Podzespół

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Wałbrzychu 1983 - 1990

W skład województwa wałbrzyskiego weszły: miasta: Wałbrzych, Bardo, Bielawa, Boguszów-Gorce, Bystrzyca Kłodzka, Duszniki-Zdrój, Dzierżoniów, Głuszyca, Jaworzyna Śląska, Jedlina-Zdrój, Kłodzko, Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój, Mieroszów, Międzylesie, Niemcza, Nowa Ruda, Pieszyce, Piława Górna, Polanica-Zdrój, Radków, Stronie Śląskie, Strzegom, Szczawno-Zdrój, Szczytna, Świdnica, Świebodzice, Ząbkowice Śląskie, Ziębice, Złoty Stok i Żarów, gminy: Bardo, Bożków, Bystrzyca Kłodzka, Ciepłowody, Czarny Bór, Dobromierz, Domaszków, Dzierżoniów, Głuszyca, Jaworzyna Śląska, Kamieniec Ząbkowicki, Kłodzko, Lądek-Zdrój, Lewin Kłodzki, Lubnów, Lutomia, Marcinowice, Mieroszów, Międzylesie, Niemcza, Nowa Ruda, Przeworno, Radków, Stare Bogaczowice, Stoszowice, Stronie Śląskie, Strzegom, Szczytna, Ścinawka Średnia, Świdnica, Walim, Ząbkowice Śląskie, Ziębice, Złoty Stok, Żarów i Żelazno (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

W 1983 r. na podstawie Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. 1983, nr 38, poz. 172) Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej (dalej: KWMO) w Wałbrzychu została przemianowana na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych (dalej: WUSW) w Wałbrzychu. Ogólne kierownictwo jednostki sprawował od tego momentu szef. Komórki organizacyjne funkcjonujące w strukturze WUSW w Wałbrzychu wchodziły w skład trzech zasadniczych pionów: Służby Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i administracyjno-gospodarczego. Pracą komórek organizacyjnych zaliczanych do pionu Służby Bezpieczeństwa kierował w latach 1983-1990 zastępca szefa WUSW ds. SB. W momencie utworzenia WUSW pion SB obejmował Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział V, Wydział Śledczy, Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego, Samodzielną Sekcję „A”, Wydział Paszportów, Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB i Inspektorat Ochrony Przemysłu. Zakres obowiązków wymienionych komórek odpowiadał zwykle kompetencjom odpowiednich departamentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zadaniem Wydziału II było prowadzenie działań kontrwywiadowczych na terenie województwa wałbrzyskiego. Wydział III odpowiadał za zwalczanie opozycji politycznej sprawując operacyjną kontrolę nad obiektami uznanymi za strategiczne. Wydział IV zajmował się inwigilacją kościołów i związków wyznaniowych. Od 1981 r. wykonywał też obowiązki związane z operacyjną kontrolą sektora rolnego. Wydział V realizował zadania związane z operacyjną kontrolą gospodarki. Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego (dalej: WZO) odpowiadał za realizację obserwacji zewnętrznej na zlecenie wydziałów operacyjnych (Sekcja „B”), prowadzenie ewidencji operacyjnej i archiwum (Sekcja „C”) zakładanie i wykorzystywanie na zlecenie innych komórek urządzeń techniki operacyjnej (Sekcja „T”) oraz kontrolę korespondencji (Sekcja „W”). Samodzielna Sekcja „A” odpowiadała za łączność szyfrową z innymi jednostkami organizacyjnymi resortu. Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB miał za zadanie przygotowywać analizy i plany dotyczące działań SB na terenie województwa. Obowiązki należące do zakresu zainteresowań Departamentu I MSW, czyli wywiadu, realizował starszy inspektor przy zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB. Inspektorat Ochrony Przemysłu sprawował kontrolę nad Strażą Przemysłową, Służbą Ochrony Kolei, Strażą Leśną i Strażą Pocztową. Na przestrzeni funkcjonowania WUSW w Wałbrzychu w urzędzie tym przeprowadzono szereg zmian organizacyjnych. Od 1984 r. działał w ramach pionu SB Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy prowadzący śledztwa wobec pracowników WUSW podejrzewanych o popełnienie przestępstw. W 1985 r. utworzono Wydział VI odpowiedzialny za operacyjną kontrolę sektora rolnego. Wydział IV funkcjonował wówczas przez okres kilku miesięcy jako Samodzielna Sekcja IV. Zmiany w sytuacji politycznej spowodowane porozumieniami „okrągłego stołu” i wyborami czerwcowymi 1989 r. spowodowały reorganizację struktur SB. Na szczeblu centralnym zlikwidowano jednostki dotąd najbardziej zaangażowane w zwalczanie opozycji. Z dniem 1 listopada 1989 r. analogiczne zmiany przeprowadzono w WUSW w Wałbrzychu. Zlikwidowano wówczas Wydział III, na bazie którego powstał nowy Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa. Wydział IV przekształcono w Wydział Studiów i Analiz, natomiast zadania Wydziałów V i VI przejął Wydział Ochrony Gospodarki. Rozwiązany został również WZO. Prowadzenie ewidencji i archiwum powierzono powołanemu ponownie Wydziałowi „C”, zadania związane z obserwacją zewnętrzną i techniką operacyjną miały realizować grupy „B” i „T”, podlegające organizacyjnie WUSW we Wrocławiu, natomiast komórkę zajmującą się kontrolą korespondencji włączono w struktury Wydziału II. Ostatnie zmiany organizacyjne w WUSW w Wałbrzychu miały miejsce na początku 1990 r. Powołano wówczas Inspektorat I, którego zadaniem miało być prowadzenie działań o charakterze wywiadowczym. Zlikwidowany został natomiast Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. Pracą komórek organizacyjnych zaliczanych do pionu Milicji Obywatelskiej kierował zastępca szefa WUSW ds. MO. W ramach tego pionu funkcjonowały na szczeblu wojewódzkim Wydziały: Prewencji, Ruchu Drogowego, Dochodzeniowo-Śledczy, Kryminalny, Kryminalistyki, do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi, Wojewódzkiego Stanowiska Kierowania (pełniące rolę sztabu koordynującego bieżące działania MO) oraz Zmotoryzowany Odwód MO w Wałbrzychu. Poza tym, w skład urzędu wchodziły komórki administracyjno-gospodarcze, obejmujące swym zakresem działalności całą instytucję. Były to wydziały: Inspekcji, Ogólny (zajmujący się m.in. obsługą kancelaryjną, organizacją narad i konferencji prasowych), Kadr, Łączności (z końcem 1983 r. przeniesiony do pionu SB), Finansowy, Gospodarki Materiałowo-Technicznej, Inwestycji i Remontów, Szkolenia (na początku 1990 r. przemianowany na Wydział Szkolenia i Wychowania) oraz Wydział Zdrowia i Spraw Socjalnych. W związku z wejściem w życie Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów jednostki rejonowe resortu w terenie przemianowano na Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych (dalej: RUSW), podlegające WUSW. W ich strukturze, oprócz ogniw milicyjnych, działały komórki SB, jako grupy, referaty lub sekcje (w zależności od stanu etatowego) II, III, IV, V, VI (od 1985 r.) i paszportów. Struktury terenowe SB przetrwały w takiej postaci zasadniczo do 1989 r., kiedy to wprowadzono znaczne zmiany w liczebności ich obsady personalnej, a ostateczna ich likwidacja (z wyjątkiem grup paszportowych) nastąpiła na początku 1990 r. Za kres działalności WUSW w Wałbrzychu można uznać 10 maja 1990 r., kiedy to weszły w życie ustawy powołujące do życia Urząd Ochrony Państwa i Policję (DZ. U. 1990, nr 30, poz. 179 i 180). Z dniem 31 lipca 1990 r. zwolniono z pracy większość wałbrzyskich funkcjonariuszy SB. Strukturę WUSW w Wałbrzychu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne szefa jednostki, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń ministra spraw wewnętrznych. Szczegółową działalność poszczególnych pionów SB i MO na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez ministra spraw wewnętrznych oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Do najważniejszych normatywów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej należało Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych nr 079/72 z dnia 2 sierpnia 1972 r. w sprawie rejestracji przez jednostki Służby Bezpieczeństwa osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji wprowadzające Instrukcję w sprawie zakresu i trybu rejestracji przez jednostki SB osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, a także Wytyczne dyrektora Biura „C” MSW z dnia 18 listopada 1972 r. w sprawie prowadzenia rejestracji, ewidencji i opracowań analitycznych oraz sprawdzania i udzielania informacji. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulowało do 1989 r. Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z dnia 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z dnia 23 grudnia 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. W latach 1983-1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała początkowo zgodnie z Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. według Zarządzenia nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego WUSW w Wałbrzychu zasadniczy wpływ miały stosowane w resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Zasady archiwizacji dokumentów były regulowane zarządzeniami ministra spraw wewnętrznych z lat 1974, 1979 i 1985. Odpowiedzialność za prowadzenie archiwum spoczywała od sierpnia 1982 do końca 1989 r. na Sekcji „C” WZO, a następnie na Wydziale „C”. Podzespół tworzą materiały wytworzone przez komórki organizacyjne WUSW i podległe mu jednostki, akta operacyjne i osobowe funkcjonariuszy z lat 1975–1983, których serie kontynuowano do początku 1990 r., jak również materiały wytworzone przed czerwcem 1975 r., dotyczące działalności MO i SB na terenach, które po tej dacie należały do nowo utworzonego województwa wałbrzyskiego. Te ostatnie zostały przekazane przez Wydział „C” (akta osobowe funkcjonariuszy) i komórki organizacyjne (akta nie zakończonych spraw operacyjnych) KWMO we Wrocławiu do archiwum KWMO w Wałbrzychu w formie sukcesji biernej i czynnej. W związku z powołaniem w 1983 r. WUSW w Wałbrzychu jednostka ta przejęła te materiały wraz z resztą zasobu archiwalnego KWMO. Na podstawie szczegółowych przepisów do archiwum KWMO/WUSW w Wałbrzychu przekazywano też materiały wojskowych organów bezpieczeństwa państwa: akta operacyjne Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, (dalej: WOP), Wojskowej Służby Wewnętrznej i Wojskowej Służby Wewnętrznej Jednostek Wojskowych MSW (dalej: WSW JW MSW), dotyczące osób zamieszkałych na obszarze województwa wałbrzyskiego oraz akta administracyjne jednostek WOP i WSW JW MSW. Obecny stan zachowania podzespołu archiwalnego WUSW w Wałbrzychu jest w dużej mierze wynikiem realizowanej w całym kraju akcji masowego „brakowania” i niszczenia materiałów archiwalnych SB w latach 1989–1990. W tym czasie nagminnie łamane były procedury określone w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Proces ten nie ominął również WUSW w Wałbrzychu. Na podstawie wstępnych szacunków można przyjąć, że zniszczeniu uległo niemal 85% przechowywanych w jego archiwum akt operacyjnych SB i około 60% akt operacyjnych wojskowych organów bezpieczeństwa państwa. Po 1990 r. zasób archiwum WUSW w Wałbrzychu po 1990 r. został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Wałbrzychu, po jej likwidacji w 1999 r. – Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu, oraz archiwalia SB, które przejęła wrocławska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) wrocławska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów KWMO/WUSW w Wałbrzychu przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja akt osobowych źródeł informacji wydziałów KWMO/WUSW, jednostek terenowych i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja prowadzonych rozpracowań operacyjnych wydziałów KWMO/WUSW, jednostek terenowych i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja postępowań przygotowawczych Wydziału Śledczego KWMO/WUSW i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja spraw obiektowych wydziałów KWMO/WUSW oraz jednostek terenowych, akta osobowe funkcjonariuszy SB i MO (w tym także akta osób, które zakończyły służbę przed 1975 r.), dokumentacja administracyjna dotycząca funkcjonowania wydziałów WUSW oraz jednostek terenowych, dokumentacja kancelaryjna wydziałów WUSW oraz jednostek terenowych, materiały o charakterze mobilizacyjno-obronnym wydziałów WUSW oraz jednostek terenowych, akta administracyjne Sudeckiej Brygady WOP, Wydziału WSW Jednostek Wojskowych MSW w Kłodzku oraz Wydziału WSW Jednostek Wojskowych MSW w Gliwicach. Akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego stanowią stosunkowo niewielką część podzespołu. Do zasobu IPN przejęto tylko te z nich, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne wchodzące w skład podzespołu zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych. Część materiałów SB została zmikrofilmowana przed 1990 r. Nie wiadomo, jaka była skala tych działań. Zachowały się mikrofilmy dotyczące zaledwie 67 spraw operacyjnych realizowanych przez SB w województwie wałbrzyskim.