Zespół / zbiór

Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie 1946-1955

I Okrąg Wojskowy/woj. warszawskie (1946-1953), woj. warszawskie (1953-1955).

WSR w Warszawie został powołany (wraz z WSR w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Poznaniu, Rzeszowie, Wrocławiu i Szczecinie) rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowódcy WP nr 023/Org. z dn. 20 stycznia 1946 r. Faktycznie do organizacji sądu przystąpiono w końcu lutego 1946 r. Zasady funkcjonowania WSR ogólnie określał dekret PKWN z dn. 23 września 1944 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratur wojskowych (Dz.U. KRN 1944, nr 6, poz. 29). Do kompetencji WSR należało (zgodnie z ww. rozkazem organizacyjnym ND WP nr 023/Org. z dn. 20 stycznia 1946 r.) sądzenie spraw osób cywilnych oskarżonych przez Wojskowe Prokuratury Rejonowe oraz funkcjonariuszy MO, UB i Straży Więziennej, żołnierzy KBW i WOP (faktycznie od 1949 r.). Oznaczało to utworzenie specjalnego sądownictwa wojskowego, obejmującego kompetencją osoby nie-wojskowe (nie podlegające zwykle jurysdykcji wojskowej) dla orzekania w sprawach natury politycznej wzgl. czynów uznanych za przestępstwa szczególnie zagrażające ładowi publicznemu (w rozumieniu tego ładu właściwym dla dyktatury komunistycznej). Orzeczenia WSR nadawały legalną formę aktom represji o charakterze politycznym i społecznym. WSR orzekał w sprawach wszczynanych przede wszystkim na podstawie przepisów Kodeksu Karnego WP (KKWP) (wprowadzonego dekretem PKWN z dn. 23 września 1944 r., Dz.U. KRN 1944, nr 6, poz. 27 z późn. zm.), dekretu PKWN z dn. 30 października 1944 r. o ochronie państwa (Dz.U. KRN 1944, nr 10, poz. 50), dekretu rządu z dn. 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (Dz.U. KRN 1945, nr 53, poz. 300) oraz jego nowelizacji z dn. 13 czerwca 1946 r. (Dz.U. KRN 1946, nr 30, poz. 192), czyli tzw. „Małego Kodeksu Karnego” (MKK), dekretu rządu z dn. 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową (Dz.U. KRN 1946, nr 5, poz. 46), dekretu rządu z dn. 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej (Dz.U. 1949, nr 55, poz. 437), a także wielu innych represyjnych aktów prawnych, a niekiedy Kodeksu Karnego (wprowadzonego rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 11 lipca 1932 r., Dz.U. RP 1932, nr 60, poz. 571). Tryb orzekania regulował m.in. Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego (wprowadzony dekretem rządu z dn. 23 czerwca 1945 r., Dz.U. KRN 1945, nr 36, poz. 316), dekret rządu z dn. 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. KRN 1945, nr 53, poz. 301), dekret rządu z dn. 25 czerwca 1946 r. o przystosowaniu przepisów o postępowaniu doraźnym do postępowania przed sądami wojskowymi (Dz.U. KRN 1946, nr 30, poz. 194), a także przepisy o wydanych przed 1954 r. amnestiach. Przed WSR w Warszawie toczyły się najważniejsze procesy pokazowe lat 40. i 50. XX w., co wynikało m.in. z okoliczności, że śledztwa je poprzedzające były prowadzone w MBP, co skutkowało właściwością miejscową WPR i WSR w Warszawie. Ze względu na charakter zadań i względnie nieliczny personel sąd nie miał rozbudowanej struktury wewnętrznej. WSR w Warszawie utworzono z organizacją wg etatu nr 31/7 (na mocy okólnika nr 8 Najwyższego Sądu Wojskowego z dn. 19 lutego 1946 r. w sprawie reorganizacji sądownictwa wojskowego) (etat uzupełniono następnie etatem nr 31/8). Etat 31/7 przewidywał utworzenie stanowisk: szefa sądu, zastępcy szefa sądu, sędziów, asesorów, kierownika sekretariatu, sekretarzy (łącznie 14 osób w stopniach oficerskich), 3 pracowników kancelaryjnych – podoficerów, 3 szeregowych i 4 cywilnych pracowników kontraktowych. W lipcu 1947 r. WSR otrzymał nowy etat na mocy rozkazu DOW I z dn. 25 czerwca 1947 r. Kolejne nowe etaty WSR zostały wprowadzone zarządzeniami organizacyjnymi: Departamentu Służby Sprawiedliwości MON nr 13 z dn. 4 sierpnia 1950 r. i szefa SG WP nr 064/Org. z dn. 2 kwietnia 1953 r. Wg zapisów książki etatowej z l. 1953-1955 (zawierającej dane o obsadzie sądu sięgające w przypadku niektórych stanowisk wstecz do lat 1947-1953) w strukturze organizacyjnej WSR w funkcjonowały stanowiska: szefa sądu, zastępcy szefa sądu, 9 sędziów, 3 asesorów, 2 aplikantów, kierownika sekretariatu (kierującego kancelariami ogólną i tajną sądu), 4 sekretarzy (WSR zatrudniał także podoficerów i szeregowych oraz pracowników cywilnych). W początku 1949 r. WSR w Warszawie przejął kompetencje rozformowanego Wojskowego Sądu Dowództwa KBW (który przejął kompetencje Wojskowego Sądu KBW rozformowanego w ostatnim kwartale 1946 r.). Dokumentacja tych sądów została włączona do dokumentacji WSR w Warszawie. Likwidacja WSR w Warszawie formalnie nastąpiła na skutek ustawy o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach osób cywilnych, funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej z dn. 5 kwietnia 1955 (Dz.U. PRL 1955, nr 15, poz. 83), która przekazała sądom powszechnym jurysdykcję nad osobami cywilnymi w sprawach czynów karanych na mocy rozdziału I dekretu z dn. 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (MKK) (poza określonymi w art. 7 MKK), artykułów 85-88 KK WP i art. 3-8 dekretu z dn. 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, a także jurysdykcję nad funkcjonariuszami UB, MO i Służby Więziennej (poza czynami karanymi na mocy art. 7 MKK). Kompetencje WSR w sprawach zakończonych postępowań przejęły Wojskowe Sądy Garnizonowe.

Archiwum WSR wchodziło w skład kancelarii ogólnej sądu (za wyłączeniem dokumentacji i akt tajnych, przechowywanych także po zakończeniu spraw w kancelarii tajnej), podlegało kierownikowi sekretariatu sądu. Likwidacja WSR w Warszawie pociągnęła za sobą (podobnie jak w przypadku pozostałych WSR) podział spuścizny archiwalnej sądu pomiędzy różne instytucje (i zróżnicowane jej traktowanie). Dokumentacja organizacyjna (w większości traktowana jako tajna) znalazła się w Archiwum Służby Sprawiedliwości przy Izbie Wojskowej SN, następnie w Archiwum Wojsk Lądowych w Warszawie. Akta spraw zakończonych znalazły się również w AWL (najwyraźniej dotyczyło to spraw zakończonych, w których pewne czynności, jak opiniowanie ulg w karze, wniosków o ułaskawienie, zwolnień z wykonania kary itp., prowadziły po 1954 r. Wojskowe Sądy Garnizonowe), znaczna liczba akt spraw sądowych (8491 j.a.) została użyczona IPN przez Archiwum Państwowe m.st. Warszawy (gdzie znalazły się akta spraw przechowywanych w archiwum Sądu Wojewódzkiego w Warszawie). Przechowywanie akt spraw sądowych rozpatrywanych przez WSR, a znajdujących się w archiwach sądowych podlegało zasadom m.in. rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dn. 6 grudnia 1975 r. w sprawie okresów przechowywania i warunków niszczenia akt spraw sądowych lub przekazywania ich archiwom państwowym (Dz.U. PRL 1975, nr 43, poz. 220). Część dokumentacji WSR w Warszawie przechowuje Archiwum MON (akta personalne WSR w Warszawie oraz zespoły: „Wojskowy Sąd KBW” i „Wojskowy Sąd Dowództwa KBW”).

Na zawartość zespołu składają się akta spraw sądowych, repertoria, księgi (terminarze) rozpraw, skorowidze alfabetyczne, dokumentacja organizacyjna oraz korespondencja.

Wg spisów zdawczo-odbiorczych przekazania/użyczenia akt IPN przez AWL i AP m.st. Warszawy.

M. Antkiewicz, Kształtowanie zasobu archiwalnego w jednostkach wojskowych i instytucjach resortu obrony narodowej, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 28 (2006); Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej. Informator o zasobie archiwalnym, red. D. Zemła, Nowy Dwór Mazowiecki 2012; D. Burczyk, Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w gdańsku (1946-1955), Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej t. 3 (2010); D. Burczyk, Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), Gdańsk 2012; Informator o archiwum instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej i archiwach rodzajów sił zbrojnych, opr. K. Banaszek, Warszawa 2000; Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Szczecinie [1945] 1946–1955 [1998], wstęp M. Łatacz, Szczecin 2012; Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [1918] 1946-1954 [2013], wst. M. Jedynak, R. Piwko, Kielce-Kraków 2014; Inwentarz zespołu archiwalnego Wojskowego Sądu Rejonowego w Szczecinie [1945] 1946–1955 [2008], wst. P. Pacyna, T. Dźwigał, Szczecin 2012; G. Jakubowski, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950, Warszawa 2002; P. Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956) – prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004; R. Leśkiewicz, Badanie procesów archiwotwórczych na przykładzie akt Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu (1946-1955), Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej t. 1 (2008); R. Leśkiewicz, Organizacja i działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu (1946–1955), Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989 nr 3 (2006); R. Leśkiewicz, Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946–1955). Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa–Poznań 2009; B. Łukaszewicz, Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946–1955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000; F. Musiał, Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955), Kraków 2005; F. Musiał, Sądownictwo wojenne i wojskowe, 1943-1955. Budowa struktur aparatu represji, Zeszyty Historyczne WiN-u nr 19/20 (2003); F. Musiał, Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946-1955). Organizacja, funkcjonowanie, wyroki śmierci, Zeszyty Historyczne WiN-u nr 17 (2002); Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944-1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001; K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956, Kraków-Wrocław 2005; R. Ptaszyński, Sędziowie Wojskowego Sądu Rejonowego w Szczecinie i ich wyroki. Studia i materiały, Szczecin 2008; R. Ptaszyński, Wojskowy Sąd Rejonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach 1946–1955 , Szczecin 2010; Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, pod redakcją J. Wróbla i J. Żelazko, Warszawa 2004; B. Tomczak, Inwentarz archiwalny Wojskowego Sądu Rejonowego w Zielonej Górze 1950–1954, Poznań 2013; Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, red. L. Lewandowicz, Warszawa 1967; M. Zaborski, Ustrój sądów wojskowych w latach 1944-1955, Lublin 2005; M. Zaborski, Oni skazywali na śmierć… Szkolenie sędziów wojskowych w Polsce w latach 1944-1956, w: Skryte oblicze systemu komunistycznego: u źródeł zła, red. R. Bäcker, Warszawa 1997; J. Żelazko, Organizacja i obsada personalna Wojskowego Sądu Rejonowego w Łodzi, Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989 nr 1 (2004); AIPN 692/544; AIPN 945/8; AIPN 945/10; AIPN 945/41; AIPN 945/50; AIPN 945/242; AIPN 1666/32;