Podzespół

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Opolu 1983 - 1990

Od 1975 r. w skład województwa opolskiego weszły: m i a s t a: Opole, Baborów, Biała, Brzeg, Byczyna, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Grodków, Kędzierzyn, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Koźle, Krapkowice, Leśnica, Lewin Brzeski, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Prudnik, Sławęcice, Strzelce Opolskie, Ujazd, Wołczyn, Zawadzkie i Zdzieszowice, g m i n y: Baborów, Biała, Bierawa, Branice, Brzeg, Byczyna, Chróścina, Chrząstowice, Cisek, Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Domaszowice, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Gościęcin, Gracze, Grodków, Izbicko, Jasienica Dolna, Jemielnica, Jędrzejów, Kałków, Kamiennik, Karłowice, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Komprachcice, Korfantów, Kowalowice, Krapkowice, Kujakowice Górne, Lasowice Wielkie, Leśnica, Ligota Książęca, Lisięcice, Lubrza, Łambinowice, Łącznik, Łosiów, Łubniany, Murów, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olszanka, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Pakosławice, Pawłowiczki, Pisarzowice, Polska Cerkiew, Pokój, Popielów, Prószków, Prudnik, Reńska Wieś, Rozmierka, Skałągi, Skorogoszcz, Skoroszyce, Sławięcice, Strzelce Opolskie, Strzeleczki, Ścinawa Nyska, Świerczów, Tarnów Opolski, Turawa, Ujazd, Walce, Wilków, Wołczyn, Zawadzkie, Zdzieszowice i Zębowice (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

W 1983 r., na podstawie Ustawy z 14 lipca tr. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. 1983, nr 38, poz. 172), KWMO zostały przemianowane na wojewódzkie urzędy spraw wewnętrznych. Ogólne kierownictwo w każdym z WUSW sprawował od tego momentu szef. W skład kierownictwa urzędu wchodzili zastępcy szefa ds. SB i MO, kierujący odpowiednimi pionami. W latach 1978–1980 istniało przejściowo stanowisko drugiego zastępcy szefa WUSW ds. SB. W momencie utworzenia WUSW w Opolu pion SB obejmował: Wydział II (kontrwywiad), Wydział III (zwalczanie przejawów opozycji), Wydział IV („operacyjne zabezpieczenie” Kościoła i rolnictwa), Wydział V (gospodarka), Inspektorat I (zadania na rzecz Departamentu I MSW – wywiadu), Wydział Śledczy, Wydział Paszportów, Samodzielną Sekcję „A” (łączność szyfrowa), Wydział „B” (obserwacja zewnętrzna), Wydział „C” (ewidencja operacyjna i archiwum), Wydział „T” (technika operacyjna), Wydział „W” (perlustracja korespondencji) oraz Inspektorat Ochrony Przemysłu. Latem 1983 r. jednostki rejonowe milicji w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku, Strzelcach Opolskich, Głubczycach, Krapkowicach i Namysłowie zostały przemianowane na rejonowe urzędy spraw wewnętrznych. W każdym z nich pionem esbeckim kierował zastępca szefa RUSW ds. SB, a praca odbywała się w ramach grup realizujących zadania, które odpowiadały kompetencjom wydziałów operacyjnych szczebla wojewódzkiego. Na przestrzeni funkcjonowania WUSW w Opolu w jednostce miały miejsce istotne zmiany organizacyjne. Na początku 1985 r., w związku z utworzeniem Departamentu VI MSW, odpowiedzialnego za kontrolę sektora rolno-spożywczego, powstał Wydział VI (na bazie kadr Wydziału IV, któremu kilka lat wcześniej powierzono wspomniane zagadnienia). W tym samym czasie sformowano Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, zajmujący się prowadzeniem dochodzeń przeciwko pracownikom urzędu podejrzewanym o popełnienie przestępstw. Zmiany w sytuacji politycznej, spowodowane porozumieniami „okrągłego stołu” i wyborami czerwcowymi 1989 r., doprowadziły do poważnej reorganizacji struktur SB. Na szczeblu centralnym zlikwidowano jednostki najbardziej zaangażowane w zwalczanie opozycji w okresie wcześniejszym. Analogiczne zmiany przeprowadzono w jednostkach wojewódzkich. W opolskim WUSW rozpoczęły się one od likwidacji w połowie tego roku Wydziału „W”. Jego zadania i kadry przejął Wydział II. Ostatnią poważną reorganizację urzędu przeprowadzono w listopadzie 1989 r. Rozwiązaniu uległ Wydział III, na bazie którego utworzono Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa. Zadania dotychczasowych Wydziałów V, VI i Inspektoratu Ochrony Przemysłu przejął Wydział Ochrony Gospodarki, natomiast Wydziału IV – Wydział Studiów i Analiz. Bez zmian funkcjonował Wydział II, komórki tzw. zabezpieczenia operacyjnego, czyli Wydziały „B”, „C” i „T”, Wydziały Paszportów i Śledczy, oraz Inspektorat I. W pierwszych miesiącach 1990 r. zlikwidowano natomiast Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. Formalnie WUSW w Opolu przestał istnieć 10 maja 1990 r., kiedy to weszła w życie ustawa o Urzędzie Ochrony Państwa i Policji. W praktyce jednak, struktury dawnego WUSW funkcjonowały do końca lipca tego roku, kiedy to zwolniono z pracy większość funkcjonariuszy SB. Strukturę WUSW w Opolu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne szefa jednostki, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń Ministra Spraw Wewnętrznych. Szczegółowy zakres zadań poszczególnych pionów SB i MO na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez Ministra Spraw Wewnętrznych oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Do najważniejszych normatywów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej należało Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych nr 079/72 z 2 sierpnia 1972 r. w sprawie rejestracji przez jednostki Służby Bezpieczeństwa osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji wprowadzające Instrukcję w sprawie zakresu i trybu rejestracji przez jednostki SB osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, a także Wytyczne dyrektora Biura „C” MSW z dnia 18 listopada 1972 r. w sprawie prowadzenia rejestracji, ewidencji i opracowań analitycznych oraz sprawdzania i udzielania informacji. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulowało do 1989 r. Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z 23-12-1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. W latach 1983-1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała początkowo zgodnie z Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. według Zarządzenia nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego WUSW w Opolu zasadniczy wpływ miały stosowane w resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Zasady archiwizacji dokumentów były regulowane zarządzeniami Ministra Spraw Wewnętrznych z lat 1974, 1979 i 1985. Odpowiedzialność za prowadzenie archiwum spoczywała na Wydziale „C”. Podzespół tworzą materiały administracyjne wytworzone przez komórki organizacyjne WUSW i podległe mu jednostki, akta operacyjne SB i akta osobowe funkcjonariuszy MO i UB/SB z lat 1945–1983, których serie kontynuowano do początku 1990 r. Na podstawie szczegółowych przepisów do archiwum KWMO/WUSW w Opolu przekazywano też materiały operacyjne wojskowych organów bezpieczeństwa państwa: akta operacyjne Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej Służby Wewnętrznej i Wojskowej Służby Wewnętrznej Jednostek Wojskowych MSW, dotyczące osób zamieszkałych na obszarze województwa opolskiego. Obecny stan zachowania podzespołu archiwalnego WUSW w Opolu jest w dużej mierze wynikiem realizowanej w całym kraju akcji masowego „brakowania” i niszczenia materiałów archiwalnych (zwłaszcza akt operacyjnych) SB w latach 1989–1990. W tym czasie nagminnie łamane były procedury określone w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Proces ten nie ominął również WUSW w Opolu. Po 1990 r. zasób archiwalny tego urzędu został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Opolu, oraz archiwalia SB, które przejęła opolska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) opolska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Latem 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów UB/SB i MO z lat 1950–1990 przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB/SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja akt osobowych źródeł informacji, prowadzonych rozpracowań operacyjnych, postępowań przygotowawczych, spraw obiektowych i zagadnieniowych, akta osobowe funkcjonariuszy UB/SB, dokumentacja administracyjna i kancelaryjna oraz materiały o charakterze mobilizacyjno-obronnym. Osobną serię stanowią akta paszportowe. Akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego stanowią stosunkowo niewielką część podzespołu. Oprócz znacznej liczby akt osobowych funkcjonariuszy MO (wszystkich dotyczących osób zatrudnionych do końca 1954 r., oraz funkcjonariuszy, którzy zakończyli służbę w MO po tej dacie, lecz wcześniej pracowali w komórkach UB/SB ) do zasobu IPN przejęto i włączono do omawianego podzespołu tylko te materiały milicyjne z lat 1983–1990, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne wchodzące w skład podzespołu zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych. Część materiałów SB została zmikrofilmowana przed 1990 r. Liczne mikrofisze, które zachowały się, mimo akcji niszczenia dokumentacji operacyjnej SB w latach 1989–1990, zostały również przekazane do Oddziału IPN we Wrocławiu i wchodzą w skład podzespołu.