Archiwa IPN

Ustawa z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U.2023.102), ustawa z 18.10.2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944 – 1990 oraz treści tych dokumentów (Dz.U.2023.342).

Proces gromadzenia dokumentów przez Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN w Warszawie) rozpoczął się w połowie 2000 roku. Zgodnie z zapisami ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej do przekazania dokumentów zobowiązani byli m.in. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Szef Urzędu Ochrony Państwa (po reorganizacji służb specjalnych odpowiednio Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Szef Agencji Wywiadu) - co do dokumentów, zbiorów danych, rejestrów i kartotek, a także akt funkcjonariuszy, wytworzonych lub gromadzonych w okresie do dnia 31 lipca 1990 r.; Minister Obrony Narodowej - co do dokumentów, zbiorów danych, rejestrów i kartotek wojskowych organów bezpieczeństwa, a także akt funkcjonariuszy tych służb, wytworzonych lub gromadzonych w okresie do dnia 31 grudnia 1990 r.; Minister Sprawiedliwości - co do dokumentów, zbiorów danych, rejestrów i kartotek, wytworzonych oraz gromadzonych przez organy więziennictwa do dnia 31 grudnia 1956 r., przez wydział ochrony Centralnego Zarządu Zakładów Karnych i podległe mu jednostki w okresie do dnia 31 grudnia 1989 r., a także akt penitencjarnych osób represjonowanych z motywów politycznych osadzonych w zakładach karnych, aresztach śledczych i obozach odosobnienia; prezesi sądów powszechnych i wojskowych, jak również prokuratorzy kierujący powszechnymi i wojskowymi jednostkami organizacyjnymi prokuratury - co do akt spraw osób represjonowanych z motywów politycznych; dyrektorzy Archiwum Akt Nowych oraz innych archiwów państwowych - co do akt Polskiej Partii Robotniczej oraz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, dotyczących organów bezpieczeństwa państwa, a także akt organów bezpieczeństwa państw okupacyjnych (ich przekazanie polega na dostarczeniu kopii). Dyrektorzy archiwów państwowych zobowiązani równocześnie zostali do przekazania innych dokumentów, zbiorów danych, rejestrów i kartotek dotyczących działalności komunistycznego aparatu bezpieczeństwa, przechowywanych w tych archiwach. Zgodnie z art. 68 ustawy o IPN (Dz.U. 2023 poz. 102) do jego zasobu archiwalnego włączono akta wytworzone oraz zgromadzone w toku działalności Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (1991-1998) oraz jej poprzedniczek, tj. Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich (1945-1949) oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (1949-1991). Na dokumentację tę, obok materiałów własnych tych Komisji wytworzonych w toku ich działalności, składają się również akta organów administracji publicznej, urzędów, instytucji oraz organizacji społeczno-politycznych Trzeciej Rzeszy Niemieckiej, akta krajowych i zagranicznych organów oraz instytucji badania i ścigania zbrodni hitlerowskich, a także liczne unikatowe zbiory i kolekcje, kompletowane przez dziesięciolecia przez te komisje. W oparciu o przepisy ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944 – 1990 oraz treści tych dokumentów do archiwum IPN przekazywane są dokumenty wytworzone w toku postępowań prowadzonych przez sądy w sprawach lustracyjnych z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania w danej sprawie.
Na koniec roku 2000 zgromadzono 429 mb akt. Rok 2001 zakończono wynikiem prawie 17 kmb. W połowie 2002 r. zasób AIPN w Warszawie posiadał niemalże 22 kmb akt, zaś w połowie 2003 r. ponad 28 kmb. Lata następne cechowały się widocznym spadkiem wielkości przejmowanych dokumentów, osiągając roczną wielkość po kilkaset mb. Struktura zasobu, z uwzględnieniem grup podmiotów przekazujących materiały, wg stanu na dzień 31.12.2020 r. przedstawiała się następująco: Urząd Ochrony Państwa, następnie jego sukcesor - Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Warszawie przekazały 7292,96 mb akt, Agencja Wywiadu – 280,39 mb, Wojskowe Służby Informacyjne, następnie jego sukcesorzy: Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego – 1393,18 mb, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji – 7317,23 mb, Policja – 368,97 mb, Policja (materiały paszportowe) – 7405,90 mb, Więziennictwo – 167,22 mb, OKŚZpNP – 1928,56 mb, Archiwa państwowe – 166,39 mb, Archiwa wojskowe – 1717,32 mb, Straż Graniczna – 931,95 mb, organy administracji publicznej – 2014,11 mb, sądy i prokuratury powszechne – 190,18 mb, sądy i prokuratury wojskowe – 147,38 mb, dary i kolekcje – 257,39 mb.
W zasobie AIPN w Warszawie zgromadzono również kopie zbiorów znajdujących się poza granicami kraju. Po podpisaniu szeregu umów międzynarodowych pozyskano kopie dokumentów z archiwów Federalnej Służby Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej i Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, departamentalnych archiwów francuskich, Studium Polski Podziemnej oraz Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Krajowej Rady ds. Badań Archiwów Securitate w Bukareszcie, Instytutu Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie, Archiwum Organów Bezpieczeństwa w Pradze, National Archive and Records Administration w College Park Maryland-USA, Instytutu Piłsudskiego w Ameryce z siedzibą w Nowym Jorku, Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce z siedzibą w Nowym Jorku, Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie, Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie.
W ostatnich latach znaczną część nabytków stanowiły również dary organizacji i osób prywatnych, które przekazywały swoje zbiory w ramach uruchomionego w 2017 roku projektu Archiwum Pełne Pamięci. W roku 2022 dary te stanowiły ponad połowę przyjętych nabytków.
W związku z nowelizacją ustawy o służbie zagranicznej, która nałożyła na Ministra Spraw Zagranicznych obowiązek przekazania do IPN dokumentów spełniających kryteria art. 25 ust. 1 ustawy o IPN, na podstawie art. 90 ustawy o służbie zagranicznej (Dz.U. 2021, poz. 464) przyjęto o zasobu grupę akt i dokumentów osobowych pracowników służby zagranicznej wytworzonych lub gromadzonych w okresie do 31 grudnia 1990 r.
Odrębną kategorię archiwaliów zgromadzonych w AIPN w Warszawie stanowią kartoteki, liczące 6441,01 mb (stan na dzień 31.12.2022 r.). Na zasób kartoteczny składa się: kartoteka paszportowa, kartoteki ogólnoinformacyjne, kartoteka złożona z kart ewidencyjnych funkcjonariuszy odnoszących się do akt osobowych funkcjonariuszy, kartoteka MON, kartoteka b. Wojsk Ochrony Pogranicza oraz kartoteka b. Departamentu I MSW oraz różnego rodzaju kartoteki pomocnicze wytworzone przez cywilne i wojskowe organy bezpieczeństwa państwa.
Prace związane z poszukiwaniem archiwaliów znajdujących się w zainteresowaniu Instytutu Pamięci Narodowej i ich przejmowaniem są kontynuowane. Nadal prowadzona jest współpraca z podmiotami zobowiązanymi do przekazywania materiałów do zasobu AIPN w Warszawie. Należą do nich: jednostki organizacyjne Policji, sądy i prokuratury powszechne i wojskowe, archiwa państwowe, archiwa wojskowe, jednostki penitencjarne oraz wojskowe komendy uzupełnień.
Na dzień 31.12.2022 r. zasób AIPN liczył 31 725 mb. Większość zgromadzonych materiałów archiwalnych stanowi dokumentacja aktowa, mikrofilmy (mikrofisze oraz mikrofilmy szpulowe), zbiory fotografii oraz nagrania filmowe i dźwiękowe.
Należy podkreślić, iż nadal ilość archiwaliów zgromadzonych w Archiwum IPN sytuuje je na czołowej pozycji wśród archiwów krajowych gromadzących narodowy zasób archiwalny.

Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 r.), pod red. Jerzego Bednarka i Rafała Leśkiewicza, Warszawa 2009 (w części dot. BUiAD: s. 55-464).

https://ipn.gov.pl/pl/archiw/zasob/31562,Informacja-o-zasobie-archiwalnym-Archiwum-IPN-w-Warszawie-Centrala.html [data dostępu: 2023-12-15]

1-14 sierpnia oraz w dni ustawowo wolne od pracy

Siedziba Archiwum IPN znajduje się na ul. Kłobuckiej nr 21. Z centrum można dojechać m.in. w następujący sposób: z Dworca Centralnego autobusem nr 174 do ul. Bokserskiej i ok. 6-10 min. dojść pieszo; autobusem nr 504 do ul. Rzymowskiego, następnie przesiąść się do autobusu nr 165 i wysiąść na przystanku Taborowa; ze stacji Metro Centrum wysiąść na przystanku Metro Wilanowska, skąd autobusem nr 165 dojeżdżamy do przystanku Taborowa lub wysiadamy na stacji Metro Wierzbno, skąd autobusem nr 174 jedziemy do ul. Bokserskiej; Koleją Mazowiecką wsiadamy na stacji Warszawa Śródmieście, wysiadamy na PKP Okęcie i stąd kierujemy się na południowy wschód, po 8 min. jesteśmy na miejscu.

Na podstawie ustawy z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jednolity Dz. U. z 2023 r. poz. 102) oraz ustawy z 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2023 r. poz. 342), IPN realizuje następujące typy wniosków: (1) o udostępnienie do wglądu dokumentów dotyczących wnioskodawcy lub nieżyjącej osoby najbliższej (2) o udostępnienie oraz wydanie kopii dokumentów osobowych dotyczących pracownika lub funkcjonariusza organów bezpieczeństwa państwa (3) o udostępnienie dokumentów na potrzeby prowadzenia badań naukowych oraz publikacji materiału prasowego; (4) o udostępnienie dokumentów w celu wykonywania zadań ustawowych; (5) o udostępnienie do wglądu kopii akt spraw lustracyjnych; (6) o udostępnienie informacji zawartych w dokumentach organów bezpieczeństwa państwa dotyczących osób pełniących funkcje publiczne. Udostępnienie wybranych kolekcji, zespołów i zbiorów archiwalnych warunkują również dwustronne umowy zawierane pomiędzy IPN i instytucjami współpracującymi, w szczególności zagranicznymi, oraz osobami prywatnymi (dot. kolekcji, zbiorów oraz archiwów prywatnych i rodzinnych). Nie udostępnia się oryginałów materiałów w złym stanie technicznym oraz poddanych czynnościom cyfryzacji. Wnioski są realizowane przez Oddziały zgodnie z właściwością miejscową określone wg zasięgu sadów apelacyjnych.