Słownik pojęć

Słownik pojęć

Instrukcja / Zakres danych / Działy Archiwum  / Słownik / Informator / Przegląd archiwalny / O projekcie / Informacje

Słownik najważniejszych pojęć używanych przez organa bezpieczeństwa PRL, które można znaleźć w opisach materiałów archiwalnych

Słownik
A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | W | Z

Wyczyść

DECYZJA

kategoria przepisów służbowych. Jednorazowe pisemne polecenie Ministra Spraw Wewnętrznych odnoszące się do procedur służbowych.

TERMINY POWIĄZANE: Kategorie przepisów służbowych,

DOKUMENT "T"

termin, którym określano dokumenty wytworzone przy inwigilacji środkami techniki operacyjnej, tj. nagrania i stenogramy podsłuchanych rozmów telefonicznych (podsłuch telefoniczny), nagrania i stenogramy z podsłuchu pokojowego, fotografie i filmy sporządzone w ramach podglądu i dokumentacji fotograficznej (PDF), informacje uzyskane ze skopiowanych telegramów i teleksów (podsłuch telegraficzny, PTG); funkcjonowały również terminy „komunikat PT” (dla podsłuchu telefonicznego) oraz „komunikat PP” (dla podsłuchu pokojowego). Notatki i dokumenty wytworzone w oparciu o podsłuch lub podgląd miały być traktowane „na prawach materiałów agenturalnych”, tj. jak doniesienia współpracowników, nie wolno było ich również używać „w sposób dekonspirujący ich źródło pochodzenia” i w śledztwach (Instrukcja 1979a). Zmiany w formie dokumentów, których treść pochodziła z podsłuchów, podglądu i tajnych rewizji (tajne przeszukanie, TP), przyniosły Instrukcja 1982c i Instrukcja 1982d, mające na celu uściślenie konspiracji tak informacji uzyskiwanych poprzez podsłuchy i podgląd, jak i dokumentów je zawierających. Instrukcja 1982c wskazywała, że informacje uzyskane z PT, PP, PTG należy przekazywać jednostkom operacyjnym SB „w formie streszczeń i notatek”, a tylko na pisemny i „uzasadniony operacyjnie” wniosek – w postaci stenogramów podsłuchów lub wydruku telegramów/teleksów z PTG. Istotnym elementem Instrukcji 1982c był nakaz, że „informacje uzyskane środkami techniki operacyjnej można włączać do spraw operacyjnych tylko w tak przetworzonej postaci, aby nie stracić ich wartości operacyjnych, a jednocześnie całkowicie zakonspirować źródło ich pochodzenia”; zapis ten powtarzała Instrukcja 1982d, dodatkowo polecająca wyłączenie z akt spraw operacyjnych dokumentów „W” oraz dokumentów zawierających informacje pochodzące ze środków techniki operacyjnej i z obserwacji, i zastąpienie ich „notatkami informacyjnymi, całkowicie konspirującymi źródło pochodzenia”; oryginalne notatki z PP, PT, PTG, TP, pracy „W” komunikaty z obserwacji itd. miały być zwrócone do właściwej jednostki pionu „W”, „T” lub „B”. Dokumenty „T” miały wówczas uzyskiwać formę notatki zbliżonej do notatek informacyjnych lub doniesień, z tym, że nie wskazywano tam kategorii źródła, a wyłącznie jego kryptonim (identyczny z kryptonimem podsłuchiwanej lub podglądanej osoby lub obiektu), najczęściej nie wskazywano miejsca odebrania doniesienia ani nie umieszczano „zadań” dla współpracownika (bo nie można było takowych zlecić aparaturze podsłuchowej) (Zob. G. Majchrzak, Podsłuchy w sprawach operacyjnych SB, Biuletyn IPN, nr 5 (64), 2006; P. Gontarczyk, Informacje z podsłuchów, Biuletyn IPN, nr 5 (64), 2006). Procedury obrotu dokumentami „T” dotyczył inny zapis Instrukcji 1982d nakazujący przekazywanie dokumentów z PP, PDF, TP wyłącznie kierownikom jednostek operacyjnych (dyrektorom i zastępcom dyrektorów departamentów i biur w MSW, na szczeblu KW MO – następnie WUSW – zastępcom komendantów wojewódzkich – szefów WUSW ds. bezpieczeństwa, tj . szefom SB) i w ich powierzający ich kompetencji decyzję „do jakiego szczebla służbowego mogą być kierowane dokumenty” (Instrukcja 1982d, pkt. 1.1.1.). Regulacja ta dodatkowo ograniczała dostęp funkcjonariuszy SB niższej rangi do materiałów pochodzących ze środków techniki operacyjnej.

DOKUMENT "W":

termin, którym określano kopie (fotokopie bądź kserokopie) niejawnie przeglądanej korespondencji, bądź niejawnie skonfiskowaną korespondencję. Dokumenty „W” (podobnie jak dokumenty „T”) były traktowane jako materiały operacyjne równorzędne pod względem tajności doniesieniom agenturalnym. Wg Instrukcji 1982 dokumenty „W” miały podlegać szczególnej ochronie przed ujawnieniem ich pochodzenia, co obejmowało m.in. zakaz posługiwania się informacjami w nich zawartymi przy prowadzeniu rozmów operacyjnych, przesłuchań oraz werbunków. Oryginalne skonfiskowane lub zatrzymane przesyłki były przechowywane w jednostce pionu „W”, gdzie niszczono je po sześciu (w przypadku przesyłek krajowych) lub dwunastu (w przypadku przesyłek zagranicznych) miesiącach od daty nadania. Przekazaniu do jednostek operacyjnych SB zasadniczo podlegały wyłącznie notatki (odpisy, fotokopie) z zatrzymanych wzgl. przechwyconych listów. Oryginalne tajnie zatrzymane przesyłki, których zawartość w ocenie funkcjonariuszy jednostki pionu „W” mogła stanowić podstawę założenia sprawy operacyjnej, przekazywano do dyspozycji kierowników kompetentnych jednostek operacyjnych z obowiązkiem zwrócenia ich w ciągu 3 dni (jednostki operacyjne nie mogły oryginalnych przesyłek powielać, jedynie sporządzić z nich wyciągi lub notatki informacyjne). Po złożeniu w archiwum, dokumenty „W” włączone do akt spraw operacyjnych z reguły niszczono, pozostawiano jedynie te, które zostały zakwalifikowane do zachowania przez jednostkę zdającą akta (archiwizacja). Nie tworzono odrębnych kolekcji bądź akt z dokumentów „W”, całość skopiowanej bądź zajętej korespondencji była przekazywana do jednostki prowadzącej sprawę operacyjną, na rzecz której dokonywano kontroli (perlustracji) korespondencji. Tzw. „wyrywka” (wyrywkowa perlustracja), tj. sprawdzanie przypadkowo wybranej korespondencji (między osobami nie objętymi planową inwigilacją) służyła głównie sporządzaniu sprawozdań informacyjnych dotyczących nastrojów społecznych (zwłaszcza w czasie wydarzeń o publicznym wymiarze), oraz ewentualnemu wykrywaniu „wrogiej” działalności (opracowanie tematyczne). Skontrolowanie (otwarcie) przesyłki pocztowej i przekazanie informacji o jej treści (w postaci notatki, fotokopii, etc. czyli dokumentu „W”) było odnotowywane w karcie realizacji zamówienia, prowadzonej dla każdego zamówienia w pionie „W”. Instrukcja 1982d wprowadziła dodatkowe obostrzenia w obrocie dokumentami „W”, w szczególności istotny był zapis tej instrukcji nakazujący przekazywanie dokumentów „W” wyłącznie kierownikom jednostek operacyjnych (dyrektorom i zastępcom dyrektorów departamentów i biur w MSW, na szczeblu KW MO – następnie WUSW – zastępcom komendantów wojewódzkich – szefów WUSW ds. bezpieczeństwa, tj . szefom SB) i w ich powierzający ich kompetencji decyzję „do jakiego szczebla służbowego mogą być kierowane dokumenty”. Regulacja ta dodatkowo ograniczała dostęp funkcjonariuszy SB niższej rangi do materiałów pochodzących z kontroli korespondencji. Złożone już w aktach spraw operacyjnych materiały pochodzące z kontroli korespondencji i środków techniki operacyjnej winny być z akt wyłączone i zastąpione „notatkami informacyjnymi, całkowicie konspirującymi źródło pochodzenia”; oryginalne notatki z PP, PT, PTG, TP, pracy „W” komunikaty z obserwacji itd. miały być zwrócone do właściwej jednostki pionu „W”, „T” lub „B”. W przypadku akt już zarchiwizowanych, materiały „W” i „T” miały być usuwane z akt i niszczone w jednostkach pionu „C”. Informacje uzyskane z kontroli korespondencji i środkami techniki operacyjnej po wydaniu Instrukcji 1982d można było włączać do akt bieżących spraw operacyjnych „tylko w tak przetworzonej postaci, aby nie zaprzepaścić ich wartości operacyjnych a jednocześnie całkowicie zakonspirować źródło ich pochodzenia”.

DOKUMENT OPERACYJNY

formalne określenie dokumentów opisujących czynności operacyjne SB (spisane na wszelkiego rodzaju nośnikach). Zgodnie z Instrukcją 1970a „[…] wszystkie czynności i przedsięwzięcia operacyjne dokonywane przez organy Służby Bezpieczeństwa winny być dokumentowane”, nakazywano prowadzenie dokumentacji operacyjnej „w sposób zwięzły, przejrzysty i estetycznie, aby mogła być pomocna w działaniach operacyjnych, a zwłaszcza w ich planowaniu i odtwarzaniu faktów, przebiegu zdarzeń i sytuacji” oraz „[…] w ramach ustalonych spraw” operacyjnych. Do dokumentacji operacyjnej należały „dokumenty operacyjne” i informacje operacyjne. Dokumentami operacyjnymi były: „[…] dokumenty pisemne (informacje, raporty, wnioski, notatki służbowe, protokoły, analizy operacyjne, plany operacyjne, sprawozdania), dokumenty graficzne (zdjęcia, fotokopie, filmy itp.), dokumenty słuchowe (taśmy magnetofonowe, płyty, zapisy na dyktafonach itp.)”. Dokumenty operacyjne powinny być zawsze oznaczone numerem rejestracyjnym sprawy operacyjnej/współpracownika. Zob. również: materiały operacyjne (1).

DOKUMENTACJA KONTRWYWIADOWCZA WSW

zbiorcze określenie Instrukcji 1987, które obejmowało: teczki obiektów [WSW], teczki personalne i teczki pracy współpracowników WSW (TW i NP), karty osobowe TW WSW, teczki MT i LK, teczki rozpracowań operacyjnych, teczki kontroli operacyjnej, karty operacyjne, teczki zagadnieniowe WSW, teczki kontrolne spraw operacyjnych WSW, teczki materiałów wstępnych WSW, książki ewidencyjne nr 1 i nr 2, książki ewidencji utraconych tajnych dokumentów, broni, materiałów wybuchowych i innych środków walki, książki ewidencji teczek obiektowych i zagadnieniowych, książki inwentarzowe dokumentacji kontrwywiadowczej, książki osób zabezpieczonych, zastrzeżonych oraz dopuszczonych do prac tajnych specjalnego znaczenia, karty rejestracyjne i sprawdzeniowe.

DOKUMENTACJA OPERACYJNA DEPARTAMENTU I MSW

wg Instrukcji 1980a, w Departamencie I MSW odróżniano kategorie spraw operacyjnych i odpowiadających im akt (rozpracowanie operacyjne, teczka personalna i teczka pracy agenta, rozpracowanie obiektowe, podteczka rozpracowania obiektowego, teczka kontaktu informacyjnego, teczka kontaktu operacyjnego, teczka lokalu konspiracyjnego, punktu korespondencyjnego, mieszkania konspiracyjnego, segregator materiałów wstępnych) od tzw. dokumentacji operacyjnej, do której zaliczano teczki rezydentur placówkowych i krajowych, teczki punktów i ogniw operacyjnych, placówkowych i krajowych, teczki pracowników zewnętrznych, teczki tematyczne.

DONIESIENIE

oryginalne doniesienia, spisywane osobiście (odręcznie lub na maszynie) przez współpracownika, bądź spisane „ze słów” przez oficera prowadzącego (gdy okoliczności lub tryb współpracy z donosicielem nie pozwalały na sporządzenie pisemnego doniesienia podczas spotkania). Z oryginalnego doniesienia sporządzano maszynopisowe odpisy, które umieszczane były razem z oryginałami w teczce pracy współpracownika (zwłaszcza jeśli były skrócone lub przeredagowane, np. z jednego doniesienia oryginalnego sporządzono kilka wyciągów zawierających jego różne fragmenty), dalsze kopie włączano – zgodnie z rozdzielnikiem – do akt spraw operacyjnych, których przedmiotu dotyczyło doniesienie, względnie wysyłano do innych jednostek operacyjnych SB, których zakres kompetencji odpowiadał przedmiotowi doniesienia. Doniesienia niejednokrotnie są opatrzone adnotacjami przełożonych oficera prowadzącego źródło oraz oficerów prowadzących sprawy operacyjne, do akt których doniesienia włączono.

DYSPONENT LOKALU KONTAKTOWEGO (LOKALU PRZEJŚCIOWEGO, LOKALU BAZY, PUNKTU ODBIORU)

kategoria współpracy z SB. Dysponentem była osoba, która użyczała swojego mieszkania SB dla celów operacyjnych jako lokalu kontaktowego dla potajemnych spotkań funkcjonariuszy z agentami; lokalu przejściowego dla założenia przez funkcjonariuszy pionu „T” instalacji podsłuchowych (PP) względnie podglądu fotograficznego/filmowego (PDF) w sąsiadującym mieszkaniu osoby inwigilowanej i doprowadzenia linii technicznej do punktu odbioru; lokalu bazy jako zaplecza dla sprzętu, dokumentów, ubrań i jako kryjówka dla funkcjonariuszy prowadzących tajne rewizje (tajne przeszukanie), obserwację, PP lub PDF osoby inwigilowanej, mieszkającej w sąsiedztwie. Dysponenci lokali wykorzystywanych przez SB (zwłaszcza gdy wchodziło w grę wykorzystywanie wielomiesięczne lub wieloletnie) byli pozyskiwani według zasad właściwych dla werbunku tajnych współpracowników, przy czym podstawą dla wytypowania ich do werbunku było kryterium dogodności dla SB ich mieszkania (lokalizacja i czasowe nieużytkowanie go przez właściciela), w przypadku LP, PO, LB decydowało położenie względem mieszkania osoby inwigilowanej. LK nie można było organizować w sąsiedztwie mieszkań osób podlegających inwigilacji, również wystrzegano się uzyskiwania LK w budynkach głównych instytucji państwowych lub kilku w jednym budynku. Z dysponentami zawierano formalną umowę o wykorzystanie mieszkania za wynagrodzeniem.

DZIENNIK ARCHIWALNY

księga, w której w kolejności chronologicznej odnotowywano archiwizację akt; inwentarz akt operacyjnych i osobowych, prowadzony oddzielnie dla każdej kategorii akt operacyjnych i osobowych (numer archiwalny, akta operacyjne, akta osobowe); stanowił rodzaj księgi nabytków i ubytków. Stosowane w MSW wzory dziennika archiwalnego EO-45/69, EO-45/71 i EO-45/80 obejmowały m.in. następujące kolumny: liczbę porządkową (tworzącą wraz z symbolem dziennika numer archiwalny), datę wpisu, nazwę jednostki zdającej akta, numer rejestracyjny (ewidencyjny) sprawy, nazwisko, imię, imię ojca głównego figuranta lub tytuł akt sprawy, kryptonim sprawy lub pseudonim współpracownika, liczbę tomów, zabarwienie sprawy, okres prowadzenia sprawy, rok brakowania. Przed wprowadzeniem do użytkowania dziennika archiwalnego wzoru EO-45, w UB/SB stosowano zaprowadzone Instrukcją 1955c, Instrukcją 1955d i Instrukcją 1955e wzory dzienników archiwalnych EO-9 (dla spraw ewidencji operacyjnej), EO-10 (dla teczek obiektowych i zagadnieniowych), EO-14 (dla teczek personalnych i pracy wyeliminowanej agentury), EO-59 (dla akt spraw śleczych i teczek kontrolno-obserwacyjnych śledztw). (M. Komaniecka, Dzienniki korespondencyjne, rejestracyjne, archiwalne i koordynacyjne jako źródła historyczne, w: Wokół teczek bezpieki, zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 272-277). W latach 50. i 60. XX w. (ale i później) w MSW do odnotowywania archiwizacji akt wszelkich kategorii stosowano również księgi wzorów E-21 i E-26. W latach 80. w SUSW do odnotowywania archiwizacji akt spraw operacyjnych (sprawa operacyjnego sprawdzenia, sprawa operacyjnego rozpracowania, kwestionariusz ewidencyjny, materiał wstępny, teczka ewidencji operacyjnej na księdza) i śledczych (akta kontrolne śledztwa) stosowano księgę wzoru EO-13-A/72, oznaczoną nazwą „Dziennik materiałów przekazanych do archiwum”. Symbole „dzienników archiwalnych” były następujące: I dla akt agenturalnych (KTW, TW, KO, KS, dysponentów MK i LK, etc. OZI), II dla akt spraw operacyjnych (SOS, SOR, KE, TEOK), III dla akt kontrolnych śledztw, IV dla akt spraw obiektowych (zagadnieniowych) (niekiedy także dla akt KE); V dla akt osobowych funkcjonariuszy SB, VI dla akt osobowych funkcjonariuszy MO, VII dla akt osobowych pracowników cywilnych resortu spraw wewnętrznych, VIII dla akt osobowych żołnierzy resortu spraw wewnętrznych, IX dla pracowników Komendy Głównej Straży Pożarnej, A dla teczek wyjazdowych archiwizowanych w MSW, K dla prowadzonych w MSW teczek kontrolnych spraw operacyjnych.

DZIENNIK ARCHIWALNY MIKROFILMÓW

dziennik archiwalny, w którym odnotowywano mikrofilmowanie akt. Liczba porządkowa „Dziennika archiwalnego mikrofilmów” była jednocześnie numerem archiwalnym mikrofilmu, nie zawsze odpowiadającym numerowi archiwalnemu mikrofilmowanych akt. „Dziennik archiwalny mikrofilmów” był prowadzony oddzielnie dla każdego symbolu akt operacyjnych (I, II, III, IV) i akt administracyjnych. Miał zawierać m.in. informacje o numerze archiwalnym mikrofilmowanych akt, oraz jednostce operacyjnej SB, która wniosła zastrzeżenie (2.) odnośnie wglądu w mikrofilm (czyli faktycznie jednostce, która akta wytworzyła).

DZIENNIK KOORDYNACYJNY

księga, w której w kolejności chronologicznej rejestrowano udzielenie informacji przez Biuro „C” MSW (wydział „C” jednostki lokalnej) jednostce SB o osobie sprawdzanej w kartotece ogólnoinformacyjnej, w przypadku gdy ta osoba pozostawała w bieżącym „zainteresowaniu operacyjnym” innej jednostki SB.

DZIENNIK KORESPONDENCYJNY

księga, w której w kolejności chronologicznej rejestrowano wysyłkę i wpływ korespondencji jednostek SB; dziennik podawczy jednostki SB. W „dzienniku korespondencyjnym” odnotowywano wysyłkę i wpływ pism bądź kart ewidencyjnych do kancelarii (sekretariatu) jednostki, dane nadawcy (jednostkę SB, która nadała pismo), dekretację i przekazanie pisma (dokumentu) do referenta sprawy, przedmiot pisma, wystosowane w sprawie odpowiedzi, dane adresata odpowiedzi, miejsce złożenia dokumentacji.

DZIENNIK REJESTRACYJNY

księga, w której w kolejności chronologicznej rejestrowano wszelkie „zainteresowania operacyjne” SB – tj. kandydatów na współpracowników i różne kategorie współpracowników oraz sprawy operacyjne lub „zabezpieczenie operacyjne”. Wg wzoru EO-13 każda pozycja dziennika rejestracyjnego obejmowała następujące kolumny: liczba porządkowa (numer rejestracyjny); data rejestracji, nazwa jednostki rejestrującej, kategoria sprawy, numer rejestracyjny sprawy, do której osoba jest rejestrowana; kryptonim sprawy lub pseudonim współpracownika, data zdjęcia sprawy z ewidencji i przekazania do archiwum lub innej jednostki (oprócz daty archiwizacji akt wpisywano również numer archiwalny sprawy lub nazwę jednostki przejmującej materiały). W przypadku gdy w rejestrowanej sprawie operacyjnej inwigilowano więcej niż jedną osobę, bądź zakładano „podteczki” głównej sprawy operacyjnej, jako pierwszego rejestrowano „głównego figuranta” sprawy, następne osoby rejestrowano na dalszych pozycjach (także później, w miarę rozszerzania pracy operacyjnej), zaznaczając w rubryce „numer sprawy, do której dana osoba jest rejestrowana” numer rejestracyjny nadany głównemu (pierwszemu) figurantowi sprawy. W pozostałych przypadkach, tj. gdy inwigilacji podlegała jedna osoba, we wspomnianej rubryce powtarzano numer rejestracyjny sprawy (albo pozostawiano rubrykę pustą). W przypadku zmiany kategorii sprawy operacyjnej bądź współpracy, zmiany jednostki SB prowadzącej sprawę z zasady dokonywano nowych wpisów w obrębie tej samej pozycji dziennika (tj. nie rejestrowano sprawy od nowa), skreślając poprzednie. Kandydatów na współpracowników, właścicieli bądź dysponentów MK, LK etc. rejestrowano wpisując w rubryce „kategoria sprawy” skrót kategorii współpracy (TW, MK, LK) itd. poprzedzony literą „K” („kandydat”), którą skreślano po otrzymaniu z jednostki rejestrującej informacji o dokonaniu werbunku. W dzienniku rejestracyjnym nie umieszczano personaliów (ze względu na konspirację zainteresowań operacyjnych). Odrębny dziennik rejestracyjny prowadzono w Departamencie I MSW na potrzeby ewidencjonowania agentury i spraw operacyjnych wywiadu SB (rejestr spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej Departamentu I MSW).

DZIENNIK REJESTRACYJNY KSIĘŻY KATOLICKICH

księga, w której w kolejności chronologicznej rejestrowano alumnów seminariów duchownych, zakonników i księży rzymskokatolickich; rejestracja osoby w „dzienniku rejestracyjnym księży katolickich” była jednocześnie rejestracją TEOK (TEOB), prowadzonej przez odpowiednią jednostkę terenową pionu IV SB lub Departamentu IV MSW. „Dziennik rejestracyjny księży katolickich” prowadzono w księdze wzoru EOK-8/63, następnie EOK-8/73.

DZIENNIK REJESTRACYJNY PARAFII

księga, w której w kolejności chronologicznej rejestrowano parafie rzymskokatolickie znajdujące się na terytorium całego PRL; rejestracja parafii była jednocześnie rejestracją TEOP prowadzonej przez odpowiednią jednostkę terenową pionu IV SB. „Dziennik rejestracyjny parafii” prowadzono w księdze wzoru EOK-7/63 (wniesiono ogółem 8546 wpisów od 17 września 1963 r. do 21 sierpnia 1989 r.).