Zespół / zbiór

Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi 1939-1944

Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt

Dekretem Adolfa Hitlera z dnia 7.10.1939 r. na stanowisko Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny (Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums) powołany został Reichsführer SS Heinrich Himmler. Zadaniem Komisarza było prowadzenie polityki mającej na celu zniemczenie włączonych do III Rzeszy ziem polskich i utworzenie nowych terenów osiedleńczych. Do wykonania tego zadania powołano różne urzędy, których zadaniem było usprawnienie akcji przesiedleńczych prowadzonych wyłącznie przez SS i policję. Jednym z nich była Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu z siedzibą w Łodzi. Jej poprzednikiem był powołany 11 listopada 1939 r. specjalny Sztab do Wysiedlania Polaków i Żydów do Generalnego Gubernatorstwa (Stab für Evakuierung und Abtransport der Polen und Juden in das Generalgouvernement) kierowany przez szefa SD w Poznaniu SS-Obersturmbannführera Rappa, noszący od stycznia 1940 r. nazwę Specjalny Sztab dla Przesiedlania Polaków i Żydów (Sonderstab für Aussiedlung der Polen und Juden). Sztab ten zmienił nazwę najpierw na Urząd dla Przesiedlania Polaków i Żydów (Amt für Aussiedlung von Polen und Juden beim Höheren SS- und Polizeiführer), później, wiosną 1940 r. - stając się placówką przesiedleńczą - na Urząd Przesiedleńczy (Umwanderungsstelle), a następnie na Centralę Przesiedleńczą w Poznaniu (Umwandererzentralstelle Posen, UWZ- Posen). Dokonało się to na mocy rozporządzenia Szefa Policji Bezpieczeństwa i SD z dnia 24.4.1940 r. (Erlaß des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD). Na jej czele stanął Inspektor Policji Bezpieczeństwa i SD (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des SD), SS-Standartenführer Damzog. W latach 1940-41 utworzono na terenie Kraju Warty 12 oddziałów (Aussenstellen): w Poznaniu (poza centralą był oddział), Chodzieży, Grodzisku, Inowrocławiu, Jarocinie, Kępnie, Kutnie, Lesznie, Łodzi (na miasto i powiat), Szubinie i Włocławku. Najważniejszą rolę z tych ośrodków spełniał oddział łódzki, występujący pod nazwą Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi (Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt, UWZ-Litzmannstadt), który był drugim urzędem przesiedleńczym w Kraju Warty. Na nim spoczywał główny ciężar wysiedleń prowadzonych przez władze okupacyjne w Kraju Warty. Na czele Centrali stał SS Obersturmbannführer Hermann Krumey. Centrala przesiedleńcza w Łodzi posiadała swoją placówkę w Zamościu pod nazwą Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi. Placówka w Zamościu (Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt, Zweigstelle Zamość, UWZ-Zamość), która powstała w związku z wydaniem 12.11.1942 r. przez Heinricha Himmlera zarządzenia o utworzeniu w Zamościu pierwszego niemieckiego okręgu osiedleńczego na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Kierownictwo tej placówki znajdowało się w rękach SS Obersturmbannführera Hermanna Krumey'a, SS Obersturmbannführerów Hahna i Petersa (funkcjonariuszy łódzkiej centrali przesiedleńczej). Stałe kierownictwo sprawował Gustav Hütte. Centrala oraz jej oddziały i ekspozytury podporządkowane były bezpośrednio inspektorom policji bezpieczeństwa i SD (podległym wyższemu dowódcy SS i policji) na ziemiach wcielonych. Rozporządzenia Szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa oraz zarządzenia Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) określały zakres działań, kompetencje i strukturę organizacyjną urzędów przesiedleńczych. W 1940 r. struktura organizacyjna Umwandererzentralstelle (UWZ) obejmowała 7 referatów: Ref. I: Organisation, Transportwesen, Kartei und Registratur, Ref. II: Verwaltung, Ref. III: Lagerinspektion mit 5 Lagern, Ref. IV: RuS-Führer (od 1.11.1940 r. samodzielny organ), Ref. V: Überprüfung der Gesuche von angeblich zu Unrecht ausgesiedelten Polen, Ref. VI: Ärztliche Betreuung der Lager, Ref. VII: Polizeieinsatz - Fahndung. W 1941 r. dokonano zmiany organizacyjnej urzędu UWZ wyodrębniając 3 wydziały (Abteilungen) w ramach których działały referaty [zob. Befehlsblatt des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD, hrsg. vom RSHA, Nr 42 (1941)]. Wydział I obejmował sprawy administracyjne urzędu. Kierował nim nadinspektor policji Haabrücker. (I. Abteilung - Verwaltung: A.Organisation, B. Personalangelegenheiten, C. Besoldung, D. Reisekostem, E. Wirtschaftsangelegenheiten, F. Kraftfahrwesen, G. Registratur, Eingangs- u. Absendestelle, H. Zahlstelle). Wydział II prowadził sprawy wysiedleń. Kierownikiem jego był SS Obersturmbannführer Püschel. (II. Abteilung - Aussiedlung: A. Überprüfung der Auszusiedelnden, B. Lagerinspektion, C. Transportwesen, D. Kartei und Statistik, E. Prüfungsstelle für Anträge, F. Ärztliche Betreuung). Wydział III zajmował się bezpośrednio akcjami policyjno-wysiedleńczymi ludności polskiej oraz prowadził poszukiwania zbiegłych Polaków. Kierownictwo tego wydziału zatrzymał sobie szef urzędu SS Obersturmbannführer Krumey. (III. Abteilung - Polizeieinsatz: A. Ordnungspolizeilicher Einsatz, B. Fahndung). Działalność centrali poznańskiej ograniczała się w zasadzie do wydawania ogólnych dyrektyw. Natomiast zadaniem oddziałów było wysiedlanie ludności polskiej i usprawnienie akcji przesiedleńczych w celu przygotowania miejsca dla sprowadzanych Niemców. Usuwanie ludności polskiej połączone było z pozbawieniem jej wszelkiego dobytku. W ramach swojej działalności urząd UWZ realizował program germanizacji rodzin polskich wytypowanych do zniemczania, względnie regermanizacji osób uznanych za spolonizowane. W związku z tym do zadań urzędu należało m.in. wydawanie opinii w sprawach osób narodowości polskiej. Ponadto urzędom przesiedleńczym podlegały obozy przejściowe (zborne) dla przesiedleńców. UWZ-Litzmannstadt podlegały na terenie Łodzi: Durchgangslager Gneisenausstrasse 41/43, Sammlager Tauentzienstrasse 32, Durchgangslager Flottwellstrasse 4, Durchgangslager Gosslerstrasse 53/55 oraz dwa w okolicach miasta w Konstantynowie i Tuszynie. Natomiast UWZ-Zamość podlegały obozy w Zamościu i Zwierzyńcu.

Zespół akt: Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi [Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen, Dienststelle Litzmannstadt] wraz z aktami innych urzędów hitlerowskiej policji bezpieczeństwa został przejęty przez Urząd Bezpieczeństwa w Łodzi, a następnie przez Komendę Milicji Obywatelskiej w Łodzi. W latach 1955-1956 zarówno Urząd Bezpieczeństwa jak i Komenda Milicji Obywatelskiej w Łodzi przekazywały stopniowo akta urzędów hitlerowskich do Archiwum Państwowego w Łodzi. Część akt urzędu przesiedleńczego znalazła się w posiadaniu Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GKBZHwP), gdzie została opracowana jako zespół pod nazwą: Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt [Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi]. W 1982 r. przekazano do GKBZHwP, przechowywany w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (CA MSW) zespół akt o tej samej nazwie wraz z włączonymi do niego aktami UWZ. Zweigstelle Zamość [Centrala Przesiedleńcza w Zamościu]. Nabytki te zarejestrowane zostały w księdze nabytków GKBZHwP pod numerami: 581, 586, 589 (ZH IV 4620/19/82). Na mocy ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z 1998 r. akta Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej (GKBZpNP-IPN) przejął Instytut Pamięci Narodowej- Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN-KŚZpNP).

Na istniejący obecnie zespół, który obejmuje lata 1939-1944 (działalność urzędu trwała do końca okupacji) składa się 594 j.a. Granice terytorialne zespołu obejmują teren jednej z trzech rejencji Kraju Warty - Rejencję Kalisko-Łódzką. Obszar ten obejmował większą część województwa łódzkiego (powiat: łaski, łęczycki, łódzki, sieradzki, wieluński, turecki i zachodnie części powiatów: brzezińskiego, piotrkowskiego i radomszczańskiego) oraz wschodnią część województwa poznańskiego (powiat: kaliski, kępiński, ostrowski). Utworzenie placówki w Zamościu w latach 1942-1943 rozszerzyło zasięg działalności Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi o obszar dystryktu lubelskiego Generalnego Gubernatorstwa (teren Zamojszczyzny: powiat zamojski, biłgorajski i hrubieszowski). W zespole są bogato reprezentowane akta personalne pracowników centrali, jej delegatur oraz komisji lotnych. Zachowały się także akta administracyjno-organizacyjne urzędu. Zasadniczą część stanowią materiały dotyczące planowania i organizowania wysiedleń (m.in. sprawozdania z akcji wysiedleń, wykazy imienne i listy transportowe przesiedleńców do GG, wykazy osób wysłanych na roboty przymusowe do Rzeszy, listy Polaków zbiegłych lub ukrywających się przed wysiedleniem oraz poszukiwanych przez żandarmerię). Ponadto znajdują się akta dotyczące działalności obozów dla ludności polskiej (m.in. decyzje o zwolnieniu Polaków z obozów przesiedleńczych w Łodzi, wytyczne i korespondencja w sprawie utworzenia rezerwatów dla ludności polskiej, tzw. Polenreservate). Na uwagę zasługują materiały dotyczące germanizacji ludności polskiej (m.in. badania rasowe, podpisywanie przez obywateli polskich Niemieckiej Listy Narodowej, osiedlania Polaków w Rzeszy). W skład charakteryzowanego zespołu wchodzą również akta placówki przesiedleńczej w Zamościu (Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt. Zweigstelle Zamość) zawierające istotny materiał o akcji przesiedleńczej ludności polskiej i ukraińskiej na Zamojszczyźnie (m.in. rozkazy wysiedleń poszczególnych wsi, raporty z przeprowadzanych akcji, zestawienia Polaków zwolnionych z obozu przesiedleńczego w Zamościu za pośrednictwem Urzędu Pracy w Zamościu oraz listy transportów osób wysiedlonych). Inne materiały stanowią wykazy Polaków wysiedlonych lub przewidzianych do wysiedlenia z Poznania, Gdańska – Prus Zachodnich i Śląska.

Ze względu na niekompletny stan zachowania akt zespołu Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi [Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen, Dienststelle Litzmannstadt] nie udało się odtworzyć jego struktury kancelaryjnej. Aktom nadano układ rzeczowy i umieszczono w teczkach, którym nadano odpowiednią tytulaturę. Przy opracowywaniu elektronicznym zespołu w bazie Nexus w 2010 r. scalono w jeden zespół pod numerem 69/Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi [Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen, Dienststelle Litzmannstadt] materiały archiwalne, które w GKBZpNP funkcjonowały jako dwa zespoły pod numerami: 69 (materiały archiwalne przechowywane w zasobie GKBZHwP) i 667 (materiały archiwalne przekazane w 1982 r. do GKBZHwP przez CA MSW /sygn. CA MSW 358/). Po przejęciu do archiwum akt nie brakowano. Nie przewiduje się dopływu materiałów archiwalnych do zespołu.

Alberti Michael: Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939-1945, Wiesbaden 2006 ; Rutowska Maria: Wysiedlenia ludności z Kraju Warty do GG 1939-1941, Poznań 2003 ; Wysiedlanie ludności polskiej w tzw. Kraju Warty i na Zamojszczyźnie oraz popełnione przy tym zbrodnie. Opracowanie, wybór dokumentów hitlerowskich i ich tłumaczenie na język polski W. Szulc, w: "Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce" t. XXI (1970) ; Wysiedlanie ludności polskiej na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy 1939-1945. Wybór źródeł i oprac. Cz. Łuczak, w: Documenta Occupationis, t. VIII (1969) ; Datner Szymon, Gumkowski Janusz, Leszczyński Kazimierz: Wysiedlanie ludności z ziem polskich wcielonych do Rzeszy, w: "Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", t. XII (1960); Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. naukowa J. Bednarek, R. Leśkiewicz, Warszawa 2009