Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kaliszu [1975] 1983-1990

W skład województwa kaliskiego weszły miasta: Kalisz, Grabów nad Prosną, Jarocin, Kępno, Koźmin, Krotoszyn, Międzybórz, Mikstat, Nowe Skalmierzyce, Odolanów, Ostrów Wielkopolski, Ostrzeszów, Pleszew, Raszków, Stawiszyn, Sulmierzyce, Syców, Wieruszów, Zduny i Żerków, gminy: Baranów, Blizanów, Bolesławiec, Bralin, Brzeziny, Ceków-Kolonia, Chocz, Czastary, Czermin, Dobrzec, Dobrzyca, Doruchów, Dziadowa Kłoda, Galewice, Gizałki, Godziesze Wielkie, Gołuchów, Grabów nad Prosną, Jaraczewo, Jarocin, Kępno, Kobyla Góra, Kotlin, Koźmin, Koźminek, Krotoszyn, Lisków, Łęka Opatowska, Łubnice, Międzybórz, Mikstat, Mycielin, Nowe Skalmierzyce, Odolanów, Opatówek, Ostrów Wielkopolski, Ostrzeszów, Perzów, Pleszew, Przygodzice, Raszków, Rozdrażew, Rychtal, Sieroszewice, Sokolniki, Sośnie, Stawiszyn, Syców, Szczytniki, Trzcinica, Wieruszów, Zduny, Żelazków i Żerków (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

W połowie 1975 r. na terytorium Polski została wprowadzona reforma administracyjna, polegająca na likwidacji trójstopniowej struktury podziału terytorialnego (województwo – powiat – gmina). Na mocy ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 16, poz. 91) zlikwidowano powiaty i powołano 49 nowych województw. Powyższe zmiany pociągnęły za sobą konieczność stworzenia 32 nowych komitetów wojewódzkich PZPR, urzędów, sądów i prokuratur wojewódzkich oraz komend wojewódzkich MO. W wyniku tej reformy siedzibą jednego z nowych województw został Kalisz. Komenda Wojewódzka MO w Kaliszu rozpoczęła swoją działalność w momencie powołania jej pierwszego komendanta. Nastąpiło to 1 czerwca 1975 r. z chwilą objęcia stanowiska przez płk. Władysława Nowickiego oraz stanowisk zastępców komendanta ds. SB i ds. MO. Stanowisko zastępcy komendanta ds. SB objął płk Józef Skoczek (w latach 1981–1990 komendant/szef KWMO/WUSW w Kaliszu). Po nim funkcję zastępcy komendanta/szefa ds. SB w KWMO/WUSW w Kaliszu pełnili: płk Jerzy Więckowski (1981–1989) i płk Wojciech Wawrzyniak (1990). Komenda była terenową jednostką resortu spraw wewnętrznych, podlegającą w zakresie działań milicyjnych Komendzie Głównej MO, a w zakresie kompetencji pionu bezpieczeństwa – kierownictwu Służby Bezpieczeństwa. Podstawową komórką organizacyjną w KWMO był wydział, dzielący się na sekcje. Istniały również samodzielne sekcje. Wydziałem kierował naczelnik, który mógł posiadać jednego lub dwóch zastępców. Na czele sekcji stali kierownicy. W 1975 r. struktura Komendy Wojewódzkiej MO w Kaliszu przedstawiała się następująco (w nawiasach oznaczenia kancelaryjne komórek): 1. Wydział Ogólny (AB), 2. Wydział Inspekcji (IA), 3. Wydział Kadr (Ks), 4. Zastępca komendanta ds. SB (KJ), 5. Wydział II (ZH), 6. Wydział III (GO), 7. Wydział IV (JK), 8. Wydział Śledczy (Śl), 9. Samodzielna Sekcja „A” (XG), 10. Wydział „B” (BO), 11. Wydział „C” (CB), 12. Wydział „T” (LT), 13. Wydział „W” (W, OW), 14. Wydział Paszportów (PZ), 15. Zastępca komendanta ds. MO (KM), 16. Wydział Łączności (ŁB), 17. Wydział Wojewódzkiego Stanowiska Kierowania, 18. Wydział Kryminalny (KR), 19. Wydział do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi (PG), 20. Wydział Dochodzeniowo-Śledczy (D), 21. Wydział Prewencji (Zw), 22. Wydział Ruchu Drogowego (RD), 23. Wydział Kryminalistyki, 24. ZOMO (ZO), 25. Zastępca komendanta ds. Administracyjno-Gospodarczych, 26. Wydział Finansowy, 27. Wydział Szkolenia (SW), 28. Wydział Inwestycji, 29. Wydział Gospodarki Materiałowo-Technicznej (GM), 30. Wydział Zdrowia i Spraw Socjalnych. W kaliskim KWMO można było zatem wyodrębnić komórki organizacyjne realizujące zadania w pionie Służby Bezpieczeństwa (poz. 4–14), Milicji Obywatelskiej (poz. 15-24) oraz komórki prowadzące działania na rzecz obu wymienionych pionów (poz. 1-3, 25-30). W 1984 r. Wydział Łączności (poz. 16) włączono do pionu SB. Pod koniec 1981 r. w KWMO w Kaliszu, podobnie jak winnych KWMO, utworzono pion polityczno-wychowawczy złożony z Wydziału Polityczno-Wychowawczego (nowo utworzony) oraz Wydziału Szkolenia, które podporządkowano zastępcy komendanta ds. polityczno-wychowawczych. Komendzie Wojewódzkiej MO w Kaliszu podlegały komendy miejskie w: Kaliszu, Ostrowie Wielkopolskim, Jarocinie, Krotoszynie oraz komisariaty w Pleszewie, Kępnie, Ostrzeszowie, Sycowie, Wieruszowie, które z kolei współpracowały (według rejonizacji) z posterunkami MO, a także komisariaty kolejowe w Ostrowie Wielkopolskim i Kaliszu. W drugiej połowie 1979 r. w KWMO w Kaliszu utworzono Wydział IIIA (dwa lata później przekształcony w Wydział V). Wydział IIIA przejął od dotychczasowego Wydziału III zagadnienia związane z rozpracowywaniem pracowników reprezentujących poglądy antykomunistyczne oraz przypadków sabotażu, naruszenia tajemnicy państwowej, konfliktów społecznych i nieprawidłowości w funkcjonowaniu zakładów pracy. W 1982 r. w 23 mniejszych województwach samodzielne piony „B”, „C”, „T” i „W” zostały zamienione na sekcje i włączone do Wydziałów Zabezpieczenia Operacyjnego. Powyższa reorganizacja nie objęła kaliskiego aparatu bezpieczeństwa, gdzie piony „B”, „C”, „T” i „W” pozostawiono w randze wydziałów. Następny rok przyniósł zmiany w organizacji jednostek terenowych i nomenklaturze resortu spraw wewnętrznych. Okazało się, że likwidacja powiatów, a co za tym idzie – referatów ds. SB, spowodowała lukę w systemie operacyjnym pionu bezpieczeństwa. Na mocy Zarządzenia nr 6/83 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 stycznia 1983 r. wprowadzono podział województw na rejony, w których powstały komendy miejskie i dzielnicowe MO. Komórki SB zostały powołane w tych komendach z dniem 1 kwietnia tego samego roku, w efekcie wydania przez ministra spraw wewnętrznych Zarządzenia nr 012/83 z dnia 13 marca 1983 r. Na terenie województwa kaliskiego komórki SB zostały powołane w: KMMO w Jarocinie, KMMO w Ostrowie Wielkopolskim, KMMO w Krotoszynie i w Komisariacie w Kępnie. W KMMO w Kaliszu nie utworzono pionu bezpieczeństwa, a podległy mu teren obsługiwały odpowiednie wydziały SB KWMO (pion SB w RUSW w Kaliszu zorganizowano dopiero w połowie 1989 r.). Wcześniej na terenie województwa działały grupy operacyjne poszczególnych wydziałów SB. Ustawą z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie podległych mu organów (Dz.U. Nr 38, poz. 173) wprowadzono nowe nazewnictwo jednostek terenowych. Z dniem 1 sierpnia 1983 r. dotychczasowe komendy wojewódzkie i rejonowe MO przemianowano odpowiednio na wojewódzkie i rejonowe urzędy spraw wewnętrznych. W tytulaturze kierownictwa komendanta wojewódzkiego/rejonowego MO zastąpił szef WUSW/RUSW. Prerogatywy szefów jednostek wojewódzkich zostały określone w Zarządzeniu nr 03/84 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 stycznia 1984 r. w sprawie zakresu działania wojewódzkiego urzędu spraw wewnętrznych. Pod koniec stycznia 1984 r. do pionu SB WUSW w Kaliszu został włączony Wydział Łączności. Nastąpiło to zgodnie z decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 grudnia 1983 r. w sprawie przekazania wydziałów łączności pod bezpośredni nadzór zastępców szefów wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych ds. SB. Koniec 1984 r. zaowocował utworzeniem w kaliskim pionie SB nowej komórki organizacyjnej, która miała spełniać rolę „wewnętrznej policji”. Na podstawie Zarządzenia nr 072/84 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 grudnia 1984 r. powołano w WUSW Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. W lutym 1985 r. w WUSW w Kaliszu powołano Wydział VI. Było to wynikiem utworzenia na mocy Decyzji nr 0068/84 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 30 listopada 1984 r. Departamentu VI, który przejął zadania dotychczasowych wydziałów: VII, VIII i IX Departamentu IV (zabezpieczenie sektora gospodarki żywnościowej, leśnictwa i przemysłu drzewnego, ochrony środowiska i zasobów naturalnych). Między styczniem a marcem 1985 r. w jednostkach terenowych resortu spraw wewnętrznych podzielono dotychczasowe wydziały IV WUSW i w większości województw utworzono wydziały IV, zajmujące się wyłącznie działalnością operacyjną wobec kościołów i związków wyznaniowych oraz wydziały VI kontrolujące sektor rolno-spożywczy. Od 1985 r. w WUSW w Kaliszu w pionie zastępcy szefa ds. SB funkcjonowały: ogniwo pionu I (st. inspektor przy zastępcy szefa ds. SB), starszy inspektor Inspektoratu Analityczno-Informacyjnego zastępcy szefa ds. SB, Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział V, Wydział VI, Wydział Śledczy, Wydział Łączności, Samodzielna Sekcja „A”, Wydział Paszportów, starszy inspektor ds. ochrony przemysłu w Wydziale Inspekcji, Zespół ds. SB w Wydziale Inspekcji. W związku ze zmianami sytuacji politycznej w kraju po wyborach 4 czerwca 1989 r. nastąpiło przeorganizowanie całego pionu SB. W tym samym miesiącu został zlikwidowany Wydział „W”. Na podstawie Zarządzenia nr 075/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 sierpnia 1989 r. rozwiązano departamenty III, IV, V, VI, Inspektorat Ochrony Przemysłu i Biuro Studiów MSW. Na bazie Departamentu III utworzono Departament Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, piony V i VI zasiliły Departament Ochrony Gospodarki, a z połączenia Departamentu IV i Biura Studiów powstał Departament Studiów i Analiz. Powyższą reorganizację wprowadzono także w kaliskim aparacie bezpieczeństwa. Na bazie zlikwidowanych komórek organizacyjnych (wydziały III, IV, V, VI) zorganizowano: Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Wydział Studiów i Analiz oraz Wydział Ochrony Gospodarki. W przypadku RUSW przyjęto zasadę, że mogła funkcjonować tylko jedna komórka organizacyjna SB (grupa, referat, sekcja lub wydział). W działających na terenie województwa kaliskiego grupach operacyjnych pionów III, IV, V i VI dokonano redukcji etatów, a w pięciu jednostkach rejonowych stworzono wydziały (Kalisz, Ostrów Wielkopolski), sekcje (Jarocin i Kępno) i jeden referat (Krotoszyn) SB. Komórki organizacyjne SB w RUSW zlikwidowano z dniem 15 stycznia 1990 r., pozostawiając w nich jedynie grupy paszportów. Na początku 1990 r. WUSW w Kaliszu znalazł się w gronie trzydziestu jednostek wojewódzkich resortu spraw wewnętrznych, w których w miejsce stanowisk starszych inspektorów przy zastępcy szefa ds. SB do współpracy z Departamentem I powołano Inspektoraty I (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Kaliszu nr 02/90 z dnia 13 stycznia 1990 r.). W związku z likwidacją pionu ochrony funkcjonariuszy w marcu 1990 r. działalność zakończył natomiast IOF kaliskiego WUSW. Podsumowując w latach 1975–1990 struktura pionu SB KWMO/WUSW w Kaliszu przedstawiała się następująco:  Starszy inspektor przy zastępcy komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW ds. SB do współpracy z Departamentem I (od stycznia 1990 r. Inspektorat I),  Inspektorat Analityczno-Informacyjny zastępcy komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW ds. SB,  Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy,  Wydział II,  Wydział III,  Wydział IV,  Wydział V (od II połowy 1979 r. do 1981 r. jako Wydział IIIA),  Wydział VI,  Wydział Śledczy,  Samodzielna Sekcja „A”,  Wydział „B”,  Wydział „C” (w korespondencji zewnętrznej używano nazw: Wydział ds. Koordynacji Ochrony Tajemnicy lub Wydział Archiwum),  Wydział „T”,  Wydział „W”,  Wydział Paszportów,  Wydział Łączności,  Zespół ds. Służby Bezpieczeństwa w Wydziale Inspekcji,  Starszy inspektor ds. ochrony przemysłu w zespole stanowisk samodzielnych Wydziału Inspekcji,  Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa – powołany w miejsce rozwiązanego Wydziału III,  Wydział Ochrony Gospodarki – utworzony na bazie rozwiązanych Wydziałów V i VI,  Wydział Studiów i Analiz – powołany w wyniku rozwiązania Wydziału IV. WUSW w Kaliszu zakończył działalność w lipcu 1990 r. Służba Bezpieczeństwa została rozwiązana 31 lipca 1990 r. na mocy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. Nr 30 poz. 180), w momencie zwolnienia ze służby ostatnich funkcjonariuszy i likwidacji ostatnich komórek SB, a pion Milicji Obywatelskiej, zgodnie z ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. Nr 30 poz. 179) przekształcono w Policję. W dniu wejścia w życie ustawy o UOP, 10 maja 1990 r., minister spraw wewnętrznych wydał Zarządzenie nr 043/90 w sprawie zaprzestania działalności SB. Trzeba jednak pamiętać, że wcześniej, bo już w styczniu 1990 r., zlikwidowano ogniwa SB w rejonowych urzędach spraw wewnętrznych, pozostawiając w nich jedynie grupy paszportów. W czerwcu 1990 r. minister spraw wewnętrznych powołał 49 komendantów wojewódzkich policji, którzy jednocześnie pełnili obowiązki szefów WUSW w okresie przejściowym, tj. do chwili zakończenia przekazywania majątku urzędów Policji i UOP. Wyjątek w całym procesie zmian i przekształceń organizacyjnych w jednostkach podległych resortowi spraw wewnętrznych stanowiły wydziały paszportów, które na mocy art. 148 ustawy o Policji miały funkcjonować przy komendach wojewódzkich policji pod bezpośrednim nadzorem ministra spraw wewnętrznych do czasu przekazania spraw paszportowych do właściwości wojewodów. Uległy one likwidacji w kwietniu 1991 r., po wejściu w życie ustawy z 29 listopada 1990 r. o paszportach (Dz.U. z 1991 r. Nr 2, poz. 5), a zgromadzoną przez nie dokumentację, mienie oraz etaty przekazano wojewodom. W miejsce zlikwidowanej SB MSW powołano Urząd Ochrony Państwa, który stworzył sieć 14 delegatur. Województwo kaliskie znalazło się w obszarze działalności Delegatury UOP w Poznaniu. Na bazie kaliskiego pionu milicyjnego powstała natomiast Komenda Wojewódzka Policji w Kaliszu.

Proces kształtowania zasobu WUSW w Kaliszu regulowały obowiązujące w resorcie spraw wewnętrznych instrukcje archiwalne: najpierw Zarządzenie nr 034/74 MSW z dnia 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych, znowelizowane Zarządzeniem nr 030/79 MSW z dnia 2 lipca 1979 r. Zgodnie z tym ostatnim normatywem w skład zasobu archiwalnego Wydziału „C” (w którym znajdowało się archiwum) KWMO w Kaliszu, utworzonej po 1975 r., wchodziły wytworzone przez nią akta oraz materiały przejęte w myśl zasady pertynencji terytorialnej z Wydziału „C” KWMO w Poznaniu (istniejącej przed podziałem administracyjnym): kopie kartotek odnoszących się do osób zamieszkałych na terenie nowo utworzonego województwa, akta osobowe zwolnionych funkcjonariuszy SB, MO, członków ORMO zamieszkałych na terenie województwa kaliskiego, kopie opracowań monograficznych dotyczących terenu tego województwa. Ogromną rolę w ukształtowaniu struktury zespołu akt WUSW w Kaliszu odegrała ostatnia resortowa instrukcja wprowadzona Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Zgodnie z wynikającymi z niej regulacjami Wydział „C” stał się miejscem przechowywania materiałów WUSW w Kaliszu, a także dokumentacji powyżej kategorii B-5 rejonowych urzędów spraw wewnętrznych, komisariatów i posterunków MO. W archiwum kaliskiego Wydziału „C” znalazły się również materiały tajnych współpracowników Wojskowej Służby Wewnętrznej oraz materiały wstępne rozpracowania i akta kontrolne dochodzeń Wojsk Ochrony Pogranicza (wpisywane do tych samych dzienników archiwalnych co materiały SB). Zasady wykorzystywania TW i przekazywania dotyczących ich dokumentów pomiędzy cywilnymi a wojskowymi organami bezpieczeństwa uregulowano w ramach podpisanego 17 listopada 1981 r. porozumienia o współpracy pomiędzy SB MSW a Szefostwem WSW. Przekazywanie akt spraw operacyjnych do archiwum umiejscowionego w Wydziale „C” KWMO/WUSW w Kaliszu, następowało po ich zakończeniu lub zaniechaniu. Dokonywała tego komórka, na wniosek której sprawę zarejestrowano. Przed złożeniem do archiwum dokumentacja spraw musiała być odpowiednio uporządkowana przez wytwórcę. Polegało to m.in. na: wyłączeniu dubletów dokumentów, usunięciu metalowych spinaczy i zszywek, ponumerowaniu kart i sporządzeniu aktualnego spisu zawartości teczki. Składane do archiwum materiały operacyjne należało opracować merytorycznie, co sprowadzało się m.in. do sprawdzenia, czy zawierają one zestaw obowiązkowych dla danego rodzaju sprawy dokumentów. Dokumentacja operacyjna nierejestrowana w komórce ewidencyjnej deponowana była w archiwum na podstawie spisu akt przekazanych, po uporządkowaniu przez twórcę (ułożeniu dokumentów chronologicznie, według zagadnień). Do tego typu akt należała przede wszystkim dokumentacja ogólno-operacyjna tj. akta normatywne, sprawozdawczość, meldunki sytuacyjne i korespondencja operacyjna. Po przekazaniu do archiwum akta były wciąż wykorzystywane do celów operacyjnych. Stąd wynikała potrzeba szybkiego ich wyszukiwania, a co za tym idzie – stworzenia odpowiednich pomocy ewidencyjnych i oznaczenia materiałów sygnaturą archiwalną. W MSW obowiązywała trójczłonowa sygnatura archiwalna złożona z kolejnego numeru spisu akt (inwentarza) łamanego przez pozycję (liczbę porządkową) danego spisu (inwentarza) łamanego przez odpowiedni symbol akt (cyfrę rzymską). Występowały jednak różnice w budowie sygnatur poszczególnych rodzajów materiałów archiwalnych. Przy oznaczaniu materiałów operacyjnych nie pojawiał się człon pierwszy, a przy sygnowaniu materiałów administracyjnych nie obowiązywał człon trzeci. Materiały operacyjne były ewidencjonowane w inwentarzach (dziennikach) archiwalnych prowadzonych oddzielnie dla każdego symbolu akt:  I – akta osobowych źródeł informacji SB, dysponentów lokali kontaktowych, mieszkań konspiracyjnych, kandydatów na osobowe źródła informacji, kandydatów na dysponentów lk, mk (w przypadku kandydatów symbol powinien być dodatkowo złamany/uzupełniony literą „k” – np. I/k, I-k),  II – akta rozpracowań operacyjnych SB,  III – akta postępowań przygotowawczych SB,  IV – akta spraw obiektowo-zagadnieniowych SB. Podobne sygnatury, wzbogacone o wyróżnik literowy, otrzymywały także materiały pozostałych pionów MSW:  I-m, II-m, III-m, IV-m dla dokumentacji MO,  I-w, II-w, III-w, IV-w dla akt Zwiadu WOP, Szefostwa WSW MON, WSW jednostek podległych MSW. Analogicznie do materiałów operacyjnych postępowano z przejętymi do archiwum aktami osobowymi funkcjonariuszy, żołnierzy zawodowych i pracowników cywilnych resortu. Prowadzono inwentarze dla następujących symboli akt:  V – akta funkcjonariuszy SB,  VI – akta funkcjonariuszy MO,  VII – akta pracowników cywilnych resortu spraw wewnętrznych,  VIII – akta żołnierzy zawodowych resortu spraw wewnętrznych. Wpływające do archiwum materiały administracyjne pozostawały w zasadzie w niezmienionym układzie opartym na spisach zdawczo-odbiorczych. Teoretycznie, po brakowaniu, miał im być nadawany układ rzeczowy, a następnie nowa sygnatura archiwalna. Brakowanie akt wytworzonych przez WUSW w Kaliszu, zgodnie z resortowymi wytycznymi, polegało na systematycznym wydzielaniu do zniszczenia dokumentacji kategorii „B”, w odniesieniu do której minął okres przechowywania ustalony na podstawie wykazu akt. Oceny dokumentacji dokonywały kilkuosobowe komisje powoływane przez zastępcę komendanta/zastępcę szefa WUSW ds. SB. W latach 1989–1990 dokumentacja kaliskiej SB, podobnie jak to miało miejsce w MSW i 48 pozostałych jednostkach wojewódzkich, poddana została jednak masowemu niszczeniu. Działania te miały zasadniczy wpływ na obecny stan zachowania zespołu akt WUSW w Kaliszu. Brakowano dokumenty, których okres przechowywania jeszcze nie minął. Niezgodnie z przepisami wypełniano protokoły brakowania, pomijając tytuły teczek, daty skrajne i oznaczenie kategorii archiwalnej brakowanych akt. W wielu przypadkach skracano okres przechowywania dokumentacji (zmiana kwalifikacji archiwalnej). Część dokumentów w ogóle nie trafiła do Wydziału „C”, zostały zniszczone w poszczególnych komórkach organizacyjnych SB. Ten pośpiech w prowadzonej akcji brakowania i niszczenia akt podyktowany był przede wszystkim względami politycznymi, stanowiącymi następstwo zachodzącej w Polsce transformacji ustrojowej i niewątpliwie wynikał przede wszystkim z chęci ukrycia prawdy o charakterze, metodach działania i represjach stosowanych przez SB wobec społeczeństwa. Zasób archiwalny kaliskiego Wydziału „C” nie został do 1990 r. opracowany zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej. Pojęcia „opracowanie”, stosowanego w pionie archiwalnym MSW, nie można bowiem utożsamiać z czynnościami wchodzącymi w zakres tradycyjnego porządkowania zespołu (zbioru) akt oraz sporządzania do niego inwentarza ze wstępem. W pionie archiwalnym cywilnych organów bezpieczeństwa państwa inwentarz archiwalny był środkiem ewidencyjnym, w którym rejestrowano kolejne napływy akt z jednostek organizacyjnych do archiwum. Jako opracowanie archiwalne traktowano natomiast przeprowadzenie w archiwaliach analizy pod kątem wyodrębnienia w nich pojawiających się w różnym charakterze osób, zagadnień i tematów interesujących SB oraz wykonanie na tej podstawie charakterystyk i streszczeń. Efektem tej pracy nie było wypełnienie karty inwentarzowej, stworzenie pełnego opisu akt, a jedynie wypisanie kart ewidencyjnych odnoszących się do osób oraz kart tematyczno-zagadnieniowych i włączenie ich do odpowiednich kartotek. W związku z ciągłymi dopływami akt z komórek organizacyjnych WUSW i bieżącymi potrzebami operacyjnymi archiwum kaliskiego WUSW prowadziło bardziej działalność registraturalną niż ściśle archiwalną. Po likwidacji pod koniec lipca 1990 r. WUSW w Kaliszu, zasób jego archiwum znalazł się w siedzibie nowo utworzonej Komendy Wojewódzkiej Policji. Po wydzieleniu w archiwum policyjnym, znaczną część akt kaliskiej SB przekazano do Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Poznaniu. Trafiły tam akta operacyjne i administracyjne wydziałów SB oraz dokumentacja ewidencyjna (kartoteki, dzienniki rejestracyjne i archiwalne). W kaliskiej KWP pozostały akta osobowe, karty ewidencyjne byłych funkcjonariuszy i pracowników SB/MO oraz dokumentacja wspólna dla pionu SB i MO (m.in. rozkazy personalne, rozkazy organizacyjne, zarządzenia). W Delegaturze UOP materiały kaliskiej SB również nie doczekały się opracowania zgodnego z zasadami metodyki archiwalnej. Główny ich zrąb (1745 j.a., ok. 23 mb) w postaci akt operacyjnych i administracyjnych b. SB WUSW w Kaliszu trafił do archiwum łódzkiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w dniu 12 września 2001 r. Akta osobowe funkcjonariuszy oraz pracowników cywilnych SB i MO przejęto w 2002 r. (m.in. w dniu 25 lutego 2002 r. z KWP w Poznaniu, a 18 lipca 2002 r. z Delegatury ABW w Poznaniu). Wśród materiałów dotyczących milicjantów znalazły się zarówno akta funkcjonariuszy i pracowników cywilnych MO, którzy zakończyli służbę/pracę przed 14 grudnia 1954 r. (czyli do momentu kiedy MO podlegała Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego), funkcjonariuszy kontynuujących służbę po tej dacie oraz tych, którzy byli przez pewien okres służby zatrudnieni lub oddelegowani do komórek SB.

W zespole akt WUSW w Kaliszu zachowały się materiały archiwalne w następującym układzie rzeczowym: Materiały operacyjne: a) teczki personalne i pracy osobowych źródeł informacji wytworzone przez KW MO/WUSW w Kaliszu, przekazane przez jednostki SB z innych województw i WSW do ewentualnego wykorzystania lub dalszego prowadzenia oraz przejęte zgodnie z pertynencją terytorialną z Archiwum Wydziału „C” Komendy Wojewódzkiej MO w Poznaniu, w tym:  tajnych współpracowników (teczki personalne i pracy),  kandydatów na tajnych współpracowników (teczki personalne),  dysponentów lokali kontaktowych (teczki personalne),  dysponentów mieszkań konspiracyjnych (teczka personalna),  teczki specjalnych punktów zakrytych na wypadek zagrożenia; b) akta spraw operacyjnych, w tym:  akta spraw operacyjnego sprawdzenia i operacyjnego rozpracowania odnoszących się do osób, środowisk i wydarzeń, wytworzone przez KWMO/WUSW w Kaliszu, przekazane przez jednostki SB z innych województw, WOP i KPMO w Wieruszowie do ewentualnego wykorzystania lub dalszego prowadzenia oraz przejęte zgodnie z pertynencją terytorialną z Archiwum Wydziału „C” Komendy Wojewódzkiej MO w Poznaniu,  kwestionariusze ewidencyjne dotyczące osób, wytworzone przez KWMO/WUSW w Kaliszu oraz przekazane przez jednostki SB z innych województw do dalszego prowadzenia, a także przejęte zgodnie z pertynencją terytorialną z Archiwum Wydziału „C” Komendy Wojewódzkiej MO w Poznaniu; c) akta dochodzeń, postępowań przygotowawczych i śledztw oraz kontrolne dochodzeń, postępowań przygotowawczych i śledztw Wydziału Śledczego prowadzonych przeciwko osobom i środowiskom, wytworzone przez KWMO/WUSW w Kaliszu oraz przekazane przez Zwiad WOP do ewentualnego wykorzystania lub dalszego prowadzenia; d) akta spraw obiektowych odnoszących się do zakładów pracy, organizacji i wydarzeń społeczno-politycznych, wytworzone przez KWMO/WUSW w Kaliszu (w kilku przypadkach rozpoczęte jeszcze przez KPMO w Krotoszynie, KPMO w Ostrzeszowie, KMiPMO w Ostrowie Wielkopolskim, KPMO w Pleszewie, KPMO w Kępnie, KPMO w Jarocinie, KMiPMO w Kaliszu, KPMO w Sycowie, KPMO w Wieruszowie). Akta osobowe: Teczki personalne funkcjonariuszy MO, SB i pracowników cywilnych KWMO/WUSW w Kaliszu. Materiały administracyjne: Zarządzenia, decyzje, wytyczne, rozkazy (organizacyjne, personalne), biuletyny informacyjne komendanta wojewódzkiego/szefa WUSW w Kaliszu; zarządzenia, wytyczne, pisma okólne, decyzje, biuletyny informacyjne, instrukcje i dzienniki urzędowe MSW; zakresy działań, etaty poszczególnych wydziałów WUSW, korespondencja i szyfrogramy dotyczące spraw kadrowych, wykazy pracowników wydziałów operacyjnych; oceny, informacje dzienne, meldunki i szyfrogramy; protokoły kontroli kompleksowych; dzienniki rozdziału przepisów, podawcze i korespondencyjne wraz ze skorowidzami, rejestry doręczeń przesyłek miejscowych kancelarii i sekretariatów wydziałów; dzienniki maszynowe, dzienniki ewidencji wykonanych dokumentów, dziennik ewidencji szyfrogramów, dziennik ewidencji powielonych dokumentów, rejestry przepisów, poczty specjalnej i teczek dokumentów tajnych; plany pracy operacyjnej, oceny, analizy, szyfrogramy, informacje, sprawozdania opisowe i statystyczne wydziałów WUSW i rejonowych urzędów; charakterystyki kontrwywiadowcze; protokoły i spisy zdawczo-odbiorcze akt przekazanych do archiwum, protokoły brakowania i zniszczenia dokumentacji niearchiwalnej, inwentaryzacji dokumentów niejawnych; kartoteki: ogólnoinformacyjna, pseudonimów, wydarzeń z lat 1945-1950 i obiektowa Wydziału „C”, dzienniki: rejestracyjny i archiwalne; sprawozdania statystyczne Wydziału „C” dotyczące m.in. ilości prowadzonych spraw; grafiki dyżurów, listy obecności, podania o urlop funkcjonariuszy i pracowników wydziałów; ewidencja wyjść służbowych, delegacji, kluczy, pieczęci, sprzętu, stempli i referentek; rozliczenia i sprawozdania z wykorzystania funduszu operacyjnego; tabele kodowe; wykazy postępowań przygotowawczych i osób podejrzanych, dokumentacja osób internowanych z terenu województwa kaliskiego, materiały dotyczące internowań i rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych w ramach akcji „Jodła” i „Klon” (zestawienia statystyczne, wykazy osób internowanych, zestawienia statystyczne i wykazy osób ponownie zatrzymanych oraz zwolnionych z ośrodków internowania), analizy spraw operacyjnych, akta czynności sprawdzających, rejestry dowodów rzeczowych, śledztw i dochodzeń oraz spraw o wykroczenia; wydawnictwa szkoleniowe MSW; dokumentacja postępowań związanych z dopuszczeniem do prac obronnych stanowiących tajemnicę państwową (tzw. „mob”), korespondencja wydziałów WUSW i rejonowych urzędów w wyżej wymienionych zagadnieniach. Materiały obronne: Dokumentacja związana z przygotowaniem planu mobilizacyjnego PM-85 Wydziału Łączności SB (dot. organizacji i zapewnienia łączności WUSW w Kaliszu), instrukcje alarmowe wydziałów: III, „C” i „T”, materiały Wydziału Śledczego KW MO/WUSW w Kaliszu dotyczące ćwiczeń dowódczo-sztabowych „Prosna 76”, „Bełczyna 79”, „Barycz 82” i „Jesień 84” – zarządzenia i decyzje komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW w Kaliszu, założenia, meldunki i informacje naczelnika Wydziału Śledczego KW MO/WUSW w Kaliszu z realizacji zadań.

Prace rozpoczęto od studiów nad zespołem w oparciu o literaturę dotyczącą organizacji i metod pracy cywilnych organów bezpieczeństwa. Już na tym etapie dostrzeżono trudności wynikające nie tyle ze specyfiki materiałów aparatu bezpieczeństwa, ale standardowych problemów metodycznych, takich jak ustalenie przynależności zespołowej oraz wybór metody porządkowania i układu akt. W pierwszej kolejności przystąpiono zatem do ustalenia granic zespołu WUSW w Kaliszu. Stosując kryteria wewnętrznej budowy, stopnia archiwizacji i stanu posiadania (zgromadzenia) akt uznano go za złożony, zamknięty i niekompletny. Złożony, bo jest wytworem działalności kilku aktotwórców, a sposób powiązania ich archiwaliów uniemożliwia ich wydzielenie. Sukcesje materiałów, zarówno czynna jak i bierna, polegały na przejęciu przez sukcesora od innych jednostek organizacyjnych kompetencji terytorialnych w wyniku powołania w 1975 r. województwa kaliskiego. W zespole WUSW w Kaliszu znalazły się zatem akta operacyjne i osobowe przekazane przez jednostki SB z innych województw, jednostki WSW i Zwiadu WOP do ewentualnego wykorzystania lub dalszego prowadzenia oraz przejęte zgodnie z pertynencją terytorialną z Archiwum Wydziału „C” KWMO w Poznaniu akta b. funkcjonariuszy UB, SB i MO z powiatów (istniejących do 1975 r.), które znalazły się w po reformie administracyjnej w obszarze właściwości kaliskiego WUSW. Na złożoność zespołu nie wpłynął natomiast fakt zarchiwizowania w omawianym zespole akt wytworzonych przez rejonowe urzędy spraw wewnętrznych, gdyż było ono efektem systemu obiegu akt spraw i nie wynikało z istnienia w ramach WUSW kilku niezależnych i równorzędnych kancelarii. Akta jednostek podległych nie stanowiły również oddzielnych zespołów w zasobie i ewidencji archiwum kaliskiej jednostki. Podlegały identycznemu procesowi archiwizacji, jak miało to miejsce w przypadku materiałów wydziałów operacyjnych WUSW. Zespół WUSW w Kaliszu jest zamknięty, gdyż został zarchiwizowany po zakończeniu działalności przez jego twórcę. Z uwagi na stan zgromadzonych akt należy go określić jako niekompletny, bo zawiera dokumentację tylko niektórych komórek organizacyjnych WUSW, skupionych w ramach jednego pionu SB. Zdekompletowanie materiałów, będące efektem akcji zacierania śladów działalności SB na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, ma w tym momencie znaczenie drugorzędne. Dla oceny niekompletności zespołów WUSW najważniejszy jest fakt, że w przejętych przez IPN materiałach nie ma dokumentacji pionów: milicyjnego (poza niewielką ilością materiałów dotyczących SB i odnoszących się jednocześnie do pionu milicyjnego), polityczno-wychowawczego (poza aktami osobowymi) i administracyjno-gospodarczego. Dopiero jej posiadanie zapewniłoby kompletność zespołu i możliwość badania wszystkich aspektów działalności jego twórcy. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że mamy do czynienia z zespołem Służby Bezpieczeństwa WUSW w Kaliszu. Taki stan rzeczy spowodowany został przepisem art. 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 z późn. zm.), zawężającym pojęcie organów bezpieczeństwa państwa, a tym samym zasób archiwalny niezbędny do przejęcia przez Instytut, do jednostek i komórek Służby Bezpieczeństwa wszystkich szczebli. W dalszej kolejności opracowania archiwalnego przystąpiono do inwentaryzacji akt polegającej na zmianie (uzupełnieniu) tytułów jednostek, które nie odzwierciedlały ich zawartości. W przypadku akt osobowych źródeł informacji tytuły rozszerzono o dane personalne (imię i nazwisko, imię ojca, datę urodzenia) osoby, której dotyczą materiały. Jednocześnie uzupełniono opisy j.a. – w przypadku teczek personalnych – o informacje dotyczące: osoby (np. miejsca pracy, pełnione funkcje), celu pozyskania i jednostki pozyskującej, natomiast w przypadku teczek pracy w opisach uwzględniono informacje na temat problematyki doniesień agenturalnych zawartych w jednostce. W tytułach akt spraw obiektowych oraz akt rozpracowań operacyjnych zawarto kategorię i kryptonim sprawy oraz dane personalne osób w nich występujących. W opisach j.a. zamieszczono krótkie charakterystyki spraw, informacje na temat jednostek prowadzących sprawę i załączników (np. fotografii). Tytuły akt postępowań przygotowawczych zostały wzbogacone o krótką charakterystykę sprawy, kwalifikację prawną czynu i dane personalne osób, przeciwko którym toczyły się postępowania. W przypadku akt osobowych funkcjonariuszy oraz pracowników cywilnych resortu, tytuły rozszerzono o dane personalne oraz nazwę pionu, będącego miejscem służby/pracy danej osoby (MO lub SB). W serii akt administracyjnych doprecyzowano i uzupełniono tytuły, a w przypadkach, gdy oddanie zawartości j.a. w tytule nie było możliwe (różnorodna forma i treść dokumentacji) dodatkowe informacje zawarto w polu opis j.a. W celu ułatwienia przeszukiwania elektronicznego inwentarza w tytułach użyto zapisu imion i nazwisk osób w mianowniku. Podstawową rolę dla ukształtowania struktury zespołu akt WUSW w Kaliszu odegrała ostatnia resortowa instrukcja archiwalna wprowadzona Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. W instrukcji scharakteryzowano cztery podstawowe rodzaje materiałów archiwalnych wytwarzanych do końca istnienia SB. Za materiały operacyjne uznano wytworzone przez SB, MO akta wszystkich rodzajów spraw operacyjnych (kwestionariusze ewidencyjne, sprawy operacyjnego sprawdzenia, sprawy operacyjnego rozpracowania) oraz postępowań przygotowawczych, teczki personalne i pracy osobowych źródeł informacji, teczki osób opiniowanych, dokumentację sprawozdawczą, zarządzenia, rozkazy, pisma okólne, instrukcje, wytyczne i korespondencję dotyczącą pracy operacyjnej. Materiały osobowe stanowiły teczki osobowe funkcjonariuszy SB, MO, pracowników cywilnych, członków ORMO oraz teczki osobowe osób posiadających przydziały organizacyjno-mobilizacyjne do pełnienia służby w rezerwowych oddziałach MO. Materiałami administracyjnymi były z kolei wszelkie przepisy i dokumenty jednostek organizacyjnych (wydziałów, samodzielnych sekcji i jednostek terenowych – RUSW) resortu spraw wewnętrznych wytworzone w związku z ich działalnością. W skład materiałów o charakterze obronnym wchodziła natomiast wszelka dokumentacja związana z przygotowaniem jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych (wydziałów, samodzielnych sekcji i jednostek terenowych – RUSW) do działań na wypadek zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Taką strukturę zespołu (jego podziału na powyższe grupy rzeczowe) postanowiono zachować na poziomie serii inwentarza akt WUSW w Kaliszu. Odstępstwem od tej reguły jest wydzielenie na poziomie serii materiałów administracyjnych jednostek terenowych (RUSW). Drugim przypadkiem odstąpienia od wytycznych zawartych w przywołanej instrukcji jest pozostawienie w ramach dokumentacji administracyjnej poszczególnych wydziałów zarchiwizowanych tam instrukcji, wytycznych i korespondencji dotyczących pracy operacyjnej łącznie z innymi tego rodzaju materiałami. Materiały operacyjne zostały więc ułożone w następujących podseriach: akta osobowych źródeł informacji (oznaczone I), akta rozpracowań operacyjnych (oznaczone II), akta postępowań przygotowawczych (oznaczone III), akta spraw obiektowych (oznaczone IV). W ramach akt osobowych wyodrębniono trzy podserie: akta osobowe funkcjonariuszy SB (oznaczone V), akta osobowe funkcjonariuszy MO (oznaczone VI) i akta osobowe pracowników cywilnych (oznaczone VII). Akta administracyjne opracowano z podziałem na podzespoły KWMO i WUSW, w ramach których wydzielono dwie serie: materiały administracyjne KWMO/WUSW w Kaliszu (gdzie podserie stanowią komórki organizacyjne KWMO/WUSW – sekretariat zastępcy komendanta/szefa KWMO/WUSW ds. SB, wydziały i samodzielna sekcja) oraz jednostki terenowe (gdzie podserie stanowią materiały administracyjne rejonowych urzędów spraw wewnętrznych). W serii „materiały o charakterze obronnym” podserie stanowią komórki organizacyjne WUSW. Ze względu na proweniencję i wartość źródłową w materiałach poszczególnych serii można wyróżnić:  akta własne wytworzone przez komórki organizacyjne WUSW w Kaliszu, posiadające znaczenie podstawowe,  materiały nadesłane przez MSW oraz podległe WUSW jednostki z terenu województwa kaliskiego o charakterze uzupełniającym,  dokumentację proweniencji nieresortowej, przesłaną do wiadomości i wykorzystania, o charakterze pomocniczym. Akta MSW oraz rejonowych urzędów spraw wewnętrznych (komend miejskich, komisariatów) stały się integralną częścią zespołu ze względu na ich wpływ merytoryczny na funkcjonowanie WUSW w Kaliszu oraz w celach poznawczych i porównawczych dla zobrazowania działalności poszczególnych jednostek i istniejącej w MSW hierarchii podległości organizacyjnej. Na pozostawienie w zespole materiałów obcych, mających luźny związek treściowy z produkcją kancelaryjną wytwórcy akt, miał wpływ specyficzny obieg informacji w ówczesnym systemie politycznym, który zakładał współpracę MSW (i jednostek podległych) z PZPR, organizacjami politycznymi, instytucjami społeczno-gospodarczymi, urzędami administracji państwowej itp. Na zakończenie warto też wspomnieć o wytworzonych przez kaliski Wydział Paszportów aktach paszportowych. Wspomniane akta nigdy nie trafiły do Archiwum Wydziału „C”, ani do składnic akt jednostek terenowych, w których wytwarzano dokumentację paszportową. Po likwidacji SB akta paszportowe nadal pozostawały w magazynach Policji jako depozyt ministra spraw wewnętrznych, a urzędy wojewódzkie dysponowały tylko ewidencją do nich. Po raz pierwszy materiały te znalazły się w jednym archiwum z aktami operacyjnymi i administracyjnymi wydziałów SB (w tym Wydziału Paszportów) dopiero po powstaniu IPN. Podobna sytuacja występuje w odniesieniu do akt członków ORMO. Dokumentacja personalna wraz z materiałami administracyjnymi ORMO trafiła z MSWiA najpierw do archiwum IPN w Warszawie, gdzie wspomniane akta podzielono według pertynencji terytorialnej i przekazano do odpowiednich oddziałów.

I. Źródła archiwalne AIPN Łd, 0050/77, t. 3, Przepisy MSW – zarządzenia, pisma okólne, rozkazy, decyzje, wytyczne, instrukcje i obwieszczenia z lat 1981–1990 z załącznikami; AIPN Łd, 0051/40, Przepisy MSW – zarządzenia, wytyczne, instrukcje i decyzje z lat 1970-1989 z załącznikami; AIPN Łd, 0050/77, t. 3, Przepisy MSW – zarządzenia, pisma okólne, rozkazy, decyzje, wytyczne, instrukcje i obwieszczenia z lat 1981–1990 z załącznikami; AIPN Łd, 373/2, Przepisy MSW – zarządzenia, instrukcje, wytyczne i decyzje z lat 1982-1985; AIPN Łd, 373/10, Przepisy MSW – zarządzenia i instrukcje z lat 1975–1988. AIPN Łd, 0044/2 t. 10, Kierunki pracy KW MO w Kaliszu na rzecz Departamentu I MSW opracowane przez st. inspektora Kierownictwa KW MO w Kaliszu w dniu 31-01-1977 r.; AIPN Łd, 0044/2 t. 14, Kierunki pracy WUSW w Kaliszu na rzecz Departamentu I MSW opracowane przez st. inspektora przy zastępcy szefa WUSW ds. SB w Kaliszu w dniu 30-01-1984 r.; AIPN Łd, 0044/13 t. 2, Materiały z kontroli kompleksowych i problemowych w zakresie działalności komórek organizacyjnych SB KW MO/WUSW w Kaliszu oraz terenowych jednostek podległych przeprowadzonych przez Wydział Inspekcji KW MO/WUSW w Kaliszu z załącznikami; AIPN Łd, 0044/15 t. 2, Protokoły kontroli problemowych w zakresie działalności Wydziału III/Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa WUSW w Kaliszu; AIPN Łd, 0044/16 t. 2, Materiały organizacyjno-obronne Wydziału V/Ochrony Gospodarki KW MO/WUSW w Kaliszu - zakres działania Wydziału Ochrony Gospodarki, instrukcja alarmowa Wydziału V oraz protokoły brakowania akt Wydziału III, Wydziału IIIA oraz Wydziału V/Ochrony Gospodarki KW MO/WUSW w Kaliszu; AIPN Łd, 0044/18 t. 6, Przepisy szefa WUSW w Kaliszu nadesłane do Wydziału III/Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa WUSW w Kaliszu - wyciągi z rozkazów organizacyjnych, zarządzenie i decyzje z lat 1986-1990; AIPN Łd, 0044/19 t. 6, Zakres działania Wydziału Studiów i Analiz WUSW w Kaliszu z załącznikami; AIPN Łd, 0044/19 t. 23, Zakres działania Inspektoratu Analityczno-Informacyjnego zastępcy szefa WUSW ds. SB w Kaliszu z 1986 r. oraz szyfrogramy i informacje szefa WUSW w Kaliszu i zastępcy szefa WUSW ds. SB w Kaliszu oraz jednostek operacyjnych SB WUSW w Kaliszu dotyczące zmian organizacyjno-etatowych w pionie SB oraz sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej na terenie województwa kaliskiego za wrzesień 1989–maj 1990; AIPN Łd, 0044/20 t. 23/2, Materiały sekretariatu zastępcy szefa WUSW ds. SB w Kaliszu dotyczące restrukturyzacji resortu spraw wewnętrznych z 1990 r.; AIPN Łd, 0044/20 t. 27, Rozkazy i wyciągi z rozkazów personalnych komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW w Kaliszu dotyczące funkcjonariuszy SB z lat 1976–1989 (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Kaliszu nr 02/90 z 13-01-1990 r. w sprawie organizacji Inspektoratu I WUSW w Kaliszu, k. 37); AIPN Łd, 0044/20 t. 28, Przepisy MSW i szefa WUSW w Kaliszu oraz materiały sekretariatu zastępcy komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW ds. SB w Kaliszu dotyczące spraw organizacyjnych i paszportowych, funkcjonowania oraz wychodzącej poczty specjalnej z załącznikami; AIPN Łd, 0044/24 t. 3, Przepisy szefa WUSW w Kaliszu – decyzje z 1990 r.; AIPN Łd, 0044/25 t. 2, Przepisy MSW – zarządzenia, pisma okólne, decyzje, obwieszczenia, wytyczne, instrukcje i wykaz z lat 1973–1990; AIPN Łd, 0044/26 t. 7, Materiały organizacyjno-etatowe oraz kadrowe Wydziału "B" KW MO/WUSW w Kaliszu - zakres działania i etat Wydziału "B" WUSW w Kaliszu, rozkazy i wyciągi z rozkazów personalnych komendanta wojewódzkiego MO/szefa WUSW w Kaliszu, ankiety, zakresy obowiązków i opinie służbowe dotyczące funkcjonariuszy Wydziału "B" KW MO/WUSW w Kaliszu z załącznikami; AIPN Łd, 0044/30 t. 4, Spis telefonów Milicji Obywatelskiej województwa kaliskiego, Wydział Łączności KW MO, [Kalisz] 1976; AIPN Łd, 0044/30 t. 5, Spis telefonów Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Kaliszu, Wydział Łączności WUSW w Kaliszu, Kalisz 1986. II. Źródła drukowane Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa 1945–1989, oprac. Tadeusz Ruzikowski, Warszawa 2004; Ustawa z 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 16, poz. 91); Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 Nr 30, poz. 179); Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. Nr 30, poz. 180). III. Opracowania i artykuły Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1 (1944–1956), red. Krzysztof Szwagrzyk, Warszawa 2005; Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2 (1956–1975), red. Paweł Piotrowski, Warszawa 2006; Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3 (1975–1990), red. Paweł Piotrowski, Warszawa 2008; Cenckiewicz Sławomir, Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Kraków 2005; Głębocki Henryk, Policja tajna przy robocie. Z dziejów państwa policyjnego w PRL, Kraków 2005; Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. Jerzy Bednarek, Rafał Leśkiewicz, Warszawa 2009; Musiał Filip, Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków 2007; Osobowe źródła informacji – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. Filip Musiał, Kraków 2008; Pilarski Sebastian, Rabiega Robert, Źródła do dziejów NSZZ „Solidarność” w zasobie archiwalnym OBUiAD w Łodzi [artykuł w druku]; Piotrowski Paweł, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1(3), s. 51–107; Piotrowski Paweł, Przemiany w MSW w latach 1989–1990, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2004, nr 4(39), s. 51. Schlender Grażyna, NSZZ „Solidarność” w województwie kaliskim w latach 1980–1990, Kalisz 2006; Terlecki Ryszard, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007; W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum IPN, red. Jerzy Bednarek, Paweł Perzyna, Łódź–Toruń 2006; Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. Filip Musiał, Kraków 2006.