Słownik pojęć

Słownik pojęć

Instrukcja / Zakres danych / Działy Archiwum  / Słownik / Informator / Przegląd archiwalny / O projekcie / Informacje

Słownik najważniejszych pojęć używanych przez organa bezpieczeństwa PRL, które można znaleźć w opisach materiałów archiwalnych

Słownik
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | W | Z

Wyczyść

PERLUSTRACJA KORESPONDENCJI

praca „W”.

TERMINY POWIĄZANE: Praca "W",

PLAN OBSERWACJI

dokument, opracowywany w jednostce pionu „B” SB dla opisania działań przewidywanych dla wykonania zleconej przez jednostkę operacyjną SB obserwacji osoby (obiektu). Plan obserwacji opracowywano w oparciu o informacje uzyskane z jednostki operacyjnej SB i „po zapoznaniu się z terenem i warunkami, w jakich ma być wykonywana obserwacja”, w przypadku, gdy naczelnik odpowiedniego Wydziału „B” uznał, że istnieje potrzeba opracowania planu. Plan obserwacji „[…] powinien zawierać: 1. opis warunków, w jakich ma być prowadzona obserwacja; 2. założenia taktyczne poszczególnych grup [obserwacyjnych] i zmian wywiadowców; 3. ewentualne dodatkowe informacje uzyskane od zleceniodawcy [tj. jednostki operacyjnej SB], 4. uzupełnienia dotyczące zmian taktyki i wyposażenia technicznego dokonywane w czasie realizacji obserwacji; […] szkic sytuacyjny miejsca zamieszkania i miejsca pracy osoby obserwowanej, ze wskazaniem na punkty obserwacyjne i punkty ukrycia wywiadowców z podaniem miejsc, gdzie dłuższe przebywanie wywiadowców lub samochodów grozi dekonspiracją” [Instrukcja 1973, §3.2, §3.6]. Wg Instrukcji 1986 p.o. winien zawierać „[…] 1. zadania, jakie ma wykonać obserwacja [tj. funkcjonariusze jednostki pionu „B” prowadzący obserwację]; 2. opis warunków, w jakich ma być przeprowadzona obserwacja i ewentualnie dodatkowe informacje uzyskane od zleceniodawcy [tj. jednostki operacyjnej SB, która zleciła prowadzenie obserwacji]; 3. wyszczególnienie sił i środków, które mają być użyte do wykonania obserwacji oraz określenie sposobu ich zakonspirowania (środki maskowania wywiadowców [pionu „B”] i sprzętu, urządzenia i dokumenty służące utajnieniu prowadzonej łączności itp.); 4. założenia taktyczne poszczególnych zmian i grup wywiadowców; 5. uzupełnienia dotyczące zmian taktyki i wyposażenia technicznego dokonywane w czasie realizacji obserwacji.”; dołączano do plan obserwacji również „szkic sytuacyjny miejsca zamieszkania i miejsca pracy osoby obserwowanej, ze wskazaniem punktów obserwacyjnych i punktów ukrycia wywiadowców oraz miejsc, w których dłuższe przebywanie wywiadowców lub postój samochodów służbowych grozi dekonspiracją”. Plany obserwacyjne jako wewnętrzna dokumentacja jednostki pionu „B” nie były włączane do akt spraw operacyjnych dotyczących śledzonych osób/obserwowanych obiektów.

PLAN OPERACYJNEJ OCHRONY TAJNEGO PRZESZUKANIA (TAJNEGO OTWARCIA ZAMKÓW)

formularz planu operacyjnego, dotyczącego przeprowadzenia tajnego przeszukania (TP) wzgl. TP połączonego z włamaniem. Plan operacyjnej ochrony TP był załącznikiem do wniosku w sprawie tajnego przeszukania (otwarcia zamknięć). Plan operacyjnej ochrony TP był formularzem formatu A4, wzoru wprowadzonego załącznikiem nr 6 do Instrukcji 1979b, zawierał klauzulę „tajne specjalnego znaczenia”, formułę „zatwierdzam”, nagłówek „Plan operacyjnej ochrony tajnego przeszukania (tajnego otwarcia zamków”, po którym następowało uściślenie rubryki: „u ob[ywatela] (nazwisko i imię, kryptonim lub nr [rejestracyjny] sprawy operacyjnej, obywatelstwo i narodowość, zawód i miejsce pracy, aktualny adres zamieszkania)”. Dalej formularz wskazywał datę i godzinę planowanego TP, przedmioty na które należy zwrócić szczególną uwagę (i miejsca, w których mogą sięznajdować). Następnie w punktach a-d. wskazywano: a. funkcjonariusza jednostki operacyjnej SB (z podaniem nazwiska, wydziału i departamentu) odpowiedzialnego za przebieg przeszukania, b. wzięcie osoby, w której mieszkaniu dokonywano TP, pod obserwację przez jednostkę pionu „B”, w dniu włamania, c. jednostkę pionu „B” zapewniającą dostęp grupie operacyjnej jednostki pionu „T” do mieszkań mających być przeszukanymi oraz „bezpieczne wejście i wyjście z obiektu”, a także ubezpieczającą za pomocą łączności radiowej działania grupy przez obserwację z zewnątrz, d. oddelegowanie do grupy operacyjnej z Departamentu Techniki MSW lub Wydziału „T” konkretnej liczby funkcjonariuszy do pomocy w otwarciu i zamknięciu zamków, sfotografowaniu znalezionych podczas tajnej rewizji przedmiotów i dokumentów, zapewnieniu łączności z „bazą”. M. Komaniecka, Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945-1989), wybór, wstęp i opracowanie, Kraków 2010, s. 281.

PLAN OPERACYJNY

1. Wg Instrukcji 1970a, określenie „plan operacyjny” dotyczyło projektów odnoszących się do pracy operacyjnej jednostek SB; plany pracy miały „[…] precyzować przedsięwzięcia operacyjne i ustalać wykorzystanie w tym celu sił i środków.” Plan pracy operacyjnej miał „[…] określać: cel, sposób jego osiągnięcia, siły i środki przewidywane do użycia, terminy rozwiązania długofalowych i bieżących problemów pracy operacyjnej oraz kontrolę wykonania tych planów”. Instrukcja 1970a odróżnia dwa rodzaje planów pracy operacyjnej: okresowe plany problemowe, sporządzane w regularnych odstępach czasu (najczęściej rokrocznie), zawierające „podstawowe kierunki działań operacyjnych”; okresowe plany problemowe były określane terminem „plany pracy” i były sporządzane przez jednostki SB (departamenty i wydziały departamentów MSW, komendy wojewódzkie MO, Komenda Stołeczna MO i ich wydziały – od 1983 r. Wojewódzkie Urzędy Spraw Wewnętrznych i Stołeczny Urząd Spraw Wewnętrznych i ich wydziały), zawierały informacje o odnotowanych przez SB „zagrożeniach” (w obszarze działalności jednostki), wskazywały główne środki i cele planowanej na przewidziany okres pracy operacyjnej jednostek, wymieniały prowadzone sprawy operacyjne, planowane przedsięwzięcia operacyjne i administracyjne, osoby odpowiedzialne za ich przeprowadzenie, terminy wykonania; plany wykonawcze, „[…] precyzujące cel, sposób i terminy realizacji konkretnych przedsięwzięć operacyjnych; sporządza się je w szczególności dla działań operacyjnych w ramach prowadzonych spraw.”; plan wykonawczy określany był zazwyczaj nazwą „plan operacyjny” i był sporządzany okresowo (lub w zależności od potrzeb) do każdej sprawy operacyjnej lub do przedsięwzięć i akcji szerszych lub jednorazowych (jak np. tzw. kombinacje operacyjne, założenie podsłuchu lub zastosowanie innych środów techniki operacyjnej, objęcie tajną kontrolą korespondencji, tj. zastosowanie tzw. „pracy »W«”, przeprowadzenie tzw. ”tajnego zdjęcia”, tj. tajnego aresztowania) (zob. pkt 2). (Instrukcja 1970a, §7, pkt 2-5). 2. plan wykonawczy sporządzany do sprawy operacyjnej, dokument, w którym prowadzący sprawę operacyjną oficer SB streszczał dotychczasowy przebieg sprawy oraz informacje o osobie (osobach) objętych inwigilacją (oraz osobach z nimi się kontaktujących) i – przede wszystkim – zestawiał możliwe do przewidzenia zagrożenia związane z działalnością osób inwigilowanych, potrzeby operacyjne związane ze sprawą (uzyskania nowych źródeł informacji, pozyskanie nowych współpracowników bądź wprowadzenie w środowisko osób inwigilowanych wcześniej wykorzystywanych współpracowników, konieczność założenia podsłuchu, przeglądania korespondencji etc.), działania administracyjne, które wobec osoby inwigilowanej należało podjąć (ze strony SB – np. ”zastrzeżenie” wyjazdów zagranicznych, odebranie uprawnień do prac i informacji objętych tajemnicą; ze strony instancji administracyjnych, którym SB mogła niejawnie nakazać działanie – np. zwolnienie z pracy bądź przeniesienie, objęcie postępowaniem karnym, nałożenie podatków, relegowanie ze szkoły/uczelni, etc.), oraz wykaz zadań związanych z ww. potrzebami operacyjnymi i planowanymi działaniami. Plany operacyjne nie były sporządzane na formularzu, jednak zazwyczaj miały ustaloną formę, na którą składały się trzy części: streszczenie dotychczasowego stanu sprawy, analiza potrzeb operacyjnych, wykaz zadań (w punktach), opatrzony – dla każdego punktu – terminem wykonania i osobą oficera odpowiedzialnego za ich wykonanie. Punkt operacyjny był zatwierdzany przez zwierzchnika jednostki operacyjnej SB i włączany do akt sprawy operacyjnej , której dotyczył.

PLAN WYKONAWCZY

plan operacyjny (1, 2).

TERMINY POWIĄZANE: Plan operacyjny,

PLANY PRACY OPERACYJNEJ

plan operacyjny (2).

TERMINY POWIĄZANE: Plan operacyjny,

PODGLĄD I DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA (PODGLĄD DOKUMENTOWANY FOTOGRAFICZNIE, PDF)

termin oznaczający potajemne podglądanie inwigilowanych osób, obiektów, pojazdów itd., połączone z ich fotografowaniem lub/i filmowaniem (metodami klasycznymi, później także TV-video). PDF był z reguły stosowany z zakrytych punktów obserwacyjnych (ZPO) oraz przy tzw. zasadzkach. PDF wg Instrukcji 1979a (§2) był środkiem techniki operacyjnej. Wg Instrukcji 1979a (§5) zorganizowanie PDF następowało na wniosek jednostki operacyjnej zatwierdzony przez ministra spraw wewnętrznych, wiceministrów lub komendanta głównego MO, względnie podpisany przez szefa WSW, szefa Zarządu II SG WP, szefów Zarządów I i III Szefostwa WSW i Zarządów WSW w okręgach wojskowych. Wg Instrukcji 1979b (pkt 10) PDF można było prowadzić maksymalnie przez jeden miesiąc, za wyjątkiem PDF prowadzonych wobec „obiektów podlegających stałemu rozpoznaniu”. Prowadzeniem PDF zajmował się Departament Techniki MSW lub w jednostkach lokalnych SB Wydziały „T” wzgl. Sekcje „T” Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego. Założenie PDF następowało na wniosek (zamówienie) jednostki operacyjnej SB, prowadzenie PDF odnotowywano w książce ewidencji zamówień na instalację obiektu PP, PT, PTG, PDF, książce ewidencji obiektów eksploatowanych PP, PT, PTG, PDF, książce rejestracji materiałów z eksploatacji obiektów PP, PT, PDF, PTG, TP, osobno prowadzono teczkę obiektowo-instalacyjną PP, PT, PTG, PDF, oraz teczkę eksploatacyjną PDF (w odniesieniu do PDF prowadzonych przez jednostki lokalne pionu „T”) wzgl. teczkę instalacyjną PDF (w Wydziale IV Departamentu Techniki MSW). Materiały uzyskane z PDF (fotografie i negatywy, filmy) były przekazywane do zlecających prowadzenie PDF jednostek operacyjnych SB „w formie zgodnej z jej zamówieniem” (Instrukcja 1979a, §12), taśmy video z PDF miały być przechowywane w jednostkach pionu „T” przez jeden miesiąc od ich sporządzenia (Instrukcja 1979b, pkt 17). Dokumentacja PDF prowadzona w jednostkach pionu „T” nie była rejestrowana ani archiwizowana w pionie „C”, lecz przechowywana w jednostkach pionu „T” i tam niszczona. (Instrukcja 1979b, pkt. 26).

PODSŁUCH POKOJOWY (PP)

termin oznaczający zarówno urządzenia podsłuchowe zainstalowane w pomieszczeniach – tak w mieszkaniach prywatnych, jak i budynkach publicznych, biurach itd., jak i czynność, tj. potajemne podsłuchiwanie osób przebywających w tych pomieszczeniach (ich mieszkańców lub użytkowników). PP był środkiem techniki operacyjnej. Wg Instrukcji 1979a (§3-4, 7) założenie PP następowało na zatwierdzony przez ministra spraw wewnętrznych (wzgl. wiceministrów MSW lub komendanta głównego MO) wniosek dyrektorów lub zastępców dyrektorów departamentów I, II, III-A i IV oraz Biura Śledczego MSW, zastępców komendanta głównego MO (na potrzeby Biura Kryminalnego i Biura do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi), komendantów wojewódzkich MO (od 1983 szefów WUSW) i ich zastępców ds. bezpieczeństwa (tj. szefowie SB), szefa Zarządu Zwiadu Dowództwa WOP, dyrektora i zastępcy dyrektora Biura Dochodzeniowo-Śledczego KG MO, oraz na wnioski podpisane przez szefa WSW, szefa Zarządu II SG WP, szefów Zarządów I i III Szefostwa WSW oraz szefów Zarządów WSW o okręgach wojskowych. Wg Instrukcji 1979b (pkt 10) podsłuch mógł działać maksymalnie przez jeden miesiąc, za wyjątkiem podsłuchów zakładanych w „obiektach podlegających stałemu rozpoznaniu” (np. mieszkaniach znanych opozycjonistów, kuriach biskupich, placówkach dyplomatycznych itd.). Zakładaniem, używaniem i likwidacją PP zajmował się Departament Techniki MSW lub w jednostkach lokalnych SB Wydziały „T” wzgl. Sekcje „T” Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego. Wg Instrukcji 1980b założenie PP następowało na pisemny wniosek jednostki operacyjnej SB (zamówienie), funkcjonowanie PP odnotowywano w książce ewidencji zamówień na instalację obiektu PP, PT, PTG, PDF, książce ewidencji obiektów eksploatowanych PP, PT, PTG, PDF, książce ewidencji zamówień i eksploatacji PP obiektów „H”, książce rejestracji materiałów z eksploatacji obiektów PP, PT, PDF, PTG, TP, książce ewidencji taśm nagranych z PP, grafikach rozmów z PP i PT; w przeciwieństwie do instalacji PT, w jednostkach pionu „T” nie prowadzono osobnych teczek obiektowych PP, lecz dokumentację użytkowania urządzeń PP (wnioski na założenie instalacji podsłuchowych w obiektach „H”, spisy zdawczo-odbiorcze wymieniane między komórkami jednostek pionu „T” instalującymi i używającymi urządzeń podsłuchowych, inne) składano w zbiorczych segregatorach. Założenie PP wymagało w licznych przypadkach utworzenia punktu odbioru (PO) oraz lokali przejściowych (LP), które organizowano na zasadach właściwych dla lokali kontaktowych (LK) i mieszkań konspiracyjnych (MK), a także potajemnego włamania się lub wejścia do mieszkań wzgl. innych pomieszczeń i zainstalowania tam urządzeń podsłuchowych w sposób uniemożliwiający osobom podsłuchiwanym bądź trzecim ich odnalezienie (lub choćby tylko zorientowania się, że doszło do zainstalowania podsłuchu). Informacje uzyskane z PP winny być przekazywane jednostkom operacyjnym SB w postaci przetworzonej – tj. pisemnych notatek i streszczeń; w szczególnych przypadkach zezwalano na udostępnienie jednostce operacyjnej pełnych stenogramów podsłuchów lub na odsłuchanie nagrania z podsłuchu (Instrukcja 1979a, §12; Instrukcja 1979b, pkt 18). Materiały oryginalne PP (taśmy magnetofonowe) przechowywano w jednostce pionu „T” przez dziesięć dni od nagrania, następnie były one niszczone (Instrukcja 1979b, pkt 17). Dokumentacja PP prowadzona w jednostkach pionu „T” nie była rejestrowana ani archiwizowana w pionie „C”, lecz przechowywana w jednostkach pionu „T” i tam niszczona. (Instrukcja 1979b, pkt 26); P. Gontarczyk, Instrukcja pionu „T” MSW w sprawie zakładania podsłuchu pokojowego, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989”, nr 2(4)/2006.

PODSŁUCH TELEFONICZNY (PT)

termin oznaczający zarówno czynność (podsłuchiwanie), jak i urządzenia podsłuchowe rejestrujące rozmowy telefoniczne (lub umożliwiające ich bieżące odsłuchiwanie) w tajemnicy przed osobami prowadzącymi owe rozmowy. PT był środkiem techniki operacyjnej. Wg Instrukcji 1979a (§6, 3 i 7) założenie PT następowało na wniosek (zamówienie) jednostki operacyjnej SB, MO, WSW jednostek wojskowych MSW, i Zwiadu WOP zatwierdzony przez dyrektorów lub zastępców dyrektorów departamentów I, II, III-A i IV oraz Biura Śledczego MSW, dyrektorów Biura Kryminalnego i Biura do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi KG MO, komendantów wojewódzkich MO (od 1983 szefów WUSW) i ich zastępców ds. bezpieczeństwa (tj. szefów SB), szefa Zarządu Zwiadu Dowództwa WOP, dyrektora i zastępcy dyrektora Biura Dochodzeniowo-Śledczego KG MO, oraz na wnioski podpisane przez szefa WSW, szefa Zarządu II SG WP, szefów Zarządów I i III Szefostwa WSW oraz szefów Zarządów WSW o okręgach wojskowych. Wg Instrukcji 1979b (pkt 10) podsłuch mógł działać maksymalnie przez jeden miesiąc, za wyjątkiem podsłuchów zakładanych w „obiektach podlegających stałemu rozpoznaniu”. Zakładaniem, używaniem i likwidacją PT zajmował się wyłącznie Departament Techniki MSW lub w jednostkach lokalnych SB Wydziały „T” wzgl. Sekcje „T” Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego. Funkcjonowanie PT odnotowywano w książce ewidencji zamówień na instalację obiektu PP, PT, PTG, PDF, książce ewidencji obiektów eksploatowanych PP, PT, PTG, PDF, książce rejestracji materiałów z eksploatacji obiektów PP, PT, PDF, PTG, TP, grafikach rozmów z PP i PT; osobno prowadzono teczkę instalacyjno-podłączeniową PT, PTG; teczkę obiektową PT, PTG, PDF. Informacje uzyskane z PT winny być przekazywane jednostkom operacyjnym SB w postaci przetworzonej – tj. pisemnych notatek i streszczeń; w szczególnych przypadkach zezwalano na udostępnienie jednostce operacyjnej pełnych stenogramów podsłuchów lub na odsłuchanie nagrania z podsłuchu (Instrukcja 1979a, §12; Instrukcja 1979b, pkt 18). Materiały oryginalne PT (taśmy magnetofonowe) przechowywano w jednostce pionu „T” przez pięć dni od nagrania, następnie były one niszczone (Instrukcja 1979b, pkt 17). Dokumentacja PT prowadzona w jednostkach pionu „T” nie była rejestrowana ani archiwizowana w pionie „C”, lecz przechowywana w jednostkach pionu „T” i tam niszczona. (Instrukcja 1979b, pkt 26).

PODSŁUCH TELEGRAFICZNY (PTG)

termin oznaczający zarówno czynność (kopiowanie telegramów i teleksów), jak i urządzenia rejestrujące i powielające treść telegramów i teleksów. PTG było środkiem techniki operacyjnej. Prowadzeniem PTG zajmował się Departament Techniki MSW lub w jednostkach lokalnych SB Wydziały „T” wzgl. Sekcje „T” Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego. Wg Instrukcji 1979a (§6, 3 i 7) założenie PTG następowało na wniosek (zamówienie) jednostki operacyjnej SB, MO, WSW jednostek wojskowych MSW, i Zwiadu WOP zatwierdzony przez dyrektorów lub zastępców dyrektorów departamentów I, II, III-A i IV oraz Biura Śledczego MSW, dyrektorów Biura Kryminalnego i Biura do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi KG MO, komendantów wojewódzkich MO (od 1983 szefów WUSW) i ich zastępców ds. bezpieczeństwa (tj. szefów SB), szefa Zarządu Zwiadu Dowództwa WOP, dyrektora i zastępcy dyrektora Biura Dochodzeniowo-Śledczego KG MO, oraz na wnioski podpisane przez szefa WSW, szefa Zarządu II SG WP, szefów Zarządów I i III Szefostwa WSW oraz szefów Zarządów WSW o okręgach wojskowych. Wg Instrukcji 1979b (pkt 10) PTG mógł działać maksymalnie przez jeden miesiąc, za wyjątkiem podsłuchów zakładanych w „obiektach podlegających stałemu rozpoznaniu”. Uruchomienie PTG było odnotowywane w książce ewidencji zamówień na instalację obiektu PP, PT, PTG, PDF, książce ewidencji obiektów eksploatowanych PP, PT, PTG, PDF, książce rejestracji materiałów z eksploatacji obiektów PP, PT, PDF, PTG, TP, osobno prowadzono teczkę instalacyjno-podłączeniową PT, PTG, teczkę obiektową PP, PT, PTG, PDF. Informacje uzyskane z PTG winny być przekazywane jednostkom operacyjnym SB w postaci przetworzonej – tj. pisemnych notatek i streszczeń; w szczególnych przypadkach zezwalano na udostępnienie jednostce operacyjnej wydruków przechwyconych telegramów lub teleksów (Instrukcja 1979a, §12; Instrukcja 1979b, pkt 18). Materiały oryginalne PTG (wydruki) przechowywano w jednostce pionu „T” przez pięć dni od sporządzenia, następnie były one niszczone (Instrukcja 1979b, pkt 17). Dokumentacja PTG prowadzona w jednostkach pionu „T” nie była rejestrowana ani archiwizowana w pionie „C”, lecz przechowywana w jednostkach pionu „T” i tam niszczona. (Instrukcja 1979b, pkt 26).

PODSŁUCH ZEWNĘTRZNY (PEZEW)

konspiracyjny podsłuch stosowany wyłącznie podczas inwigilacji osób przez jednostki pionu „B”; „Podsłuch zewnętrzny” najprawdopodobniej składał się z urządzeń służących do podsłuchiwania rozmów na otwartym terenie. Wg Instrukcji 1979a „PP na zewnątrz” stosowano w „lokalach rozrywkowych, gastronomicznych, pojazdach mechanicznych” i na otwartej przestrzeni. PEZEW był środkiem techniki operacyjnej, jednakże zakładanie i używanie go należało do kompetencji jednostek pionu „B” (w porozumieniu z jednostkami pionu „T”).

PODTECZKA ROZPRACOWANIA OBIEKTOWEGO DEPARTAMENTU I MSW

akta, w których gromadzono dokumentację rozpracowania obiektowego Departamentu I MSW; Podteczkę rozpracowania obiektowego zakładano w przypadku uzasadnionej względami operacyjnymi lub organizacyjnymi konieczności poszerzenia zakresu teczki rozpracowania operacyjnego Departamentu I MSW. Podteczkom rozpracowania obiektowego nadawano odrębny numer rejestracyjny, łamany przez numer rejestracyjny głównej teczki rozpracowania obiektowego. Podreczka rozpracowania obiektowego składała się z jednego rozdziału, bądź – w przypadku podteczek zakładanych w Wydziałach V, VI, VII i VIII Departamentu I MSW, tj. w tzw. pionie wywiadu naukowo-technicznego (WNT) – z pięciu rozdziałów. Podreczka rozpracowania obiektowego składająca się z jednego rozdziału winna zawierać postanowienie o założeniu odrębnej podteczki, wykaz osób (funkcjonariuszy) znających sprawę, wykaz osób wymienionych w materiałach operacyjnych zgromadzonych w sprawie („przechodzących w sprawie”) (przeniesiony z macierzystej teczki rozpracowania operacyjnego), plan przedsięwzięć operacyjnych (przeniesiony z macierzystej teczki rozpracowania operacyjnego), wytyczne i zadania dotyczące „obiektu”, materiały operacyjne i korespondencja dotycząca „obiektu”, wykaz współpracowników związanych z rozpracowaniem „obiektu” (przeniesiony z macierzystej teczki rozpracowania operacyjnego), postanowienie o zakończeniu i archiwizacji sprawy. W podteczkach rozpracowania operacyjnego prowadzonych w wydziałach należących do WNT: rozdział I zawierał postanowienie o założeniu podteczki, wykaz pracowników kadrowych Departamentu I MSW znających sprawę, wykaz spraw związanych z rozpracowaniem „obiektu”, plan operacyjny „rozpracowania tematu” i plany przedsięwzięć operacyjnych, informację o tematyce zadania związanego z rozpracowaniem „obiektu” objętego sprawą, postanowienie o zakończeniu i archiwizacji sprawy; rozdział II zawierał notatki dotyczące zadań wytyczonych do realizacji w ramach sprawy, wykaz otrzymanych (uzyskanych) w ramach sprawy materiałów, korespondencję ze zleceniodawcami działań wywiadowczych (prowadzonych w celu przechwycenia bądź skopiowania technologii) i uzyskane oceny zdobytych materiałów; rozdział III zawierał instrukcje i zadania wytyczone w ramach sprawy i notatki dotyczące ich realizacji; rozdział IV zawierał wykaz osób figurujących w dokumentach, „naprowadzenia na osoby” tj. notatki, doniesienie etc. materiały informacyjne wskazujące możliwość uzyskania interesujących wywiad informacji wzgl. wszczęcia spraw operacyjnych, oraz karty E-15 i E-16; rozdział V zawierał dokumentację finansową: wykaz kosztów przeprowadzenia sprawy wraz z dokumentami: pokwitowaniami i oświadczeniami funkcjonariuszy o poniesionych wydatkach. (Instrukcja 1980a, § 2.2 i załączniki 9 i 10).

POMOC OBYWATELSKA

termin, którym Instrukcja 1960a (cz. I) określała niesformalizowane sposoby uzyskiwania informacji nie kwalifikowane jako tajna współpraca (tajny współpracownik). Pomoc obywatelska obejmowała przyjmowanie spontanicznie lub systematycznie udzielanych doniesień (informacji, ale również przekazywanych opinii, podejrzeń itd.) od osób nie będących TW, w tym pełniących funkcje społeczne czy kierownicze, w wyjątkowych przypadkach także anonimowych. Instrukcja 1960a przewidywała, że SB nie będzie ograniczała się do przyjmowania „pomocy obywatelskiej”, ale również będzie takiej pomocy czynnie poszukiwała („nie czekając na inicjatywę obywateli”), co oznaczało m.in. zwracanie się do osób, na „których pomoc i dyskrecję można liczyć”, „pozytywnej postawy i przychylnego ustosunkowania do władz państwowych”. Jako element „pomocy obywatelskiej” ujmowano również konieczne kontakty SB z osobami, które „z racji zajmowanego stanowiska zawodowego posiadają w zasadzie obowiązek meldowania o przejawach działalności przestępczej […] na odcinku ich pracy”, oraz wszelkimi innymi „ludźmi, mającymi stałą styczność z interesującymi nas [tj. SB] osobami i zagadnieniami”. Ewentualne kontakty tego rodzaju z byłymi współpracownikami UB/SB (informatorami, agentami, rezydentami) Instrukcja 1960a zalecała wykorzystywać, „o ile mamy [tj. SB] o nich [tj. o byłych współpracownikach] dobrą opinię”, nie traktując ich „pomocy” jako kontynuacji współpracy. „Pomoc obywatelska” miała być utrzymywana w tajemnicy, nie miała się sprowadzać wyłącznie do udzielania informacji, ale mogła polegać również na „wyrażeniu […] fachowej opinii, udostępnieniu dokumentacji, a nawet wykonaniu pewnej czynności” na prośbę SB; przewidywano jednorazowe lub permanentne korzystanie z „pomocy obywatelskiej” różnych osób oraz ewentualne jej wynagradzanie. Instrukcja 1960a zakładała, że nie będzie prowadzona odrębna dokumentacja współpracy w ramach „pomocy obywatelskiej” (nie przewidywano obowiązkowego odbierania pisemnych doniesień, uzyskane informacje itp. miały być umieszczane bezpośrednio w aktach przedmiotowych spraw operacyjnych), a osoby udzielające „pomocy” nie będą rejestrowane; w przypadku utrzymywania „bardziej systematycznych kontaktów” przez jednostki lokalne bądź korzystania z „pomocy obywatelskiej” przez jednostki MSW i szczebla wojewódzkiego dopuszczała jednak zarejestrowanie takich osób (z wyjątkiem kontaktów utrzymywanych z osobami na kierowniczych stanowiskach). Instrukcja 1960b przewidywała rejestrowanie ww. osób wg trybu właściwego dla kandydatów na tajnych współpracowników, przy czym karty rejestracyjne statystyczne były dla odróżnienia oznaczane adnotacją „zabezpieczenie”. Faktycznie osobom udzielającym „pomocy obywatelskiej” zakładano teczki, w których gromadzono zarówno dokumenty ich dotyczące, jak i ich doniesienia lub notatki z rozmów z nimi. Zapisy Instrukcji 1960a dotyczące „pomocy obywatelskiej” tworzyły kategorię kontaktów agenturalnych o słabszym niż tajna współpraca poziomie więzi z SB i znacznie mniejszym sformalizowaniu (jednak z możliwością współdziałania w stopniu odpowiadającym tajnej współpracy). Przepisy dotyczące „pomocy obywatelskiej” umożliwiły nie tylko mniej sformalizowane uzyskiwanie spontanicznej lub sporadycznej pomocy od osób nie będących stałymi TW, lecz także prowadzenie regularnej i stałej współpracy z osobami zajmującymi ważne stanowiska kierownicze lub społeczne (kontakt służbowy), osobami, których nie chciano formalnie werbować, bądź – w przypadku członków PZPR – na ich werbunek potrzebne było zezwolenie odpowiedniej instancji partyjnej (kontakt poufny, kontakt operacyjny), byłymi funkcjonariuszami UB/SB, byłymi TW (informatorami, agentami etc.), z którymi rozluźniono kontakt bądź formalnie zakończono współpracę, ekspertami (konsultant). Kategorie współpracy powstałe w ramach „pomocy obywatelskiej” sformalizowano w Instrukcji 1970a.

POŁĄCZONY SYSTEM EWIDENCJI DANYCH O PRZECIWNIKU (PSED, SOUD)

(PSED, ros. Sistema Ob”edinennogo Učeta Dannyh o Protivnike, SOUD) – system kartoteczny i elektroniczny, w którym ewidencjonowano informacje o osobach uznanych za niebezpieczne przez organa bezpieczeństwa Bułgarii, Czechosłowacji, Kuby, Mongolii, NRD, Węgier, ZSRR i PRL.

PRACA "W"

potajemna kontrola przesyłek pocztowych. Wg Instrukcji 1982a (§1, 2), terminem „praca »W«” określano „czynności operacyjno-techniczne stosowane w celu ochrony łączności pocztowej – w odniesieniu do obrotu listowego i paczkowego – przed wykorzystaniem jej do prowadzenia wrogiej lub przestępczej działalności skierowanej przeciwko podstawowym interesom obronnym, gospodarczym i politycznym PRL” (§1), istotą pracy „W” miało być „uzyskiwanie przydatnych operacyjnie informacji, w wyniku prowadzenia tajnej kontroli wyselekcjonowanych przesyłek pocztowych” (§2). Instrukcja 1982a (§3, pkt 1-7) jako podstawowe zadania pracy „W” wymieniała wykrywanie przesyłek zawierających informacje szpiegowskie (i metod służących przesyłaniu takich wiadomości), wykrywanie „pisma utajonego” (tzw. tajnopisów i mikratów), przechwytywanie przesyłek pocztowych (oraz wykrywanie metod komunikacji) wykorzystywanych „do celów dywersji ideologiczno-politycznej prowadzonej przez ośrodki antykomunistyczne i rewizjonistyczne państw kapitalistycznych oraz powiązane z nimi grupy antysocjalistyczne na emigracji i w kraju” (co odnosiło się głównie do korespondencji środowisk i organizacji emigracyjnych oraz instytucji naukowych i społecznych), przechwytywanie przesyłek „których treść lub zawartość stanowi naruszenie obowiązujących w PRL norm prawnych, a zwłaszcza przepisów o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej”, uzyskiwanie wzorów pisma osób inwigilowanych w ramach spraw operacyjnych lub poszukiwanych, oficjalne przejmowanie z urzędów pocztowych korespondencji zajmowanej z nakazu prokuratury lub sądu (uprzednio niejawnie otwartej), wreszcie przeprowadzanie czynności, które miały pozwolić na oficjalne zajęcie potajemnie otwartej przesyłki i wykorzystanie jej do formalnego wszczęcia śledztwa lub jako dowodu w już toczącym się śledztwie. Praca „W” obejmowała przeprowadzanie tajnej kontroli korespondencji w ramach zamówień indywidualnych, zamówień obiektowych oraz tzw. opracowań tematycznych i zapotrzebowań na odnajdywanie osób poszukiwanych i kontaktujących się z takowymi (poprzez kontrolę korespondencji i porównywanie wzorów pisma w zatrzymanej lub otwieranej korespondencji), oznaczanie korespondencji określonymi stemplami i znakami pocztowymi „dla celów operacyjnych”, wykonywanie analiz chemicznych przesyłek w celu wykrycia „przesyłek utajonych”, tj. m.in. tzw. mikratów (zminimalizowanych mikrofilmów) i „pisma utajonego” – tzw. tajnopisu wykonanego atramentem lub kalką sympatyczną. W ramach swoich czynności jednostki pionu „W” miały również prowadzić w porozumieniu z jednostkami pionu II (kontrwywiadu SB) „działania specjalne”, a także przeprowadzać wstępne sprawdzenia, pozwalające ustalać tożsamość osób korespondujących i „charakter podejrzanych kontaktów”, co polegało na uzyskiwaniu informacji z kartotek Biura „C” MSW i jednostek pionu „C”, kartotek Biura Paszportów MSW (i odpowiednich jednostek lokalnych) oraz z ewidencji ludności. Faktycznie „praca »W«” polegała na notorycznym i nielegalnym nawet wg przepisów prawa PRL łamaniu tajemnicy pocztowej i manipulacji korespondencją, a ww. jej definicje – ze względu na represyjny charakter prawodawstwa PRL – pozwalały na kontrolowanie całości obiegu pocztowego w celu przechwycenia korespondencji zawierającej krytyczne opinie wobec PRL (lub innych krajów bloku sowieckiego) i ideologii marksistowskiej, przesyłek z drukami i książkami wydanymi za granicą lub poza cenzurą, a w przypadku osób objętych inwigilacją w ramach spraw operacyjnych – kontrolowania całości ich korespondencji, także dotyczącej spraw ściśle prywatnych i nie mających związku z działalnością polityczną, opozycyjną, społeczną etc. Określenie „praca »W«” stosowane było przemiennie z gorzej maskującymi nielegalną istotę tych działań określeniami „perlustracja korespondencji”, „inwigilacja korespondencji”.

PROTOKÓŁ BRAKOWANIA

protokół zniszczenia akt przechowywanych w Wydziale II Biura „C” MSW/Wydziale „C”. Protokoły brakowania były sporządzane przez komisję złożoną z funkcjonariuszy pionu „C” dokonującą niszczenia akt (w pewnych przypadkach do komisji tej wchodzili również oficerowie operacyjni z jednostek SB, których akta zostały złożone do archiwum), zawierały dane o czasie zniszczenia akt, składzie komisji, krótki opis przeznaczonych do zniszczenia akt (najczęściej w formie spisu załączonych do protokołu wykazów zniszczonych akt). Protokoły brakowania były oznaczone numerem (łamanym przez dwie ostatnie cyfry daty rocznej); numer protokołu brotokołu wraz z numerem pozycji w wykazie akt zniszczonych oraz datą zniszczenia akt wpisywano do dziennika archiwalnego w rubryce „rok brakowania akt” wzgl. „uwagi”. Protokoły brakowania zgodnie z Instrukcją 1985a winny być prowadzone na formularzu (określonym wzorem nr 4 załączonym do instrukcji), jednakże w wielu przypadkach były sporządzane w zwykłym maszynopisie, najczęściej zawierającym następujące rubryki: numer/liczba porządkowa, numer archiwalny (oraz numer tomu akt), liczba zniszczonych teczek/tomów (w przypadku akt OZI oddzielnie liczba zniszczonych teczek personalnych i teczek pracy), nazwisko, imię i data urodzenia osoby, której dotyczyły akta lub tytuł teczki (w przypadku akt administracyjnych), pseudonim/kryptonim, jednostka SB, która zdała akta do archiwum, uwagi. Regułą było wskazanie numeru kolejnego w wykazie, numeru archiwalnego i tytułu teczki lub nazwiska osoby. Wzór protokołu brakowania ustalony Instrukcją 1985a zawierał formułę „zatwierdzam” oraz miejsce na podpis kierownika jednostki – funkcjonariusza, który powołał komisję brakującą akta, miejsce na wpisanie miejsca i daty czynności komisji, nagłówek „Protokół brakowania nr …” oraz formułę: „Komisja w składzie: Przewodniczący …, członkowie …, przeprowadziła w dniu … brakowanie akt jednostki organizacyjnej i zakwalifikowała do zniszczenia akta kat. „B” wg niżej podanego zestawienia, zawierającego pozycji …, w tym teczek, ksiąg, paczek …” oraz tabelę 7 kolumnami: 1. „L.p.”, 2. „Nr znak teczki, księgi” [numer archiwalny], 3. „Tytuł teczki (księgi)”, 4. „Ilość teczek”, 5. „Kategoria”, 6. „Rok powstania” 7. „Uwagi”. Protokół brakowania rejestrowano w księdze protokołów akt zniszczonych.

PRZECHODZIĆ (OSOBA PRZECHODZĄCA)

w żargonie SB czasownik „przechodzić” odpowiadał słowom „występować”, „figurować”. Określenia „osoba przechodząca w sprawie”, „przechodzi w sprawie”, „przechodzi w aktach”, „przechodzi w materiałach sprawy”, „przechodzi w materiałach nr …” oznaczały osobę, której nazwisko wymienione było w dokumentach zgromadzonych w aktach danej sprawy operacyjnej. Nie oznaczało to, że dana osoba była zarejestrowana w instrumentach ewidencyjnych SB (choć tego nie wykluczało).

PSEUDONIM (PS.)

wyraz, którym nazywano osobę dla ukrycia jej tożsamości. Ps. nadawano kandydatom na tajnego współpracownika (KTW), tajni współpracownicy (TW) sami wybierali swoje ps. – w wielu przypadkach informacja o wyborze pseudonimu była częścią zobowiązania do współpracy składanego przez TW. Współpracownicy innych kategorii (kontakt operacyjny, kontakt służbowy, konsultant) sami przybierali sobie pseudonimy, niekiedy jednak nie używali ich, a byli określani w dokumentach SB inicjałami nazwiska i imienia. Ps. nadawano również osobom inwigilowanym w ramach spraw operacyjnych (wówczas były one tożsame z kryptonimem sprawy) oraz osobom obserwowanym przez wywiadowców jednostek pionu „B” – określano je wówczas jako „figurant ps. …”. W praktyce Departamentu I MSW (tj. wywiadzie SB) nadawanie osobom ps. musiało być uzgadniane z jednostką ewidencji i archiwum Departamentu, aby uniknąć powtarzania się ps. i kryptonimów; faktycznie współpracownicy Departamentu I MSW przybierali sobie ps., które nieraz były już wcześniej używane – wówczas swoje doniesienia sygnowali wybranymi przez siebie ps., natomiast funkcjonariusze Departamentu I MSW uzupełniali owe pseudonimy o dodatkowe litery lub cyfry odróżniające je od pozostałych. Powyższa praktyka powodowała, iż w Departamencie I MSW w założeniu ps. współpracownika lub osoby inwigilowanej był unikatowy i właściwie odpowiadał numerowi rejestracyjnemu. Ps. miały maskować tożsamość osoby, pod którym była ona ukryta, jednakże w wielu przypadkach (zwłaszcza gdy ps. wybierał sobie współpracownik lub gdy dotyczył osoby obserwowanej przez pion „B”) odnosiły się do nazwiska, imienia, cech osobistych, fizycznych lub psychicznych osoby. Ps. osób inwigilowanych przez pion „B” zwykle były inne od ps. tych samych osób nadanych im przez jednostki operacyjne SB i kryptonimów dotyczących ich spraw operacyjnych.

PUNKT ODBIORU (PO)

pomieszczenie wykorzystywane przez jednostki pionu „T” (techniki operacyjnej) dla umieszczenia urządzeń rejestrujących sygnały z urządzeń podsłuchowych (także z ew. podglądu dokumentowanego fotograficznie). Ze względów konspiracyjnych PO organizowano w pewnej odległości od obserwowanych wzgl. podsłuchiwanych mieszkań, jednakże tak, by było możliwe technicznie doprowadzenie do nich linii przesyłowych. PO były organizowane na zasadach właściwych dla organizacji lokali kontaktowych; właściciele mieszkań, w których zorganizowano PO, byli werbowani i rejestrowani na zasadach właściwych dla dysponentów LK; W. Sawicki, Osobowe źródła informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, w: "Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989", nr 1(5)2007.