Słownik pojęć

Słownik pojęć

Instrukcja / Zakres danych / Działy Archiwum  / Słownik / Informator / Przegląd archiwalnyO projekcie / Informacje


Słownik najważniejszych pojęć używanych przez organa bezpieczeństwa PRL, które można znaleźć w opisach materiałów archiwalnych

Słownik
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | W | Z

ZADANIA

system EPIW, którego zadaniem było ewidencjonowanie zadań, poleceń i instrukcji przekazywanych z Departamentu I MSW do rezydentur zagranicznych wywiadu SB. Dokumentem wejściowym do systemu była karta ZD. System miał służyć wyeliminowaniu zadań niepotrzebnych (możliwych do zrealizowania w Departamencie I MSW na podstawie już otrzymanych informacji), kontrolowaniu wykonania i realizacji zadań oraz ich ewentualnemu odwoływaniu, a także rozliczaniu rezydentur i poszczególnych oficerów z wykonania instrukcji.


ZPO | CONCEALED OBSERVATION POINT.

ZPO - Zakryty Punkt Obserwacyjny concealed observation point.


ZABARWIENIE SPRAWY

ogólne określenie charakteru działalności podlegającej czynnościom operacyjnym SB. Termin z.s. w szczególności odnosił się do działów kartoteki zagadnieniowej, ale również oznaczał – w szerokim znaczeniu – rodzaj działalności politycznej wzgl. antypaństwowej, o którą podejrzewano osobę inwigilowaną, lub będącej przedmiotem sprawy operacyjnej, przynależność społeczną (np. arystokracja), środowiskową (np. byli zawodowi wojskowi), organizacyjną (np. byli członkowie Polskiego Stronnictwa Ludowego, Armii Krajowej etc.), narodową etc. osób lub środowisk podlegających inwigilacji. Z.s. wskazywano zarówno w zapisach kartoteki zagadnieniowej (gdzie odpowiadało działom kartoteki), jak i w dokumentacji starszych kategorii spraw operacyjnych, oraz w potocznym języku dokumentacji operacyjnej SB – tu jako określenie charakteru zwalczanej przez SB działalności lub organizacji/środowiska (EO-130). Termin prawdopodobnie wywodził się od domniemanego zróżnicowania kolorów kart ewidencyjnych w funkcjonującej do początku lat 60. XX w. „kartoteki informacyjnej” (stanowiącej obok „kartoteki sieci” trzon instrumentów ewidencyjnych SB przed reformą, która wprowadziła podział na kartoteki: statystyczną i ogólnoinformacyjną oraz kartoteki tematyczne i zagadnieniową). Kolumna dziennika archiwalnego określona terminem „z.s.” zwykle zawierała wpisy dotyczące przyczyn założenia i charakteru sprawy operacyjnej wzgl. akt kontrolno-śledczych i przyczyn złożenia teczki do archiwum.

TERMINY POWIĄZANE: Dziennik archiwalny,

ZABEZPIECZENIE (ZABEZPIECZENIE OPERACYJNE)

termin, którym określano rejestrację i rodzaj sprawy operacyjnej. Początkowo „zabezpieczenie” było terminem ogólnym i wieloznacznym, właściwie równoznacznym z objęciem osoby, środowiska, instytucji „zainteresowaniem operacyjnym” lub ujęciem osoby w środkach ewidencyjnych (kartotekach etc.) SB; z adnotacją „zabezpieczenie” wg Instrukcji 1960b rejestrowano (w trybie właściwym dla rejestracji KTW) osoby traktowane jako różnego rodzaju kategorie „pomocy obywatelskiej”; w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. szerszą praktyką SB stało się rejestrowanie osób jako „zabezpieczenia operacyjnego”, „osób zabezpieczonych”, co oznaczać mogło objęcie ich obserwacją, jakkolwiek o niższym poziomie zaangażowania operacyjnego niż KE lub SOS, (de facto miało to być odnotowaniem w ewidencji operacyjnej „wrogiego czynu”). Znacznie powszechniejsze było jednak konspirowanie przez tę formę rejestracji agenturalnego charakteru kontaktów z rejestrowanymi w ewidencji operacyjnej SB osobami. W przypadku złożenia w odpowiednim Wydziale „C” jednostek terenowych SB bądź w Biurze „C” MSW teczki zabezpieczenia operacyjnego i rejestracji jej w dzienniku archiwalnym o sygnaturze I, tj. inwentarzu akt agenturalnych, można założyć, że istotnie osoba zarejestrowana jako „zabezpieczenie”, której dotyczą takowe akta, utrzymywała z SB kontakty o charakterze agenturalnym, bądź podlegała „opracowaniu” na zasadzie podobnej do „opracowania” KTW. „Zabezpieczenie” było również kategorią rejestracji w instrumentach ewidencyjnych Biura „C” MSW, właściwą dla osób rejestrowanych we własnych środkach ewidencyjnych przez Departament I MSW i Biuro Studiów MSW. Realny charakter rejestracji był ujęty w aktach i środkach ewidencyjnych prowadzonych przez te jednostki. Do kartotek pionu „C” Departament I MSW i Biuro Studiów MSW wnosiły „zabezpieczenie” w celu zakonspirowania rzeczywistego charakteru rejestracji, oraz aby umożliwić sobie poprzez procedury koordynacji wiedzę o działaniach innych jednostek SB wobec zarejestrowanej osoby i wykluczyć ewentualność zarejestrowania jej przez inną jednostkę. Funkcjonowała również procedura „zabezpieczenia wyjazdów zagranicznych”, co oznaczało informowanie jednostki operacyjnej, która zarejestrowała daną osobę w instrumentach ewidencyjnych Biura „C” MSW, o każdorazowym złożeniu przez taką osobę wniosku o wydanie paszportu (lub innego dokumentu uprawniającego do wyjazdu za granicę). Słowo „zabezpieczenie”, „zabezpieczyć” funkcjonowało również w języku potocznym SB na oznaczenie ujęcia danych o osobie w instrumentach ewidencyjnych, tj. rejestracji („zabezpieczyć w kartotece”).


ZABEZPIECZENIE [WSW]

definicja zabezpieczenia wg zapisów Instrukcji 1987 brzmiała: „zapewnienie sobie przez organ zabezpieczający wyłączności podejmowanych działań kontrwywiadowczych wobec osoby zabezpieczonej oraz dopływu informacji o interesowaniu się tą osobą przez inny organ” (§4.1). Z. miało służyć „[…] zapewnieniu organowi WSW dopływu informacji o interesowaniu się osobą zabezpieczoną przez inne jednostki operacyjne, uzależniając możliwośc wykorzystania tej osoby przez inne jednostki od uprzednego porozumienia się z jednostką zabezpieczającą”. Zabezpieczenie oznaczało dokonanie rejestracji osoby cywilnej w instrumentach ewidencyjnych WSW i MSW dla skoordynowania działań operacyjnych jej dotyczących, zanim dokonano jej zarejestrowania jako współpracownika wzgl. w ramach sprawy operacyjnej.

TERMINY POWIĄZANE: Instrukcja WSW 1987, Rejestracja [WSW],

ZABEZPIECZENIE WYJAZDÓW ZAGRANICZNYCH

zgłoszenie do środków ewidencyjnych Biura „C” MSW i Biura Paszportów MSW przez jednostkę operacyjną SB „zabezpieczenia wyjazdów zagranicznych” dotyczącego wskazanej osoby (najczęściej objętej inwigilacją w ramach sprawy operacyjnej, ale także współpracownika) skutkowało informowaniem tej jednostki o każdym fakcie złożenia przez osobę objętą z.w.z. wniosku o wydanie paszportu na wyjazd zagraniczny wzgl. innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy PRL; jednostka operacyjna SB mogła wówczas sprzeciwić się wydaniu paszportu. Zabezpieczenie zatwierdzano postanowieniem o zastrzeżeniu-zabezpieczeniu wyjazdów zagranicznych wystawianym przez oficera operacyjnego SB i zatwierdzanym przez jego zwierzchnika, rejestrowano w dzienniku rejestracyjnym zastrzeżeń wyjazdów zagranicznych.

TERMINY POWIĄZANE: Biuro "C" MSW, Dziennik rejestracyjny,

ZAGROŻENIE

krótkie określenie charakteru lub/i obszaru działalności uważanej przez SB za antypaństwową względnie antysocjalistyczną. Z. było kategorią formalną, zgłaszaną w meldunku operacyjnym jako element kwalifikujący działalność podlegającą operacyjnej kontroli SB w ramach SOR, SOS, KE. Sformalizowany opis (kategoria) z. i odpowiadający jej kod był umieszczany w odpowiednim punkcie meldunku operacyjnego. W przypadku, gdy w wyniku działań operacyjnych SB stwierdzono, że cechy działalności inwigilowanej osoby (grupy osób) odpowiadają innej kategorii z. niż uprzednio zgłoszona, sporządzano odrębny meldunek operacyjny bądź tzw. uzupełnienie meldunku operacyjnego z korektą. Stosowanie sformalizowanych nazw i kodów zagrożeń miało służyć celom statystycznym i kwalifikacji ważności prowadzonych spraw. Kodów zagrożeń używano również w zapisach kart ewidencyjnych wprowadzonych Instrukcją 1983.


ZAKRYTY PUNKT OBSERWACYJNY (ZPO)

jeden ze sposobów prowadzenia obserwacji przez pion „B” Służby Bezpieczeństwa; pomieszczenie (mieszkanie), z którego obserwowano (filmowano, fotografowano) osoby (również budynki lub mieszkania) inwigilowane przez funkcjonariuszy pionu „B”. ZPO były rejestrowane w pionie „C” (rejestracja) i w ewidencji operacyjnej pionu „B”. Jako ZPO rozumiano pomieszczenie będące w całkowitej dyspozycji funkcjonariuszy pionu „B” (pionu „T”) i umożliwiające pracę w sposób tajny przy pomocy środków techniki operacyjnej. ZPO organizowano, gdy doraźna obserwacja w danym miejscu była niemożliwa bez dekonspiracji wywiadowców, lub gdy konieczne było stałe lub długotrwałe obserwowanie domów, mieszkań, innych obiektów itd. ZPO organizowano na zasadach właściwych dla lokali kontaktowych; właściciel mieszkania lub pomieszczenia, w którym urządzano ZPO był werbowany na zasadach właściwych dla dysponentów lokali kontaktowych. ZPO były rejestrowane na odrębnych zasadach (rejestracja). W celu założenia ZPO zawierano umowę z głównym lokatorem dotyczącą warunków korzystania z lokalu oraz formę i wysokość wynagrodzenia. W przypadku organizowania ZPO w pomieszczeniach biurowych należało uzyskać zgodę kierownika instytucji. Istniały dwie formy ZPO: czasowy lub stały. Dla każdego ZPO zakładano po rejestracji teczkę zawierającą: raport lub pismo uzasadniające organizowanie punktu, plan sytuacyjny terenu i lokalu wytypowanego na ZPO z naniesieniem wejść i możliwości obserwacji osoby lub obiektu, wyniki sprawdzeń właściciela lub dysponenta (na karcie E-15), umowę o korzystaniu z lokalu i dowody opłat, zobowiązanie dysponenta ZPO do zachowania w tajemnicy udostępnienia SB mieszkania/lokalu, dokumentację zawierająca „legendy”, tj. fikcyjne objaśnienia tłumaczące obecność funkcjonariuszy w ZPO, notatki z wykorzystania ZPO. Instrukcja 1973, §8.1-12.


ZAMÓWIENIE

formalne zlecenie na prowadzenie obserwacji, potajemnej kontroli korespondencji (praca „W”, zamówienie indywidualne, zamówienie obiektowe), a także na założenie lub uruchomienie środków techniki operacyjnej, tj. podsłuchu telefonicznego (PT), podsłuchu pokojowego (PP), podglądu i dokumentacji fotograficznej (PDF), przeprowadzenie tajnego przeszukania (TP). Z. kierowane było przez jednostkę operacyjną SB do jednostki pionu „B” (w przypadku zlecania obserwacji), „T” (w przypadku zlecania PP, PT, PTG, PDF, TP) lub „W” (w przypadku zlecania kontroli korespondencji). Stosowane były również określenia „zamówiony adres” (tj. adres wskazany do kontrolowania korespondencji), „zamówiony telefon” (do stosowania PT) itp. zamówienie na kontrolę korespondencji, wniosek w sprawie instalacji i wykorzystania PP (wniosek w sprawie instalacji i wykorzystania PP), wniosek o zastosowanie PT, wniosek w sprawie instalacji – wykorzystania PDF, wniosek w sprawie tajnego przeszukania (otwarcia zamknięć), wniosek o zastosowanie eksploatacji PTG, wniosek o zastosowanie, wniosek o przedłużenie.


ZAPYTANIE (SPRAWDZENIE)

zapytanie skierowane przez jednostkę SB (jednostkę operacyjną bądź szczebel dowódczy) do jednostki pionu „C” w celu uzyskania informacji o danej osobie. Z. składano na kartach wzoru E-15 bądź w przypadkach nagłych (konieczność natychmiastowego aresztowania, założenie zasadzki lub punktu zakrytego, przeszukanie, przeprowadzenie rozmowy operacyjnej) szyfrogramem. Złożenie zapytania skutkowało udzieleniem informacji o ujętej w nim osobie z zachowaniem zasad koordynacji; odpowiedź zawierała informacje o zachowanych aktach wzgl. zapisach ewidencyjnych dotyczących danej osoby, w tym dotyczących zniszczonych akt (brakowanie), w przypadku zastrzeżenia akt przez jednostkę, która złożyła je do archiwum, lub gdy dana osoba była zarejestrowana w ramach sprawy operacyjnej, „zabezpieczona” bądź jako współpracownik, jednostka pionu „C” dokonywała tzw. koordynacji zainteresowań operacyjnych i udzielała informacji zgodnie z decyzją jednostki operacyjnej, która daną osobę zarejestrowała (bądź zastrzegła dostęp do zarchiwizowanych akt). Dokonanie sprawdzeń, tj. złożenie odpowiednich zapytań i uzyskanie na nie odpowiedzi było warunkiem wszczęcia i zarejestrowania spraw operacyjnych, założenia teczki kandydata na tajnego współpracownika i zarejestrowania KTW, założenia zakrytych punktów obserwacji (ZPO), specjalnych punktów zakrytych (SPZ), zasadzek etc., (obowiązkowe było przedłożenie zwróconej przez pion „C” karty E-15 wraz z raportem o założenie sprawy operacyjnej, teczki KTW etc., a także przedłożenie wsp. karty E-15, ew. odpowiedzi na szyfrogram przy rejestracji spraw operacyjnych, KTW, ZPO etc.). Zapytania rutynowo składano również w odniesieniu do osób należących do rodziny osoby sprawdzanej, osób zamieszkałych w planowanych ZPO, LK, osobach wymienianych w doniesieniach i innych dokumentach operacyjnych włączanych do akt sprawy. Zgodnie z postanowieniami Instrukcji 1972b (rozdział X, §36-41), do dokonywania sprawdzeń w Biurze „C” MSW i jednostkach pionu „C” uprawnione były w MSW: Departamenty I, II, III, IV, Departament Kadr, Departament Techniki, Biuro Śledcze, Biuro „B”, Biuro „C”, Biuro „W”, Biuro Ochrony Rządu, Biuro Paszportów i Dowodów Osobistych, Gabinet Ministra (następnie również powołane później Departamenty V, VI, Biuro Studiów, Zarząd Ochrony Funkcjonariuszy), ponadto odpowiednie jednostki w KWMO (od 1983 WUSW/SUSW), KPMO, Referaty ds. Bezpieczeństwa KPMO, jednostki Zwiadu WOP, oddziały WSW JW MSW, jednostki Szefostwa WSW MON oraz Zarząd II Sztabu Generalnego LWP. W SB obligatoryjne było dokonanie sprawdzenia „przed przeprowadzeniem jakiejkolwiek czynności operacyjnej w stosunku do interesującej ją [tj. jednostkę operacyjną] osoby”, osoby zamieszkałe za granicą PRL należało sprawdzać również w kartotece Departamentu I MSW (Wydział XVIII Departamentu I MSW). Karty E-15 mogły być podpisane wyłącznie przez naczelnika wydziału (wzgl. jego zastępcę lub upoważnionego oficera), nie przez oficera przygotowującego zapytanie (i prowadzącego sprawę, do której zapytanie było przeznaczone). W przypadku zapytań dotyczących osób, które planowano zwerbować (KTW), właścicieli/lokatorów mieszkań przewidzianych na LK, MK, skrzynki adresowe, wzgl. osób które planowano objąć inwigilacją w ramach spraw operacyjnych, w karcie E-15 w rubryce „powód zapytania” (wzgl. w szyfrogramie) umieszczano zapis „przed rozpracowaniem”, w innych przypadkach (planowane aresztowanie, rozmowa operacyjna, założenie zasadzki etc.) miano umieszczać „faktyczny powód zapytania” – stąd zapisy „przed rozmową”, „przed aresztowaniem”, a nawet „jak figuruje?” (w przypadku zapytań pomiędzy jednostkami pionu „C”, m.in. w celu zarejestrowania w PSED, korekty danych itp.). W przypadkach dokonywania pilnych sprawdzeń (zapytań przesyłanych do jednostki pionu „C” szyfrogramem), jednostka pionu „C” nie dokonywała wszystkich czynności koordynacyjnych, lecz jedynie informowała jednostkę sprawdzającą o zarejestrowaniu danej osoby przez inną jednostkę, jednocześnie informując jednostkę rejestrującą o dokonaniu sprawdzenia. Funkcjonowały również tzw. zapytania stałe, zgłaszane do jednostki pionu „C”, polegające na okresowym sprawdzaniu określonych danych, a także sygnalizowaniu wpływu nowych informacji odnośnie ujętej w zapytaniu osoby. Sprawdzeń zasadniczo dokonywano wyłącznie w kartotece ogólnoinformacyjnej, w przypadku gdy konieczne było uzyskanie informacji szczególnych (np. wytypowanie współpracowników mieszkających pod konkretnym adresem bądź w danej okolicy, pracujących w danym zakładzie lub instytucji, władających określonymi językami obcymi, odpowiedniej narodowości etc., sprawdzenie adresu, gdzie chciano urządzić LK, MK, ZPO, SPZ, zasadzkę etc.), dopuszczalne było dokonanie sprawdzenia w kartotekach tematycznych. Szczeble dowódcze SB uprawnione były do składania zapytań o charakterze analitycznym (nie przy pomocy karty E-15, ale pismem wskazującym szczegóły zapytania), umożliwiających np. wytypowanie współpracowników z danego środowiska lub instytucji. Dokonywanie sprawdzeń było zasadniczą metodą uzyskiwania informacji przez jednostki operacyjne nt. zawartości kartotek i archiwów SB, od której formalnie uzależnione były procedury rejestracji i zakładania spraw operacyjnych (akt tajnych współpracowników), i tym samym stanowiło istotną procedurę dokumentacyjną w pracy operacyjnej SB. Prawidłowe składanie zapytań powodowało również przeprowadzenie procedur koordynacyjnych przez jednostki pionu „C” i tym samym wyeliminowanie dublowania się działań różnych jednostek SB, wzgl. uzgodnienie ich działań bądź potajemne kontrolowanie podejmowanych przez jednostki operacyjne czynności przez jednostki wyższego szczebla. Konsekwencją obligatoryjnego dokonywania sprawdzeń w kartotekach pionu „C” jest m.in. zachowanie w aktach wytworzonych przez SB kart E-15 (rzadziej szyfrogramów) z zapisami tyczącymi się sprawdzanych osób – niejednokrotnie wskazujących dane o zniszczonych (wybrakowanych) aktach, numerach rejestracyjnych (w tym nieujętych w obecnie zachowanych kartotekach i aktach), itp. innych niezachowanych gdzie indziej danych.


ZARZĄDZENIE

kategoria przepisów służbowych. Nakaz ministra spraw wewnętrznych wprowadzający obowiązujące przepisy służbowe, odnoszący się do obowiązkowych procedur i czynności. Z. było w MSW aktem normatywnym najwyższej rangi, najczęściej nadawało moc sprawczą załączonym do niego instrukcjom, bądź samo zawierało bezpośrednio obowiązujące przepisy normatywne MSW, oraz usuwało unieważniane przepisy normatywne.

TERMINY POWIĄZANE: Instrukcja,

ZARZĄDZENIE ORGANIZACYJNE

kategoria przepisów służbowych. Nakaz ministra spraw wewnętrznych ustanawiający nowe stałe struktury organizacyjne, ich rangę wewnątrz MSW i lokalnych jednostek SB, zakres odpowiedzialności, strukturę wewnętrzną i etat (Planstellenschema). Z.o. było w MSW aktem normatywnym najwyższej rangi.


ZASTRZEŻENIE

1. ogólne określenie zakazu wydawanego przez jednostki operacyjne SB. zastrzeżenie wyjazdów zagranicznych; 2. jednostka operacyjna SB mogła przy archiwizacji akt „zastrzec” ich udostępnianie ze względów operacyjnych, tj. uzależnić ich wypożyczenie z Wydziału II Biura „C” MSW lub Wydziału „C” jednostek terenowych od zgody kierownika jednostki, która złożyła akta do archiwum. Akta zastrzeżone oznaczano pieczęcią na okładce: „akta zastrzeżone przez [nazwa jednostki operacyjnej] data … zastrzeżenie odwołano dnia … podpis.”. Informacja o zastrzeżeniu zarchiwizowanych akt przez jednostkę operacyjną SB była umieszczana obok numeru archiwalnego akt w zapisach na karcie E-14 w kartotece ogólnoinformacyjnej.


ZASTRZEŻENIE WYJAZDÓW ZAGRANICZNYCH

zakaz wyjazdów zagranicznych nakładany tajnie przez jednostki operacyjne SB na obywateli PRL. Zastrzeżenie zatwierdzano postanowieniem o zastrzeżeniu wyjazdów zagranicznych wystawianym przez oficera operacyjnego SB i zatwierdzanym przez jego zwierzchnika, rejestrowano w dzienniku rejestracyjnym zastrzeżeń wyjazdów zagranicznych. Informację o zastrzeżeniu umieszczano w kartotece paszportowej i na okładkach akt paszportowych, w postaci pieczęci o treści „Z …”(wraz z numerem dziennika rejestracyjnego zastrzeżeń i datą wydania). Zastrzeżenie było ważne przez 2 lata od daty wydania z możliwością praktycznie nieograniczonej prolongaty przez jednostkę operacyjną. W przypadku złożenia przez obywatela objętego zastrzeżeniem wniosku o wydanie paszportu, powiadamiano jednostkę operacyjną, która zastrzeżenie wydała; odmowy wydania paszportu były oficjalnie motywowane „ważnymi względami państwowymi”; zabezpieczenie operacyjne.


ZESZYT EWIDENCYJNY TECZEK PRACY AGENTA DEPARTAMENTU I MSW

pomocniczy instrument ewidencyjny, w którym rejestrowano wydawanie okładek teczek pracy agenta Departamentu I MSW. Zeszyty ewidencyjne były prowadzone przez naczelników wydziałów Departamentu I MSW, zawierały tabelę z 8 rubrykami, w które wpisywano liczbę porządkową, datę wydania teczki, numer rejestracyjny, kryptonim sprawy, numer tomu teczki pracy, nazwisko i imię funkcjonariusza Departamentu I MSW prowadzącego sprawę (agenta), pokwitowanie odbioru okładki teczki przez odbierającego ją funkcjonariusza, uwagi. Numer teczki pracy agenta była wyłącznie numerem druku ścisłego zarachowania nadawanym przez komórkę ewidencji operacyjnej Departamentu I MSW, numery rejestracyjne i kryptonimy spraw wpisywano w momencie wydania przez naczelnika (zastępcę lub wyznaczonego oficera) wydziału operacyjnego obwoluty teczki pracy oficerowi prowadzącemu agenta. Powyższa procedura miała na celu utajnienie przed ewidencją operacyjną Departamentu I MSW charakteru prowadzonego rozpracowania operacyjnego (faktu pozyskania agenta). Zachowały się z.e.t.p. agentów wszystkich wydziałów operacyjnych Departamentu I MSW, z wyjątkiem Wydziału XI. (Instrukcja 1980, par. 2.1.1 i załącznik 4).