Słownik pojęć

Słownik pojęć

Instrukcja / Zakres danych / Działy Archiwum  / Słownik / Informator / Przegląd archiwalnyO projekcie / Informacje


Słownik najważniejszych pojęć używanych przez organa bezpieczeństwa PRL, które można znaleźć w opisach materiałów archiwalnych

Słownik
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | W | Z

MOB

skrót od określenia „militarno-obronny”. Skrót MOB był stosowany przy rejestrowaniu osób opiniowanych w Wydziale XII Biura „C” MSW oraz Wydziałach „C” i Sekcjach „C” Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego lokalnych jednostek SB do dopuszczenia do prac objętych tajemnicą państwową – notatka zwykle brzmiała „zabezpieczony do prac MOB”. W zapisach kartotecznych dot. takich osób ich danym osobowym towarzyszył zazwyczaj zapis „dopuszczony do prac tajnych” wzgl. „dopuszczony do prac MOB”, „zabezpieczony do prac MOB” wraz z numerem dziennika korespondencyjnego nadanym pismu od instytucji, która wnioskowała o uprawnieniu danej osoby do dostępu do tajemnic służbowych i państwowych.




MARTWA SKRZYNKA

środek pracy operacyjnej, polegający na utworzeniu na potrzeby operacyjne SB fikcyjnego adresu korespondencyjnego, najczęściej przez założenie skrytki pocztowej lub konta poste-restante. Martwe skrzynki były rejestrowane w Biurze „C” MSW na zasadach właściwych dla rejestracji współpracowników, z tą różnicą, że w karcie EO-4 wypełniano jedynie część II. Zob również: rejestracja.

TERMINY POWIĄZANE: Biuro "C" MSW, Rejestracja,


MATERIAŁ WSTĘPNY

według Wytycznych 1972, jako materiał wstępny „[…] rozumieć należy informacje pierwiastkowe (szczątkowe) nie sprawdzone na tyle, aby można było założyć sprawę operacyjną” w myśl Instrukcji 1970a. Dokumenty określone jako materiały wstepne podlegały rejestracji i przechowywaniu w jednostkach pionu „C”, co miało „[…] chronić od zapomnienia nie wykorzystanych dotąd treści różnych informacji typu operacyjnego będących w posiadaniu jednostek SB” (Wytyczne 1972). Materiały wstępne i wszystkie osoby w nich występujące rejestrowano kartą EO-4 na zasadach właściwych dla spraw operacyjnych. W przypadku zarejestrowania przez jednostkę operacyjną materiałów wstepnych dotyczących problemów lub osób uprzednio już zarejestrowanych, jednostka pionu „C” dokonywała koordynacji pomiędzy rejestrującymi jednostkami operacyjnymi SB. 2. [WSW] – m.w. w ujęciu Instrukcji WSW 1984 (§70.1) miały być „uzyskane przez kontrwywiad informacje wskazujące na możliwość przygotowywania lub prowadzenia przestępczej (wrogiej) działalności”. Wyjaśnienie („sprawdzenie”) m.w. polegało na zastosowaniu środków pracy operacyjnej, wytworzone dokumenty gromadzono w teczce materiałów wstępnych. Celem prowadzenia (‘sprawdzania’) m.w. było: „[…] potwierdzenie ścisłości i zgodności z rzeczywistością otrzymanych informacji, ustalenie okoliczności towarzyszących sprawdzanemu zdarzeniu lub zjawisku, zebranie niebędnych danych o podmiocie informacji, a w tym dokonanie sprawdzeń w kartotekach WSW i MSW, specyzowanie wniosków co do dalszego postepowania”. W przypadku stwierdzenia, że sprawdzane „zdarzenie lub zjawisko” może mieć związek z „przestępczą (wrogą) działalnością”, wszczynano sprawę operacyjną (kategorie spraw operacyjnych WSW) lub, gdy „inne względy nie nakazują prowadzenia sprawy operacyjnej”, wszczynano śledztwo. Nie rozpoczynano sprawdzania m.w., gdy uzyskane na wstępie informacje dawały od razu powody do wszczęcia sprawy operacyjnej. Instrukcja WSW 1984, §70-71.


MATERIAŁY ADMINISTRACYJNE

formalne określenie wprowadzone przez Instrukcję 1985a, odpowiadające terminowi akta administracyjne z Instrukcji 1968 i Instrukcji 1974a; wg Instrukcji 1985 na materiały administracyjne składały się „[…] wszelkie przepisy i dokumenty jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych […] wytworzone w związku z ich działalnością”, nie będące materiałami operacyjnymi (2) lub materiałami osobowymi.


MATERIAŁY OBRONNE

formalne określenie wprowadzone przez Instrukcję 1985a; składały się na nie „[…] wszelkie materiały związane z przygotowaniem jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych do działań na wypadek zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny.”

TERMINY POWIĄZANE: Instrukcja 1985a,

MATERIAŁY OPERACYJNE

1. ogólne określenie wszelkiego rodzaju dokumentacji wytworzonej przez SB w ramach działalności operacyjnej; składały się na nią doniesienia współpracowników, notatki funkcjonariuszy z informacji uzyskanych od tajnych współpracowników, bądź z przeglądu akt spraw operacyjnych, wyciągi sporządzone w ramach niejawnej kwerendy (z akt paszportowych, akt Biura Dowodów Osobistych, akt pracowniczych, akt studenckich itd.), notatki z podsłuchu telefonicznego i pokojowego, potajemnie wykonane fotografie i filmy (dokumenty „T”, PDF), przejętą korespondencję (dokumenty „W”), raporty z obserwacji, etc., oraz wyciągi z wszystkich ww. rodzajów dokumentów. 2. Formalne określenie wprowadzone przez Instrukcję 1985, odpowiadające terminowi akta operacyjne z Instrukcji 1968 i Instrukcji 1974a; na materiały operacyjne składały się dokumenty „[…] wytworzone przez Służbę Bezpieczeństwa, Milicję Obywatelską, Organy Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Nadwiślańskie Jednostki MSW oraz Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej jednostek wojskowych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych, materiały dotyczące wszystkich rodzajów spraw operacyjnych, postępowań przygotowawczych [tj. śledztw], teczek personalnych i teczek pracy osobowych źródeł informacji, teczek osób opiniowanych [teczka wyjazdowa, Wydział XII Biura „C” MSW], dokumentację sprawozdawczą i korespondencję operacyjną oraz wszelkie przepisy, jak: zarządzenia, rozkazy, pisma okólne, instrukcje i wytyczne dotyczące pracy operacyjnej.”


MATERIAŁY OSOBOWE

formalne określenie wprowadzone przez Instrukcję 1985a, odpowiadające terminowi akta osobowe z Instrukcji 1968 i Instrukcji 1974a; na materiały osobowe składały się „[…] teczki osobowe funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, żołnierzy zawodowych jednostek wojskowych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych, funkcjonariuszy pożarnictwa, pracowników cywilnych, członków Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej oraz teczki osobowe osób posiadających przydziały organizacyjno-mobilizacyjne do pełnienia służby w Rezerwowych Oddziałach Milicji Obywatelskiej”.


MELDUNEK OPERACYJNY

opracowana informacja o jednostkowym znaczeniu operacyjnym, sporządzona na podstawie danych uzyskanych od OZI, ze środków techniki operacyjnej, obserwacji osób inwigilowanych i kontroli korespondencji. Sformalizowane meldunki operacyjne były rejestrowane i wprowadzane do elektronicznych systemów administrujących informacjami operacyjnymi (EZOP, ESEZO, ESFAZA) jako tzw. „dokumenty wejściowe”; oryginały maszynopisów meldunków operacyjnych i ich odbitki były włączane do akt spraw operacyjnych, których dotyczyła zawartość meldunków. Sformalizowane meldunki operacyjne zawierały informacje streszczające, w wielu przypadkach również dotychczasowy przebieg sprawy operacyjnej i działalności osób inwigilowanych, w części formularzowej wskazywały na osobę inwigilowaną, kategorię sprawy, użyte środki pracy operacyjnej oraz zakodowaną kategorię zagrożenia związanego z działalnością osoby objętej inwigilacją. Od połowy lat 70. meldunek był był głównym dokumentem przenoszącym informacje zarówno wewnątrz akt spraw operacyjnych, jak i w elektronicznych systemach administrujących informacjami operacyjnymi. Sformalizowane materiały operacyjne od 1974 r. pełniły także funkcję wniosków o założenie lub zamknięcie spraw operacyjnych. W 1985 r. odróżniano wśród meldunków tzw. informacje systemowe, tj. „źródłowe informacje operacyjne […] przetworzone w postać meldunku, dotyczące prowadzonych spraw operacyjnych”, a wśród nich: meldunek o założeniu sprawy, zawierający informacje o powodach wszczęcia sprawy operacyjnej; uzupełnienie meldunku; meldunek sygnalny, tj. „wstępne informacje operacyjne, uzyskane w ramach spraw obiektowych, nie dające podstaw do założenia odrębnej sprawy operacyjnej”; meldunek o działaniach prewencyjnych (w ramach spraw obiektowych). Obok informacji systemowych funkcjonowały „informacje pozasystemowe”, które zawierały dane przetworzone; wśród nich rozróżniano: informację sytuacyjną (zawierającą przetworzone informacje dot. opinii społecznych, nastrojów etc.), informację problemową (analizę informacji dot. osób, tematów, grup, obiektów, oceny stanu bezpieczeństwa etc.), informację specjalną (tj. nie zdefiniowaną w innych terminach). Instrukcja 1985d.


MIEJSCE SPOTKAŃ (MS) [WSW]

wg Instrukcji WSW 1984, było to pomieszczenie lub miejsce w budynkach położonych na terenie jednostek wojskowych, przeznaczone do spotkań z tajnymi współpracownikami WSW. Zorganizowanie MS wymagało zatwierdzenia wniosku zawierającego opis miejsca (pomieszczenia), szkic sytuacyjny i wykaz współpracowników przyjmowanych w MS (ten ostatni miał być aktualizowany z biegiem czasu). Wniosek takowy włączano do teczki obiektu dotyczącej jednostki wojskowej, w której MS się znajdowało. Instrukcja WSW 1984, §54.


MIESZKANIE KONSPIRACYJNE (MK)

mieszkanie będące własnością SB, służące wyłącznie do celów operacyjnych, tj. przede wszystkim do potajemnych spotkań funkcjonariuszy z najcenniejszymi współpracownikami SB (ale również np. jako utajone pomieszczenia służbowe jednostek SB zajmujących się obserwacją i inn.). W celu zachowania konspiracji MK (zwłaszcza przed instytucjami oficjalnymi, jak np. władze komunalne itd.), SB sporządzała fikcyjne dokumenty dotyczące zatrudnienia mieszkańców MK i wykorzystania mieszkania (dosłownie: „odpowiednią legendę legalizacyjną dla administracji nieruchomości i otoczenia oraz dane niezbędne do uzyskania decyzji przydziału lokalu”; „najemcy MK powinni być zaopatrzeni w odpowiednie dokumenty legalizacyjne zawodów i miejsc pracy, które usprawiedliwiają okresową ich nieobecność w mieszkaniach”); zabiegi te były konieczne ze względu na obowiązywanie w PRL rygorystycznych przepisów dotyczących przydzielania mieszkań i posiadania mieszkań prywatnych – konieczne było zakonspirowanie faktu posiadania i wykorzystywania mieszkania przez SB nie tylko przed sąsiadami, ale i przed władzami kwaterunkowymi. Jako właściciele/najemcy MK meldowani byli fikcyjnie funkcjonariusze SB (mieszkający jednak nadal w swoich własnych mieszkaniach), bądź emeryci lub renciści MO i SB. W przypadkach, gdy istniała konieczność realnego zasiedlenia MK, za zgodą ministra lub wiceministra MSW, a w jednostkach terenowych SB, komendanta wojewódzkiego MO, umieszczano w nim funkcjonariusza SB. W przypadku, gdy nie było możliwe zarejestrowanie MK jako mieszkania, „legalizowano” je jako „lokale użytkowe” (biura, składy etc.). Formalny najemca MK miał obowiązek dopełnienia wszelkich formalności związanych z zajęciem mieszkania, wywiązywania się ze zobowiązań tytułem najmu, oraz „[…] zgodnie z przyjętą legendą i regulaminem eksploatacji mieszkania, właściwie pozorować wobec otoczenia wykorzystywanie mieszkania i zapewniać jego konspirację”. Najemca MK faktycznie w nim rezydujący zawierał z SB umowę „określającą sposób użytkowania mieszkania, jego legalizację, odpłatność za czynsz, energię elektryczną, gaz, utrzymanie czystości”, miał również obowiązek „[…]układać tryb życia osobistego […] tak, aby w pełni zaspokoić potrzeby służbowe jednostki, łącznie z zapewnieniem całkowitej konspiracji […] w razie potrzeby służbowej – opróżnić ten lokal”. Stan zakonspirowania MK miał być okresowo sprawdzany przez kierowników jednostek operacyjnych SB korzystających z MK. MK były rejestrowane na zasadach właściwych dla dysponentów LK i skrzynek adresowych, ponadto były ewidencjonowane przez komórki do spraw mieszkaniowych pionu administracyjno-gospodarczego MSW „w sposób zapewniający konspirację ich adresów”. Określenie MK zostało wprowadzone instrukcją operacyjną SB w 1960, w Instrukcji 1970a nie funkcjonuje (wzmiankuje się tam wyłącznie, oboklokali kontaktowych, możliwość zorganizowania „lokali konspiracyjnych” na odrębnych zasadach), w praktyce operacyjnej i w formalnych dokumentach określenie MK funkcjonowało nadal.

TERMINY POWIĄZANE: Lokal kontaktowy (LK), Instrukcja 1970a,

MIESZKANIE TAJNE (MT) [WSW]

odpowiednik mieszkania konspiracyjnego w praktyce SB; wg Instrukcji WSW 1984, MT miały być „odpowiednio wyposażonymi pomieszczeniami pozostającymi w wyłącznym użytkowaniu kontrwywiadu [tj. WSW] na podstawie dokumentów legalizacyjnych [tj. fałszywych] bądź też wynajęte na podstawie umów od osób, które przez dłuższy okres przebywają poza miejscem zamieszkania”. MT miały służyć do „odbywania spotkań ze sprawdzonymi współpracownikami oraz do realizacji innych czynności kontrwywiadowczych, wymagających szczególnej tajności”. Od pozostałych sekretnych miejsc kontaktowania się WSW (lokal kontaktowy WSW, miejsce spotkań), MT różniła zatem forma własności/użytkowania i przeznaczenie – do czynności wyższego stopnia utajenia. Instrukcja WSW 1984, §49; W. Sawicki, Osobowe źródła informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007.


MIKROFILMOWANIE

M. było najbardziej rozpowszechnioną formą zabezpieczenia akt w jednostkach pionu "C” oraz w Wydziale XVIII Departamentu I MSW. Na mikrofilmowanie składała się procedura rejestracyjna (odnotowanie mikrofilmowania w dzienniku archiwalnym, w dzienniku archiwalnym mikrofilmów, oraz odnotowanie numeru archiwalnego mikrofilmu w KOI, naniesienie numeru archiwalnego mikrofilmu na okładki akt mikrofilmowanych), kwalifikacyjna (wybór dokumentów z akt, która mikrofilmowano) oraz sama czynność mikrofilmowania. Mikroformy (w postaci pociętego mikrofilmu 8 mm umieszczonego w jackecie lub mikrofiszy rozmiaru A6) były oznaczane oddzielnym numerem archiwalnym (numerem dziennika archiwalnego mikrofilmów). Do mikrofilmowania kwalifikowano zasadniczo dokumenty oznaczone kategorią „A” i kategoriami „B” o terminie przechowywania powyżej 10 lat (kategoria materiałów archiwalnych); wg Instrukcji 1985 do mikrofilmowania winny być kwalifikowane dokumenty „kategorii »A« „posiadające trwałe znaczenie ze względu na swą wartość operacyjną, polityczną i społeczną i gospodarczą zarówno dla państwa jak i dla resortu spraw wewnętrznych oraz dokumenty kategorii »B« posiadające okresową wartość operacyjną i polityczną […]”. Wg tej instrukcji, akta oznaczone kategorią „B” po zmikrofilmowaniu miały zostać zniszczone (brakowanie) „o ile nie przedstawiają wartości dowodowej”. Wg Konspektu 1976, mikrofilmowaniu miały podlegać dokumenty kategorii „A” oraz „dokumenty o długotrwałym okresie przechowywania, jak: teczki personalne i robocze [tj. teczki pracy] wyeliminowanych osobowych źródeł informacji, akta rozpracowań operacyjnych, akta postępowań przygotowawczych [tj. śledztw], akta normatywne SB i SM [tj. MO], sprawozdawczość, inne dokumenty posiadające wartość operacyjną, oryginalne dokumenty byłego podziemia”. W założeniu o zakwalifikowaniu do zmikrofilmowania decydować miała zatem ‘wartość operacyjna’ dokumentów oraz rodzaj opisywanego w aktach ‘przestępstwa’ wzgl. działalności wywrotowej (w tym szczególnie dotyczące organizacji nielegalnych, ‘zbrojnego podziemia’, organizacji wywiadowczych, sabotażu, dywersji). Wg Konspektu 1976b, podstawą do zakwalifikowania dokumentów do zmikrofilmowania były kryteria ustalone w Instrukcji 1974 (nie różniące się od kryteriów Instrukcji 1985), w wykazie akt, oraz w decyzji wiceministra MSW, gen. M. Milewskiego, które w skrócie sprowadzały się do: „[…] wartości dokumentów pod względem operacyjnym, rodzajem dokonanego przestępstwa [tj. działalności antykomunistycznej lub niepodległościowej], przydatnością [wyeliminowanego] tajnego współpracownika do dalszej współpracy”. W przypadku mikrofilmowania akt współpracowników, z założenia mikrofilmowano dokumenty z teczki personalnej: ankietę personalną i życiorys współpracownika, raport (wniosek) oficera prowadzącego o zezwolenie na werbunek, raport (sprawozdanie) z przeprowadzonej rozmowy z kandydatem na współpracownika, raport z werbunku, zobowiązanie do współpracy, charakterystyki (okresowe i końcowa) współpracownika, pokwitowania odbioru przez współpracownika pieniędzy lub prezentów, notatki zawierające ewentualne hasła wymieniane ze współpracownikiem (nieraz również informacje o zwykłych miejscach i terminach spotkań), dokumenty dot. ‘przedsięwzięć operacyjnych’, w których brał udział współpracownik, wreszcie raport (wniosek) o zakończenie współpracy. W przypadku gdy w teczkach personalnych współpracowników pokwitowania odbioru wynagrodzeń były zbyt liczne, fotografowano zaledwie niektóre. Podobnie nie mikrofilmowano zawartości całej teczki pracy współpracownika, a jedynie niektóre doniesienia (jedne z pierwszych i ostatnich oraz kilka ważniejszych z okresu współpracy). W przypadku mikrofilmowania akt byłych współpracowników decydować miała zasada ewentualnej perspektywiczności współpracy – z mikrofilmowania miały zatem być wyłączone akta współpracowników, którzy zerwali współpracę, niesprawdzonych, ‘dwulicowców’, wyeliminowanych ze względu na trwałą utratę możliwości operacyjnych; brano pod uwagę również inne cechy byłego współpracownika, które mogły umożliwić (lub uniemożliwić) ponowne podjęcie współpracy: wiek, wykształcenie, zawód, władanie językami obcymi, możliwości wykorzystania do określonych zadań i zagadnień, wreszcie zainteresowania i ‘walory osobiste’ (w praktyce MSW mikrofilmowano z zasady teczki personalne agentów). W „sprawach ważniejszych” przewidywano nadto mikrofilmowanie dokumentów „[…] które służyły do gry z [obcymi] ośrodkami wywiadowczymi, instrukcje szkoleniowe tajnego współpracownika” oraz dokumenty opisujące „ważniejsze przedsięwzięcia zmierzające do rozpracowania wrogich ośrodków, poprzez wprowadzenie tajnego współpracownika do wrogiego podziemia itp.”. W przypadku mikrofilmowania akt spraw operacyjnych, z założenia mikrofilmowano postanowienie o założeniu sprawy, streszczenie lub charakterystykę sprawy oraz postanowienie o zakończeniu sprawy. W przypadku spraw operacyjnych, których przedmiotem były „nielegalne organizacje, zbrojne podziemie antypaństwowe, wywiad, sabotaż, dywersja, rozpracowanie placówek dyplomatycznych”, dodatkowo mikrofilmowano wszystkie „[…] ważniejsze dokumenty, protokoły przesłuchań obrazujące środki i metody wrogiej działalności, strukturę organizacji [podziemnej], [jej] skład personalny itp.”. Z akt spraw operacyjnych dotyczących innych form działalności podlegającej inwigilacji ze strony SB w założeniu miano mikrofilmować „niektóre ważniejsze dokumenty obrazujące charakter przestępstw”. W praktyce mikrofilmowano ważniejsze doniesienia, plany operacyjne, niektóre protokoły przesłuchań i notatki z rozmów operacyjnych, rysunkowe schematy kontaktów (odpowiadające schematowi „Wer kennt wer?”), zwrócone z jednostek pionu „C” karty E-15, notatki ze streszczeniami z innych akt dotyczących osób objętych inwigilacją i liczne inne dokumenty, mające znaczenie dla przebiegu sprawy. W przypadku mikrofilmowania akt postępowań przygotowawczych (akt kontrolnych śledztw) z założenia mikrofilmowano postanowienia o założeniu sprawy kontrolno-śledczej, akt oskarżenia, wyrok lub postanowienie o zakończeniu sprawy (gdy w aktach brakowało odpisu wyroku, lub gdy śledztwo zakończyło się umorzeniem). W przypadku śledztw dotyczących „przestępstw szczególnej wagi, jak: szpiegostwo [definicja prawna stosowana w PRL wybiegała poza klasyczne pojęcie szpiegostwa i obejmowała m.in. osoby, które weszły w posiadanie informacji uznawanych za tajemnicę państwową lub istotnych dla państwa], nielegalne organizacje, udział w bandach zbrojnych [tak określano oddziały podziemia antykomunistyczego], terror polityczny, sabotaż i dywersja” do mikrofilmowania kwalifikowano ponadto „[…] istotne dowody rzeczowe [tj. dokumenty] świadczące o dokonaniu przestępstwa, protokoły przesłuchań obrazujące środki i metody wrogiej działalności, strukturę organizacji [podziemnej], [jej] skład personalny itd.”; w przypadku akt śledztw mniejszej wagi, dotyczących „[…] przestępstw antypaństwowych, takich jak wroga propaganda, przestępstwa urzędnicze, kryminalne itd.” mikrofilmowano poza ww. dokumentami odnoszącymi do formalnej strony prowadzonego śledztwa „niektóre ważniejsze dokumenty obrazujące charakter przestępstwa”. Z zasady wyłączano z mikrofilmowania duplikaty dokumentów, dokumenty ‘techniki operacyjnej’ (tj. m.in. stenogramy podsłuchów etc.) oraz przejętą korespondencję (dokument „W”), oraz ‘dokumenty bez wartości’. Informację o zmikrofilmowaniu akt i numerze archiwalnym mikrofilmu umieszczano na odpowiednich kartach w kartotece ogólnoinformacyjnej (a stamtąd przekazywano do ZSKO). W dzienniku archiwalnym umieszczano obok liczby porządkowej dziennika (tj. numeru archiwalnego) numer archiwalny mikrofilmu w postaci np.: „F-1234/1” (F, nf). Konspekt 1976, Konspekt 1976b, Instrukcja 1985, §80-81.