Zespół / zbiór

Punkt dystrybucji materiałów „drugiego obiegu” wydawniczego przy NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze

Biblioteki zakładowe NSZZ „Solidarność” zaczęły powstawać wkrótce po podpisaniu „porozumień sierpniowych”, legalizacji NSZZ „Solidarność” w 1980 r. i zmiany przepisów o cenzurze. Działalność bibliotek mogła rozpocząć się dopiero po tych wydarzeniach, gdyż nie były one zwykłymi wypożyczalniami książek - w swoich zasobach miały wyłącznie publikacje „drugiego obiegu”, a więc nielegalne. Jako takie były one jedną z form walki niezależnych związków zawodowych z systemem komunistycznym. Na mocy „porozumień sierpniowych” strona rządowa zobowiązała się m.in. do ograniczenia cenzury, co wywołało potrzebę zastąpienia dotychczas obowiązującego Dekretu z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW) ustawą. Ustawa o kontroli publikacji i widowisk (ustawa o cenzurze) weszła w życie we wrześniu 1981 r. Złagodzenie cenzury nastąpiło m.in. poprzez art. 4 ust. 11 ustawy który mówił, że kontroli wstępnej (cenzurze prewencyjnej) nie podlegają „biuletyny zawierające informacje, w tym i opinie w sprawach, dotyczące statutowej działalności oraz druki, formularze i zawiadomienia organizacji politycznych, związków zawodowych i innych organizacji społecznych przeznaczone dla członków tych organizacji do wewnętrznego kolportażu i opatrzone taką klauzulą.” Zapis taki pozwolił na funkcjonowanie organów prasowych NSZZ „Solidarność” (oraz innych zarejestrowanych organizacji). Ich wydawnictwa wewnętrzne nie miały debitu cenzury, gdyż z mocy ustawy go nie potrzebowały nadal, jednak ich wydawnictwa skierowane do ogółu społeczeństwa, o ile nie były cenzurowane, pozostawały nielegalne. „Solidarność” zaczeła szeroko korzystać z możliwości, jakie stworzyła dla ich publikacji ustawa o cenzurze, jednak by wyjść z tymi nielegalnymi do szerszego kręgu odbiorców należało znaleźć odpowiednią furtkę. Takim rozwiązaniem stało się zawiązywanie się bibliotek związkowych w poszczególnych zakładach pracy, co miało znamiona działalności związkowej (a nie punktu księgarskiego). Pierwsze biblioteki związkowe „Solidarności” zaczęły organizować się około października 1980 r., ale poprzedziło je stworzenie punktu dystrybucyjnego publikacji drugoobiegowych. Jego powstanie nie było planowym działaniem, raczej oddolną spontaniczną inicjatywą osób, które, z jednej strony, miały osobiste kontakty z wydawcami publikacji „drugiego obiegu”, z drugiej zaś strony – byli zaangażowani w ruch związkowy „Solidarności”, zwłaszcza NSZZ Region Mazowsze. „Grupa inicjatywna” punktu dystrybucyjnego składała się z czterech osób: Krzysztofa Felickiego (darczyńcy zbioru), jego przyjaciela i działacza związkowego w Instytucie Maszyn Matematycznych - Dariusza Kupieckiego, Zbigniewa Garwackiego (męża Antoniny Krzysztoń) oraz Zbigniewa Zawadzkiego (brata fizyka Włodzimierza Zawadzkiego). Dzięki osobistym kontaktom udało im się uzyskać niewielkie pomieszczenie w siedzibie NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze przy ul. Mokotowskiej w Warszawie, w którym stworzyli punkt dystrybucyjny, który sprzedawał publikacje drugoobiegowe do bibliotek związkowych. Warszawska siedziba związku (jego prowizoryczne pomieszczenia znajdowały się także przy ul. Szpitalnej), ze względu na jej stołeczne usytuowanie, była wówczas tętniącym życiem i tłumnie odwiedzanym przez działaczy z regionów „centrum”, którzy szybko dowiedzieli się o możliwości nabywania w nim „bibuły” dla swoich członków i tworzenia bibliotek. Punkt dystrybucyjny działał na drugim piętrze budynku związku przy ul. Mokotowskiej w Warszawie; otwarty był raz w tygodniu, w każdy czwartek. Ze względu na to, że istniał ogromny popyt na publikacje drugoobiegowe, co czwartek w budynku przy ul. Mokotowskiej ustawiała się od 2 piętra aż do parteru, a nawet dalej ogromna kolejka bibliotekarzy chcących nabyć publikacje nielegalne dla swoich bibliotek zakładowych. Gdy związkowcy z regionów, odwiedzający tego dnia siedzibę Regionu Mazowsze w zupełnie innej sprawie, dowiadywali się, że kolejka stoi po zakup „bibuły”, sami podejmowali inicjatywę utworzenia biblioteki w ich zakładzie. Tworzenie się bibliotek również było spontaniczne i bez zbędnych formalności – wystarczało, że byli chętni do ich prowadzenia. Działalność biblioteczną związkowcy prowadzili wolontaryjnie i bezpłatnie, obok pracy etatowej w danym zakładzie. Nabytki biblioteczne były finansowane ze składek członkowskich związku w danym zakładzie. Przekazane do zasobu AIPN materiały dotyczące działalności bibliotek „Solidarności” obejmują karty ewidencyjne, ankiety czytelnicze oraz korespondencję dotyczącą konstytuowania się bibliotek oraz działalności Rady Bibliotek Związkowych. Karty ewidencyjne są świadectwem działalności punktu dystrybucyjnego publikacji „drugiego obiegu”. Każdy zakład miał swoją własną kartę z przypisanym numerem (jest on w prawym górnym rogu). W prawym dolnym rogu karty znajdował się natomiast numer oznaczający przysługującą liczbę egzemplarzy, zależną od liczebności pracowników zakładu – im więcej pracowników, tym więcej przysługujących egzemplarzy. Na górze karty znajdowała się nazwa zakładu oraz nazwisko osoby (osób) upoważnionej do zakupu książek (bibliotekarza zakładowego) wraz z jej numerem telefonu (było to o tyle ważne, że sprzedaż „bibuły” była nielegalna, obawiano się inwigilacji SB i zachowywano środki ostrożności, sprzedając publikacje jedynie zaufanym osobom). W głównej części karty danego zakładu pracownicy dystrybutorni odnotowywali numer przekazanego tytułu oraz liczbę egzemplarzy (w postaci „65-5”, co oznaczało tytuł nr 65, 5 egz.; postawiony przy numerach znak „v” oznaczał potwierdzenie odbioru). Czasem liczba wydanych egzemplarzy różniła się od przysługujących. Po pierwsze, w sytuacji, gdy jakiś tytuł cieszył się ogromną popularnością (np. „Archipelag Gułag” Sołżenicyna) i pracownicy dystrybutorni zmuszeni byli ograniczać liczbę sprzedawanych egzemplarzy, by starczyło dla większej liczby bibliotek. Po drugie, ponieważ niektóre tytuły (np. tomiki poezji) cieszyły się mniejszym zainteresowaniem i sami bibliotekarze rezygnowali z zakupów w ustalonym limicie (np. kupowali 3 egz., choć przysługiwało im 5). Niestety nie zachowała się lista dystrybucyjna książek, stąd niemożliwe jest odtworzenie zakupów i popularności poszczególnych tytułów. Przy zakupach książek obowiązywała zasada „kto pierwszy ten lepszy” – sprzedawane one były chętnym bibliotekarzom w ramach przyznanego limitu do czasu wyczerpania tytułu. Jeśli jakiegoś czwartku bibliotekarz (lub inna uprawniona do zakupów osoba) nie mógł być w Warszawie to książki nie były dla niego odkładane, a po prostu przepadały. Stąd na kartach bibliotecznych numery tytułów nie są kolejne, gdyż odnotowywane były tylko te faktyczne odebrane (np. 65-5, następnie 70-2, itp.). Danego czwartku dystrybuowano kilka tytułów, co każdorazowo było oznaczane na karcie zakładu. Gdy w dany czwartek bibliotekarz przychodził do punktu dystrybucyjnego jego pracownikom podawał tylko numer karty (zakładu). Na tej podstawie pracownik sprzedawał określoną liczbę egzemplarzy. Płacono za nie gotówką. Z uzyskanych w ten sposób środków pracownicy dystrybutorni dokonywali kolejnych zakupów u wydawców, czasem kupowali cały nakład (ogólnie nakłady były niskie ze względu na warunki konspiracji). Według relacji pracowników dystrybutorni publikacje drugoobiegowe był bardzo drogie, ok. 5 10 razy droższe niż legalne książki, ale głód „bibuły” był tak wielki, że pieniądze nie były barierą. Pracownicy dystrybutorni współpracowali też z wydawcami, sugerując im, na podstawie rozmów z bibliotekarzami, tytuły, jakie mogliby wydać. W celu poznania preferencji czytelniczych i lepszego dopasowania oferty „nielegalnej” do ich zainteresowań w październiku-listopadzie 1981 r. przeprowadzili oni wśród bibliotekarzy ankiety, które również zostały przekazane do zasobu AIPN. Niestety jedynie niewielka liczba bibliotekarzy je odesłała (darczyńca przekazał ok. 50 ankiet, ok. 400 kart ewidencyjnych, zaś biblioteki obejmowały numery od 1 do 5002, jednak nie wiadomo, ile ich faktycznie było), niemniej są niezwykle ciekawą lekturą odnośnie profilu zainteresowań (głównie historycznych, jak Katyń, II RP i innych obszarów przemilczanych lub zakłamywanych w okresie PRL) oraz profilu czytelników bibliotek. Ponieważ liczba bibliotek związkowych zaczęła gwałtownie rosnąć zawiązała się z czasem Rada Bibliotek Związkowych. Było to forum, które dało głos bibliotekarzom zakładowym tak, by mieli oni szansę podejmować gremialnie decyzje odnośnie ogólnej działalności bibliotek, zakupów i innych kwestii organizacyjnych. Rada w okresie działalności bibliotek spotkała się dwa razy. Biblioteki zakończyły działalność wraz z wprowadzeniem w grudniu 1981 r. stanu wojennego. Po jego zniesieniu biblioteki zakładowe nie reaktywowały swojej działalności. Nie wiadomo, co stało się z ich zasobami bibliotecznymi.

Materiały zostały przekazane do zasobu AIPN w listopadzie 2018 r. przez Krzysztofa Felickiego – jednego z czworga założycieli punktu dystrybucyjnego publikacji „drugiego obiegu” do bibliotek zakładowych NSZZ „Solidarność”.

Zbiór składa się z kart ewidencyjnych (kartoteki), ankiet przeprowadzonych wśród bibliotekarzy na temat czytelnictwa oraz korespondencji. Uzyskanie pełnego obrazu działalności bibliotek związkowych i punktu dystrybucyjnego materiałów „drugiego obiegu” uniemożliwia brak listy dystrybuowanych książek (tj. powiązania tytułów z numerami na kartach) oraz niewielka, względem ogólnej liczby bibliotek, liczba kart ewidencyjnych.

Przekazane materiały nie posiadały ewidencji. Podzielone były na trzy grupy: karty ewidencyjne, ankiety oraz korespondencję. Podczas opracowania zachowano oryginalny podział, tworząc z poszczególnych grup dokumentacji odrębne jednostki archiwalne.

Źródłem informacji o działalności punktu dystrybucyjnego materiałów „drugiego obiegu” oraz bibliotek był Krzysztof Felicki – darczyńca i jeden z założycieli punktu dystrybucyjnego.