Zespół / zbiór

Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach [1918] 1946–1954 [2013]

Województwo kieleckie (1946–1954)

Wojskowe sądy rejonowe zostały powołane Rozkazem Organizacyjnym nr 023/Org. z 20 stycznia 1946 r., wydanym przez Naczelnego Dowódcę Wojska Polskiego Ministra Obrony Narodowej Marszałka Michała Żymierskiego. Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach formalnie rozpoczął funkcjonowanie 20 stycznia 1946 r. Do czerwca siedzibą sądu był Radom. WSR w Kielcach był jedną z 14 pierwszych tego typu placówek powołanych do rozpoznawania spraw, m.in. osób cywilnych oskarżonych o przestępstwa przeciwko Państwu, funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Urzędu Bezpieczeństwa, Służby Więziennej, żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i od 1949 r. żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza. Właściwość miejscowa sądu obejmowała obszar województwa kieleckiego (z uwzględnieniem zmian administracyjnych). Na czele WSR w Kielcach stał szef sądu. Funkcję tę kolejno pełnili: mjr Michał Kowalski, mjr Stanisław Baraniuk, mjr Edward Rataj, kpt. Juliusz Surażski, mjr Zbigniew Furtak. Szef sądu do dyspozycji miał zastępcę szefa sądu, sędziów i asesorów wojskowych oraz żołnierzy służby zasadniczej lub zawodowych oraz pracowników cywilnych, odpowiedzialnych za obsługę administracyjną sądu (komendant gmachu sądu, kierownik sekretariatu, kierownik kancelarii ogólnej, kierownik kancelarii tajnej, kancelista, sekretarze sądowi, pisarze, maszynistki, ekspedytor, kierowca, goniec, sprzątaczka). Głównym celem powołania wojskowych sądów rejonowych, w tym placówki kieleckiej, była eliminacja przeciwników władzy ludowej. W celu realizacji powierzonych sądom zadań, posługiwano się całą gamą przepisów wprowadzonych przez władze komunistyczne. Do najważniejszych zaliczyć należy m.in.: Dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz.U. 1944 nr 4 poz. 16 i 17), Dekret PKWN z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz.U. 1944 nr 6 poz. 27), Dekret PKWN z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz.U. 1944 nr 10 poz. 50), Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego (Dz.U. 1945 nr 36 poz. 216), Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz.U. 1945 nr 53 poz. 300), Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz.U. 1946 nr 30 poz. 192) i inne. Przed obliczem WSR w Kielcach w latach 1946–1954 stanęło ponad 8206 oskarżonych. Z liczby tej, skazanych zostało 4541 osób (5258 osób łącznie ze skazanymi w 1946 r.), z czego 150 na kary śmierci i 35 na kary dożywotniego pozbawienia wolności. WSR w Kielcach został rozformowany przez szefa Zarządu Sądownictwa Wojskowego 5 sierpnia 1954 r. na mocy Rozkazu nr 024 Ministra Obrony Narodowej z 6 maja 1954 r. Ostateczną datą dla realizacji spraw przez WSR w Kielcach był prawdopodobnie 31 lipca 1954 r. Procesy likwidacyjne w jednostce trwały do połowy sierpnia 1954 r. Był pierwszym rozwiązanym wojskowym sądem rejonowym w Polsce. Dzieje aktotwórcy i zespołu zostały szczegółowo scharakteryzowane w pracy: Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [1918] 1946–1954 [2013], wstęp: M. Jedynak, R. Piwko, inwentarz opracował zespół: I. Czyżyk, M. Jedynak, R. Piwko, K. Polit, Ł. Kasza, M. Zawisza, Kielce–Kraków 2014.

W następstwie procesu aktotwórczego Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach wytworzyła się registratura, w skład której wchodziły: repertoria, księgi, wykazy, dzienniki, akta spraw karnych oraz dokumentacja administracyjna. Akta spraw karnych, akta administracyjne oraz pomoce ewidencyjne WSR w Kielcach przechowywane były w archiwum sądu. Decyzja z 6 maja 1954 r. o rozformowaniu kieleckiej jednostki podjęta została jeszcze przed wprowadzeniem przepisów określających zasady postępowania z aktami wojskowych sądów rejonowych. Akta zostały rozdysponowane do innych jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej – Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie, Zarządu Sądownictwa Wojskowego w Warszawie, a także do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Kielcach. Akta spraw niezakończonych oraz niezbędne pomoce ewidencyjne przekazano do następcy prawnego – Wojskowego Sądu Rejonowego w Lublinie. Po rozformowaniu wszystkich wojskowych sądów rejonowych w Polsce w 1955 r. akta spraw karnych WSR w Kielcach przekazane zostały do składnicy Sądu Wojewódzkiego w Kielcach (w latach 1966–1989 część spraw karnych znalazła się w depozycie w Archiwum Wydziału „C” SB KW MO/WUSW w Kielcach). Pozostałe materiały pozostały w archiwach instytucji MON. Do 1975 r., do chwili nadania kategorii „A” aktom wojskowych sądów rejonowych, część z dokumentów przechowywanych w archiwach MON została wybrakowana. W 1985 r. prezes Sądu Wojewódzkiego w Kielcach akta WSR w Kielcach (akta, którymi nie zainteresowała się w 1966 r. SB) przekazał do zasobu Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Kielcach. Na początku 1990 r. Służba Bezpieczeństwa do Archiwum Sądu Rejonowego w Kielcach zwróciła zakwestionowane w 1966 r. akta spraw karnych WSR w Kielcach. Także w 1990 r., w związku ze zmianami w strukturze Wojska Polskiego i resortu Obrony Narodowej, akta WSR w Kielcach, pozostające w gestii tego resortu, znalazły się w Archiwum Wojsk Lądowych w Warszawie. Ostatnia faza przejmowania materiałów tworzących zespół akt Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach z lat 1946–1954 rozpoczęła się z chwilą wejścia w życie Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Na jej podstawie archiwa państwowe i archiwa resortu Obrony Narodowej przekazały akta wojskowych sądów rejonowych. W latach 2002–2010 do archiwum Delegatury IPN w Kielcach akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach przekazano z Archiwum Państwowego w Kielcach (na zasadach użyczenia), Archiwum Wojsk Lądowych w Warszawie, Archiwum Sądu Okręgowego w Kielcach.

Akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach podzielone są na cztery spisy: IPN Ki 8 (przejęty przez IPN), IPN Ki 41 (użyczony przez Archiwum Państwowe w Kielcach), IPN Ki 36 (przejęty), IPN Ki 158 (przejęty). Dwa pierwsze spisy zawierają dokumentację postępowań w sprawach karnych toczących się przed WSR w Kielcach. Drugą serią akt wchodzących w skład zespołu WSR w Kielcach jest spis IPN Ki 36 zawierający przede wszystkim akta administracyjne, a także dodatkowo 6 spraw karnych (8 tomów) oraz repertoria i skorowidze alfabetyczne. W serii pomocy ewidencyjnych akt WSR w Kielcach (spis IPN Ki 158) znajdują się repertoria oraz skorowidze alfabetyczne.

Zespół archiwalny Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach opracowany został zgodnie ze wskazówkami metodycznymi dotyczącymi zasad opracowania zespołów archiwalnych sądów wytworzonych od XIX do XXI w., stanowiącymi załącznik do Zarządzenia nr 4 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 14 kwietnia 2008 r. Prace rozpoczęto od studiów nad zespołem na podstawie przywołanej wcześniej literatury dotyczącej organizacji i metod pracy wojskowego wymiaru sprawiedliwości, a także wskazówek i rozważań metodologicznych z zakresu archiwistyki. Następnie przystąpiono do inwentaryzacji posiadanych jednostek archiwalnych, zmieniając i uzupełniając dotychczasowe tytuły i opisy tych jednostek, które nie odzwierciedlały ich zawartości (wcześniej zapisane były wyłącznie imię i nazwisko lub dane osobowe i podstawa prawna skazania). Akta zgromadzone w archiwum Delegatury IPN w Kielcach nie były w trakcie prac nad inwentarzem zespołu opracowywane według żadnej z metod. Materiały pozostały w zbiorach zgodnie ze spisami zdawczo-odbiorczymi. Było to spowodowane sytuacją własnościową materiałów. Do opracowania zespołu sztucznie zastosowano metodę schematyczno-rzeczową. Akta pozostały w magazynie według spisów, na podstawie których zostały przyjęte na ewidencję Delegatury IPN w Kielcach. Sam inwentarz zaś został opracowany zgodnie z przyjętymi i stosowanymi zasadami, a akta w obrębie każdej z serii ułożone zostały narastająco według sygnatur wytwórcy. W trakcie prac odtworzono układ kancelaryjny sądu. Przy systematyzacji dokonano wyodrębnienia w zespole archiwalnym serii akt, zgodnie z przywołanym powyżej zarządzeniem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. W ten sposób powstały trzy serie akt, przedstawione w tej kolejności w inwentarzu: seria I – pomoce ewidencyjne, seria II – akta administracyjne, seria III – akta spraw karnych. Prace nad scharakteryzowaniem i opisaniem akt rozpoczęto w kwietniu 2010 r. Prowadzone były w Delegaturze IPN w Kielcach przez zespół w składzie: stażyści – Katarzyna Polit, Łukasz Kasza i Michał Zawisza oraz archiwiści – Iwona Czyżyk, Marek Jedynak, Robert Piwko. Zwieńczeniem prac nad inwentarzem zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [1918] 1946–1954 [2013] było przygotowanie wstępu i złożenie go do druku w grudniu 2013 r.

Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [1918] 1946–1954 [2013], wstęp: M. Jedynak, R. Piwko, inwentarz opracował zespół: I. Czyżyk, M. Jedynak, R. Piwko, K. Polit, Ł. Kasza, M. Zawisza, Kielce–Kraków 2014; Burczyk D., Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946–1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, t. 3; Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946–1955), Gdańsk 2012; Czocher A., Dyrcz R., Kwilosz J., Informator o zasobie historycznym archiwum krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej i zasadach jego udostępniania, Kraków 2008; Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. J. Bednarek, R. Leśkiewicz, Warszawa 2009; Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Szczecinie [1945] 1946–1955 [2008], wstęp P. Pacyna, T. Dźwigał, inwentarz opracował zespół T. Dźwigał, R. Gąsior, M. Manowski, Ł. Matysiak, M. Michno, P. Pacyna, A. Skubisz, K. Trojanowska, M. Wierzbicka, Szczecin 2012; Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Szczecinie [1945] 1946–1955 [1998], wstęp M. Łatacz, inwentarz opracował zespół T. Dźwigał, R. Gąsior, M. Łatacz, M. Manowski, Ł. Matysiak, M. Michno, P. Pacyna, A. Skubisz, K. Trojanowska, M. Wierzbicka, Szczecin 2012; Koba-Ryszewska T., Przeszłość administracyjna ziem województwa kieleckiego [w:] Z dziejów Ziemi Kieleckiej (1918–1944), red. W. Góra et al., Warszawa 1970; Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946–1955). Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa–Poznań 2009; Lewandowska M., Szydłowska B., Tarakanowska M., Metody porządkowania zespołów aktowych z okresu 1944–1950 w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, „Archeion” 1966, nr XLIII; Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; Łukaszewicz B., Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946–1955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000; Musiał F., Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955), Kraków 2005; Ostafiński-Bodler R., Sądy wojskowe w Polskich Siłach Zbrojnych i ich kompetencje w sprawach karnych w latach 1914–2002, Toruń 2002; Polan-Haraschin J., Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i studia”, Kraków 1961, t. 50; Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001; Robótka H., Opracowanie i opis archiwaliów, Toruń 2010; Robótka H., Ryszewski B., Tomczak A., Archiwistyka, Warszawa 1989; Szczerba A., Zasób archiwalny Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kielcach. Charakterystyka ogólna [w:] Społeczeństwo a władza między Wisłą a Pilicą w latach 1945–1989, red. S. Piątkowski, R. Śmietanka-Kruszelnicki, Lublin 2012; Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005; Tomczak B., Inwentarz archiwalny Wojskowego Sądu Rejonowego w Zielonej Górze 1950–1954, Poznań 2013; Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, red. J. Wróbel, J. Żelazko, Warszawa 2004; Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w latach 1944–1955, Lublin 2005; Żelazko J., „Ludowa” sprawiedliwość. Skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi (1946–1955), Łódź 2007.