operacyjnej, tj. podsłuch, podgląd itd.) SB. OZ były werbowane i rejestrowane na zasadach właściwych dla tajnych współpracowników, ponieważ same nie były osobowymi źródłami informacji w sensie ścisłym, zakładano im jedynie teczkę personalną. OZ definiowano jako „[…] osoby współpracujące […] w zakresie wykonania przedsięwzięć technicznych i zabezpieczenia konspiracji p[odsłuchu] p[okojowego] i p[odsłuchu] t[elefonicznego]”; była zazwyczaj pracownikiem urzędu poczty, telegrafu i telefonu, która ze względu na dostęp do pomieszczeń pocztowych oraz instalacji telefonicznych i łącznościowych mogła w sposób nie zdradzający udziału SB świadczyć pomoc w zdobywaniu informacji, przechwytywaniu korespondencji, zakładaniu instalacji podsłuchowych. OZ mogli również być pracownicy hoteli itp. zakładów, którzy umożliwiali funkcjonariuszom jednostek pionu „B” SB prowadzenie obserwacji; inna stosowana nazwa to pracownik zaufany (PZ). M. Komaniecka, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007. 2. [WSW] – kategoria współpracy z WSW, odpowiadająca w praktyce SB kategorii kontaktu operacyjnego, obywatelskiego, poufnego itp. Wg Instrukcji WSW 1984, OZ oficerowie WSW mieli wybierać „wśród stanu osobowego ochranianych jednostek wojskowych i w ich otoczeniu w celu zapewnienia dopływu informacji o zdarzeniach i zjawiskach stanowiących przedmiot zainteresowania kontrwywiadu, do uzyskania których nie zachodzi konieczność angażowania tajnych współpracowników”; wg dalszych postanowień Instrukcji WSW 1987, dopuszczano „[…] możliwość angażowania OZ do wykonywania pomocniczych zadań w wyjaśnianiu materiałów wstępnych i prowadzeniu spraw operacyjnych”. OZ WSW były zatem współpracownikami o formalnie niższym stopniu zaangażowania w pracę operacyjną WSW. Wg Instrukcji WSW 1984 do OZ nie mieli zaliczać się „dowódców jednostek wojskowych, ich zastępców, oficerów politycznych i innych osób, z którymi oficerowie kontrwywiadu utrzymują kontakty z racji zajmowanych przez nich stanowisk”. OZ nie były rejestrowane, relacje OZ z WSW nie były formalizowane za pomocą deklaracji (zobowiązania do współpracy), nie tworzono także odrębnych akt OZ, lecz ich doniesienia włączano do odpowiednich teczek rozpracowań operacyjnych, teczek obiektów (tamże umieszczano również wykaz OZ wykorzystywanych do obserwacji obiektu) i teczek zagadnieniowych. Faktycznie kategoria o.z. służyła nie tylko wynikającym z zapisów Instrukcji WSW 1984 celom, ale również utrzymywaniu agentury wśród osób, których werbowania instrukcja zakazywała bądź nakładała na ich werbunek ograniczenia (tajny współpracownik 2.). Instrukcja WSW 1984, §47; W. Sawicki, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007.

OSOBOWE ŹRÓDŁO INFORMACJI (OZI)

1. [SB] zbiorcze określenie różnych kategorii współpracy bądź pomocy świadczonej SB. W Instrukcji 1970 określenie OZI oraz jego omówienie występuje w rozdziale III „Tajni współpracownicy i inne źródła informacji”. We wstępie do rozdziału III wskazano, że „[…] Służba Bezpieczeństwa obok tajnych współpracowników korzysta również z pomocy obywateli udzielających informacji o dostrzeżonych szkodliwych społecznie faktach i zjawiskach, z pomocy organów administracji, a także biegłych i specjalistów.” Po omówieniu zasad pracy z TW i zasad wykorzystywania LK następuje w tym rozdziale §19 „Inne osobowe źródła informacji”, wymieniający jako odrębne kategorie współprackontakty służbowe i kontakty operacyjne. Osobno zostali wymienieni w §20 Instrukcji 1970a konsultanci. Wymienienie w rozdziale III w osobnym §21 rzeczowych źródeł informacji wskazuje, że w rozumieniu Instrukcji 1970a termin OZI obejmował TW, dysponentów LK, KS, KO i konsultantów. W praktyce operacyjnej i dokumentacyjnej SB lat 70 i 80 XX w. termin OZI występuje jako kategoria ogólna, obejmująca wszystkie kategorie współpracy osób z jednostkami SB, w odróżnieniu od rzeczowych źródeł informacji. Pojęcie OZI znalazło się również w ostatniej instrukcji o pracy operacyjnej SB z grudnia 1989 r. (Instrukcja 1989), gdzie wymieniono, obok rzeczowych źródeł informacji, OZI z podziałem na tajne osobowe źródła informacji („tajny współpracownik, osoba informującą i konsultant”) oraz oficjalne osobowe źródła informacji („osoby, które z racji zajmowanych stanowisk, pełnionych funkcji lub posiadanej wiedzy mogą okresowo lub stale udzielać informacji interesujących Służbę Bezpieczeństwa”). Rejestracji na zasadach właściwych dla OZI podlegały osoby udzielające pomocy w zdobywaniu informacji SB – dysponenci LK, LB, LP, PO, ZPO, SK, osoby zaufane, itd., które same nie były źródłami informacji. W. Sawicki, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007, M. Komaniecka, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989" 2. [WSW] Ogólne określenie różnych kategorii współpracy z WSW. Wg Instrukcji WSW 1984, do OZI zaliczano tajnych współpracowników (TW) WSW, nieoficjalnych pracowników (NP) WSW oraz osoby zaufane (OZ) WSW. Instrukcja WSW §10.1; W. Sawicki, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007. 1. [SB] zbiorcze określenie różnych kategorii współpracy bądź pomocy świadczonej SB. W Instrukcji 1970 określenie OZI oraz jego omówienie występuje w rozdziale III „Tajni współpracownicy i inne źródła informacji”. We wstępie do rozdziału III wskazano, że „[…] Służba Bezpieczeństwa obok tajnych współpracowników korzysta również z pomocy obywateli udzielających informacji o dostrzeżonych szkodliwych społecznie faktach i zjawiskach, z pomocy organów administracji, a także biegłych i specjalistów.” Po omówieniu zasad pracy z TW i zasad wykorzystywania LK następuje w tym rozdziale §19 „Inne osobowe źródła informacji”, wymieniający jako odrębne kategorie współprackontakty służbowe i kontakty operacyjne. Osobno zostali wymienieni w §20 Instrukcji 1970a konsultanci. Wymienienie w rozdziale III w osobnym §21 rzeczowych źródeł informacji wskazuje, że w rozumieniu Instrukcji 1970a termin OZI obejmował TW, dysponentów LK, KS, KO i konsultantów. W praktyce operacyjnej i dokumentacyjnej SB lat 70 i 80 XX w. termin OZI występuje jako kategoria ogólna, obejmująca wszystkie kategorie współpracy osób z jednostkami SB, w odróżnieniu od rzeczowych źródeł informacji. Pojęcie OZI znalazło się również w ostatniej instrukcji o pracy operacyjnej SB z grudnia 1989 r. (Instrukcja 1989), gdzie wymieniono, obok rzeczowych źródeł informacji, OZI z podziałem na tajne osobowe źródła informacji („tajny współpracownik, osoba informującą i konsultant”) oraz oficjalne osobowe źródła informacji („osoby, które z racji zajmowanych stanowisk, pełnionych funkcji lub posiadanej wiedzy mogą okresowo lub stale udzielać informacji interesujących Służbę Bezpieczeństwa”). Rejestracji na zasadach właściwych dla OZI podlegały osoby udzielające pomocy w zdobywaniu informacji SB – dysponenci LK, LB, LP, PO, ZPO, SK, osoby zaufane, itd., które same nie były źródłami informacji. W. Sawicki, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007, M. Komaniecka, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989" 2. [WSW] Ogólne określenie różnych kategorii współpracy z WSW. Wg Instrukcji WSW 1984, do OZI zaliczano tajnych współpracowników (TW) WSW, nieoficjalnych pracowników (NP) WSW oraz osoby zaufane (OZ) WSW. Instrukcja WSW §10.1; W. Sawicki, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007.