Podzespół

Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Opolu 1954 - 1983

W skład województwa opolskiego w roku 1950 weszły: Brzeg, Głubczyce, Grodków, Kluczbork, Koźle, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olesno, Opole, Prudnik, Racibórz i Strzelce Opolskie. W 1975 r. w związku z nowym podziałem administracyjnym – miasta: Opole, Baborów, Biała, Brzeg, Byczyna, Główek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Grodków, Kędzierzyn, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Koźle, Krapkowice, Leśnica, Lewin Brzeski, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Prudnik, Sławęcice, Strzelce Opolskie, Ujazd, Wołczyn, Zawadzkie, Zdzieszowice, gminy: Baborów, Biała, Bierawa, Branice, Brzeg, Byczyna, Chróścina, Chrząstowice, Cisek, Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Domaszowice, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Gościęcin, Gracze, Grodków, Izbicko, Jasienica Dolna, Jemielnica, Jędrzejów, Kałków, Kamiennik, Karłowice, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Komprachcice, Korfantów, Kowalowice, Krapkowice, Kajakowice Górne, Lasowice Wielkie, Leśnica, Ligota Książęca, Lisięcice, Lubrza, Łambinowice, Łącznik, Łostów, Łubiany, Murów, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olszanka, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Pakosławice, Pawłowiczki, Pisarzowice, Polska Cerkiew, Pokój, Popielów, Prószków, Prudnik, Reńska Wieś, Rozmierka, Skałągi, Skorogoszcz, Skoroszyce, Sławęcice, Strzelce Opolskie, Strzeleczki, Ścinawa Nyska, Świerczów, Tarnów Opolski, Turawa, Ujazd, Walce, Wilków, Wołczyn, Zawadzkie, Zdzieszowice i Zębowice (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

Przełom polityczny, do którego doszło w Polsce w październiku 1956 r., miał zasadniczy wpływ na strukturę organizacyjną organów bezpieczeństwa. Na podstawie decyzji Biura Politycznego KC PZPR z 6 listopada 1956 r. oraz Ustawy o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego z 13 listopada tr. zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego i przekazano jego zadania MSW. Na szczeblu terenowym KWMO wchłonęły dotychczasowe jednostki i komórki organizacyjne UB, których stany liczebne znacznie zmniejszono. Odtąd stanowiły one pion Służby Bezpieczeństwa, reprezentowany zarówno w KWMO, jak i w jednostkach niższego szczebla. Na czele Komendy Wojewódzkiej MO w Opolu stał komendant wojewódzki. Członkami kierownictwa byli dwaj zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. bezpieczeństwa, w późniejszym okresie nazywani zastępcami komendanta wojewódzkiego ds. SB. Podlegał im pion SB, na który w początkach omawianego okresu składały się następujące komórki: Wydział II, Wydział III, Samodzielna Sekcja Śledcza, Wydział Ewidencji Operacyjnej, Wydział „B”, Wydział „T”, Samodzielna Sekcja „A”, Samodzielna Sekcja „W” i Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa. Wydział II, podobnie jak w latach 1954–1956 odpowiadał za prowadzenie działań kontrwywiadowczych. Wydziałowi III powierzono operacyjną kontrolę sfery życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego, oświaty, organizacji politycznych oraz zadanie zwalczania środowisk opozycyjnych. Obowiązkiem Wydziału „B” było, podobnie jak w poprzednim okresie, organizowanie obserwacji zewnętrznej. Wydział „T” zajmował się zabezpieczeniem środków techniki operacyjnej, natomiast Samodzielna Sekcja „W” kontrolą korespondencji. Samodzielna Sekcja „A” organizowała łączność szyfrową KWMO z innymi jednostkami resortu. Pracę wszystkich komórek pionu SB nadzorował Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa. W 1960 r. Wydział Ewidencji Operacyjnej został przemianowany na Wydział „C”. W 1961 r. Samodzielną Sekcję „W” przekształcono w Wydział „W”. Kolejne zmiany organizacyjne miały miejsce rok później. Miejsce Samodzielnej Sekcji Śledczej zajął Wydział Śledczy. Przywrócono również odrębną komórkę zajmującą się inwigilacją Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych pod nazwą Wydziału IV. W związku z przejęciem w 1964 r. przez pion SB obowiązków związanych z wydawaniem zezwoleń na wyjazdy za granicę, w strukturze opolskiej SB pojawił się nowy Wydział Paszportów (kilka lat później przemianowany, w związku z powiększeniem zakresu zadań, na Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych). Od 1965 r. do kompetencji pionu esbeckiego włączono również kwestie dotyczące nadzorowania przejść granicznych. Zajmował się tym Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, istniejący do 1972 r. Od 1971 r. działał Inspektorat Ochrony Przemysłu nadzorujący pracę Straży Przemysłowej, Służby Ochrony Kolei, Straży Leśnej i Straży Pocztowej. Po reformie administracyjnej kraju, którą przeprowadzono w 1975 r., w strukturze pionu SB KWMO w Opolu nie zaszły znaczące zmiany. Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych powrócił wówczas do nazwy Wydział Paszportów. W 1979 r. z kompetencji Wydziału III wyłączono sprawy związane z operacyjną kontrolą gospodarki i powierzono je nowemu Wydziałowi IIIA. W 1981 r. komórka ta została przemianowana na Wydział V. Na początku 1983 r. utworzono natomiast Inspektorat I, realizujący na terenie województwa opolskiego zadania należące do zakresu obowiązków Departamentu I MSW, czyli działania wywiadowcze. Istniejące w ramach KWMO w Opolu struktury milicyjne podlegały w omawianym okresie częstym zmianom, dotyczącym głównie nazewnictwa. W 1955 r. struktura KWMO poszerzyła się o Wydział V Kolejowej MO nadzorujący milicyjne komórki działające na kolei. Wydział I Ogólno-Organizacyjny w 1957 r. przyjął nazwę Wydziału Ogólnego. Wydział II Służby Zewnętrznej w latach 1956–1957 nazywany był Wydziałem II Służby Milicyjnej, następnie Wydziałem Służby Zewnętrznej, od 1966 r. Wydziałem Prewencji Ogólnej, w latach 1968–74, wskutek połączenia z komórką zajmującą się zagadnieniem ruchu drogowego, Wydziałem Prewencji i Ruchu Drogowego. Następnie, niemal do końca istnienia organów milicyjnych, stosowana była nazwa Wydział Prewencji (w ciągu pierwszych miesięcy 1990 r. komórka była nazywana Wydziałem Prewencji i Porządku Publicznego). Wydział III Służby Kryminalnej przyjął nazwę Wydział Służby Kryminalnej, natomiast od 1973 r. był stale nazywany Wydziałem Kryminalnym. Wydział IV do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi przybierał kolejno nazwy: Wydział IV Przestępstw Gospodarczych, Wydział IV do Walki z Przestępczością Gospodarczą i ostatecznie do 1990 r. Wydział do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi. Wydział V Kolejowej MO funkcjonował przez pewien czas jako Wydział Kolejowy, aby ostatecznie przyjąć nazwę Wydział V do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi w Transporcie Publicznym i Łączności. Jego likwidacja nastąpiła w 1965 r., kiedy to sprawy dotyczące bezpieczeństwa kolei przekazano Wydziałowi IV. Wydział Śledczy przemianowano pierwotnie na Wydział Dochodzeniowy, natomiast od 1966 r. przyjęto nazwę Wydział Dochodzeniowo-Śledczy, która to utrzymała się do końca istnienia komendy. Drużyna Kontroli Ruchu Drogowego została przemianowana na Inspektorat Kontroli Ruchu Drogowego, nazywany również Komendą Ruchu Drogowego, natomiast od 1961 r. funkcjonowała jako Wojewódzki Inspektorat Ruchu Drogowego, a od 1966 jako Wydział Kontroli Ruchu Drogowego. W latach 1968-1974, jak już wspomniano, komórka ta była połączona z Wydziałem Prewencji i istniała jako Wydział Prewencji i Ruchu Drogowego. Po 1974 r. przyjęto nazwę Wydział Ruchu Drogowego. W 1957 r. struktury MO poszerzyły się również o Odwód Zmotoryzowany KWMO, przemianowany kilka lat później na Zmotoryzowany Odwód MO. W okresie po 1956 r. w jednostkach szczebla powiatowego (ich liczba powiększyła się w 1956 r. w związku z utworzeniem powiatu krapkowickiego o KPMO w Krapkowicach) również funkcjonowały równocześnie piony SB i MO. Komórki esbeckie działały pod nazwą referatów ds. bezpieczeństwa. Kierowali nimi zastępcy komendanta powiatowego MO ds. bezpieczeństwa (następnie zastępcy komendanta powiatowego MO ds. SB). Na początku lat 60. komendy powiatowe w Brzegu, Nysie, Opolu i Raciborzu zostały scalone z tamtejszymi komendami miejskimi i istniały odtąd jako komendy miasta i powiatu. W 1975 r., wraz z likwidacją powiatów, komendy powiatowe oraz komendy miasta i powiatu przestały istnieć. Struktury milicyjne tworzyła w następnym okresie sieć komend miejskich w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku i Strzelcach Opolskich, oraz komisariatów i posterunków MO. Likwidacji uległy również powiatowe komórki SB, której praca miała być skoncentrowana na szczeblu wojewódzkim. W większych miastach regionu działały jednak wciąż grupy operacyjne pozostające na stanie etatowym odpowiednich wydziałów SB KWMO, realizujące zadania pionów operacyjnych, zabezpieczenia operacyjnego oraz paszportowego. Na początku 1983 r. w KMMO w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku i Strzelcach Opolskich oraz w komisariatach MO w Głubczycach, Krapkowicach i Namysłowie, uznanych za rejonowe jednostki milicji, utworzono komórki SB. Strukturę KWMO w Opolu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne komendanta wojewódzkiego, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń Ministra Spraw Wewnętrznych. Szczegółową działalność poszczególnych pionów SB i MO na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez Ministra Spraw Wewnętrznych oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulował w latach 1956–1983 cały szereg ogólnych i szczegółowych normatywów: Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 04/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Zarządzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa, Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa, Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z 23 XII 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. Szczegółowy tryb archiwizacji akt operacyjnych UB/SB regulowały początkowo Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego oraz Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa. Wprowadzały one praktykę – stosowaną do końca działania cywilnych organów bezpieczeństwa – archiwizowania głównych rodzajów akt operacyjnych na podstawie odrębnych środków ewidencyjnych, początkowo określanych jako dzienniki archiwalne, a od 1968 r. jako inwentarze archiwalne. W sposób kompleksowy tryb postępowania z dokumentacją operacyjną określiła Instrukcja o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW wprowadzona Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych nr 00123/57 z 1 lipca 1957 r. W tym samym roku, Zarządzeniem nr 0127/57 uregulowano zasady archiwizacji akt administracyjnych oraz ustalono ich rzeczowy wykaz. Szerszy zakres miało Zarządzenie nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych. W latach 1968–1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała zgodnie z kolejnymi normatywami, porządkującymi całokształt spraw archiwalnych: Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji, Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego KWMO w Opolu zasadniczy wpływ miały stosowane w resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Archiwalia spraw operacyjnych komórek SB szczebla wojewódzkiego i powiatowego od momentu włączenia ich w struktury KWMO w Opolu były przekazywane do archiwum Wydziału Ewidencji Operacyjnej, który przejął całość materiałów operacyjnych oraz środków ewidencyjnych po byłym Wydziale X WUdsBP. Zgodnie z Instrukcją o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW z 1 lipca 1957 r. jednostki i komórki organizacyjne SB działające na terenie województwa opolskiego miały przekazywać akta powstałe w trakcie prowadzenia działań operacyjnych i śledczych, których nie wykorzystywano w bieżącej pracy, do Wydziału Ewidencji Operacyjnej KW MO w Opolu. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych akta UB, SB oraz Zwiadu WOP miały być przechowywane w składnicy przy Wydziałach „C” komend wojewódzkich MO. W przypadkach uzasadnionych względami operacyjnymi, dopuszczono możliwość przechowywania akt w wydziałach SB komend wojewódzkich. W komendach wojewódzkich utworzono odrębne składnice akt do przechowywania dokumentacji wytworzonej przez komórki MO w jednostkach wojewódzkich i terenowych. Mimo to nadal istniały składnice akt w jednostkach terenowych. W 1965 r. Minister Spraw Wewnętrznych zarządził przejęcie przez Wydziały „C” uporządkowanych składnic akt z wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO oraz składnic podległych im jednostek terenowych. Na podstawie Zarządzenia organizacyjnego nr 042/org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 14 kwietnia 1967 r. włączono składnice akt wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO do wydziałów „C” wraz z posiadanymi materiałami operacyjnymi, kontrolno-śledczymi i administracyjnymi. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji w wydziałach „C” komend wojewódzkich MO należało przechowywać akta byłych WUBP, WUdsBP, PUBP, PUdsBP, pionu SB KW MO i jego komórek w jednostkach niższego szczebla, akta personalne zwolnionych funkcjonariuszy SB z terenu danego województwa oraz teczki wyeliminowanych tajnych współpracowników i zakończonych spraw ewidencji operacyjnej MO z komend powiatowych. W 1983 r. zasób archiwum KWMO w Opolu został przejęty przez nowo utworzony WUSW w Opolu. Po 1990 r. zasób archiwalny tego urzędu, w tym dokumentacja wytworzona w latach 1954–1983, został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Opolu, oraz archiwalia SB, które przejęła opolska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) opolska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Latem 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów UB/SB i MO z lat 1950–1990 przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone w latach 1956–1983 przez komórki organizacyjne SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja administracyjna, dotycząca bieżącej działalności, oraz dokumentacja kancelaryjna. Analogiczne akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego z lat 1954–1983 stanowią stosunkowo niewielką część podzespołu. Do zasobu IPN przejęto tylko te z nich, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne tworzące podzespół zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych.