Zespół / zbiór

Resort Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944

Terytorium Rzeczpospolitej Polskiej pod tymczasowym zarządem PKWN

Resort Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: RBP) został utworzony jako jeden z 13 resortów powołanego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (dalej: PKWN). W zamyśle Stalina, PKWN – jako twór o charakterze rządowym – miał stać się rzekomym formalnym partnerem Sowietów w rozmowach na temat urządzenia „nowej Polski”. Okoliczności powołania PKWN (niezależnie od całkowitego braku legalizmu tego działania) były w PRL zakłamywane, wbrew najbardziej oczywistym faktom historycznym. Zgodnie z prawdą, PKWN utworzono 21 lipca 1944 r. w Moskwie (a nie, jak podawali propagandyści PPR/PZPR, w Warszawie). Pozory prawne organizacji PKWN miał zapewnić stosowny dekret tzw. Krajowej Rady Narodowej (dalej: KRN), uzurpacyjnego, całkowicie spenetrowanego przez NKWD i obsadzonego przez agenturę tego sowieckiego ministerstwa kolejnego tworu politycznego, tym razem wypełniającego funkcje prawodawcze. Nawet jednak i te pozory okazały się nieporozumieniem „operacyjnym” NKWD, skoro najważniejszy dokument okresu początków tworzenia Polski, oficjalny Manifest PKWN, stwierdzający, że KRN „jest jedynym legalnem źródłem władzy w Polsce” (pisownia oryginalna), a więc konstytuujący w rozumieniu komunistów podstawy ustrojowe władzy KRN, został opublikowany dzień po utworzeniu PKWN, co zresztą znalazło formalne potwierdzenie w propagandowej historiografii PRL, dla której obchody rocznicy 22 lipca stały się najważniejszym świętem. Pierwsza publikacja wspomnianego dekretu KRN nastąpiła w formie plakatowej 22 lipca 1944 r., także w Moskwie (wbrew twierdzeniom komunistów, iż stało się to w Chełmie), razem z tekstem owego Manifestu. Dzień później tekst dekretu pojawił się w wydanym w Chełmie pierwszym numerze „Rzeczpospolitej”, podówczas centralnym piśmie PKWN. Pomimo całkowitego odrzucenia dziedzictwa II Rzeczpospolitej, komuniści bez oporów przejmowali różne instytucje wypracowane przez Polskie Państwo w latach 1918 -1939. Tak było i z „Dziennikiem Ustaw”. 15 sierpnia 1944 r., w Lublinie, wydali jego pierwszy numer według własnej mutacji, a w nim – nie bacząc na swoje wcześniejsze nazewnictwo tego dokumentu – „ustawę z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego”. W ten sposób nazwanie przez Stalina i NKWD agenturalnej grupy „Kierownikami Resortów” PKWN zostało ubrane w szaty litery prawa i weszło do obiegu formalnego jako jedno z konstytucyjnych źródeł władzy. Wspomniany dekret powołujący PKWN w ogóle nie odnosił się ani do kompetencji, ani do celu i zakresu zadań poszczególnych 13 resortów. Równocześnie, RBP, będąc kluczowym (obok Armii Czerwonej i NKWD) gwarantem zdobycia i utrzymania władzy przez komunistów w Polsce, dysponował niezwykle szerokimi uprawnieniami, uzupełnianymi przez kolejne dekrety wydawane przez PKWN. Najważniejsze, z punktu widzenia budowy, umacniania i rozwoju możliwości działania RBP, z tych dekretów to: 1) z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz. U. 1944, nr 4, poz. 16), 2) z 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich (Dz. U. 1944, nr 4, poz. 21), 3) z 23 września 1944 r. – Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz. U. 1944, nr 6, poz. 27), 4) z 7 października 1944 r. o Milicji Obywatelskiej (Dz. U. 1944, nr 7, poz. 33), 5) z 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. 1944, nr 10, poz. 50), 6) z 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu (Dz. U. 1944, nr 11, poz. 54), 7) z 12 grudnia 1944 r. o zwalczaniu potajemnego gorzelnictwa (Dz. U. 1944, nr 15, poz. 85), 8) z 28 grudnia 1944 r. o wprowadzeniu wojennej cenzury korespondencji (Dz. U. 1944, nr 17, poz. 93). Z powyżej wskazanych, oraz innych tu nie wymienionych, przepisów wprowadzonych przez komunistów, a w największym stopniu w drodze operacyjnego (bezprawnego nawet w świetle legislatywy komunistycznej) zawłaszczania kolejnych obszarów władzy, nakreślony został przedmiot działalności RBP. W najważniejszych elementach dotyczył on: organizacji infrastruktury prawnej, operacyjnej i administracyjnej zapewniającej realizację dekretów PKWN wymierzonych przeciwko winnym przestępstw wymienionych w tych dekretach (Kierownik RBP był w tych dekretach wskazywany, czasami razem z Kierownikami innych Resortów, jako odpowiedzialny za ich realizację); prowadzenia na rzecz komunistycznych: prokuratury i sądów czynności operacyjnych i śledztw wobec podejrzanych o przestępstwa w rozumieniu dekretów PKWN, tj. wobec każdego wroga władzy komunistycznej; faktycznie samodzielnego, niepodlegającego żadnej kontroli i bezkarnego, ścigania i prześladowania – w drodze terroru i działań o charakterze ludobójczym – osób wrogich lub uznanych (w sposób autorytatywny i jednostronny przez RBP) za wrogie wobec władzy komunistycznej (ten obszar był w swej istocie podstawowym przejawem funkcjonowania RBP); ustalania i doprowadzania podejrzanych o przestępstwa polityczne do komunistycznych specjalnych sądów karnych dysponujących prawem orzekania kary śmierci (na podstawie samego tylko domniemania winy); zapewniania odpowiedzialności w formie izolacji w obozach karnych osób, które w okresie II wojny światowej zadeklarowały wobec okupanta niemieckiego przynależność do narodu niemieckiego lub niemieckie pochodzenie; cenzury korespondencji i rozmów telefonicznych oraz nasłuchu radiowego oraz działalności policyjnej. Należy przy tym dodać, że RBP był aktywnie angażowany lub też – częściej – sam się włączał w działania, które komuniści delegowali innym strukturom. Tak było na przykład z wdrażaniem tzw. reformy rolnej, czyli rabunku własności ziemskiej, czy grabieżą lasów prywatnych, w obydwu przypadkach – aktów realizowanych przez okupacyjne władze sowieckie po przyjęciu stosownych dekretów PKWN. RBP– zupełnie racjonalnie w warunkach komunistycznej pragmatyki ustrojowej – uznał bowiem, że nie ma takiego obszaru aktywności systemu sowieckiego, który miałby być pozbawiony czynnika „nadzoru kontrwywiadowczego”. Ta polityka w kolejnych latach, już po zmianach organizacyjnych w tym Resorcie, była jedynie umacniana. RBP był stworzony m.in. przez Sowietów, oni też decydowali o kierunkach rozwoju i charakterze działalności Resortu w kolejnych miesiącach. Ścisłe odwzorowanie sowieckiego modelu policji politycznej nad Wisłą miało zagwarantować zdobycie i utrzymanie władzy przez komunistów na terenach Polski zajętych przez Armię Czerwoną. Pierwszą komórką RBP, powołaną 1 sierpnia 1944 r. Rozkazem Kierownika RBP nr 1 był Kontrwywiad (Wydział Kontrwywiadu), kierowany przez Romana Romkowskiego i odpowiedzialny za walkę z niemieckim szpiegostwem i pozostałościami podziemia hitlerowskiego w Polsce, zwalczanie struktur Polskiego Państwa Podziemnego i tzw. bandytyzmu politycznego, jak również ochronę gospodarki narodowej oraz osłonę partii i stowarzyszeń koncesjonowanych przez komunistów przed wpływami niepodległościowymi. Kontrwywiadowi powierzono także prowadzenie czynności operacyjno – śledczych. W tym samym czasie powstały ponadto: Wydział Personalny (na czele z mjr Mikołajem Orechwą), kluczowy dla budowy wiernego i karnego wobec władzy komunistycznej aparatu terroru, prowadzący rekrutację odpowiednich pracowników na stanowiska etatowe oraz wszelką biurokrację związaną z przyjmowaniem, przenoszeniem, awansowaniem, zwolnieniami i ewidencjonowaniem funkcjonariuszy; Sekretariat, którym kierował Julian Konar, pełniący głównie rolę organizacyjną. 4 sierpnia 1944 r. gen. Michał Rola-Żymierski, jako naczelny Dowódca LWP, przydzielił do RBP Polski Samodzielny Batalion Specjalny ppłk Henryka Toruńczyka, który stał się później zalążkiem KBW. Wśród komórek organizacyjnych RBP znajdowały się także: Komendantura – na czele ze Stefanem Sobczakiem, do której zadań należała ochrona gmachów i obiektów RBP; Wydział Ochrony Rządu – utworzony Rozkazem Kierownika RBP z 22 sierpnia 1944 r. jako Wydział Ochrony PKWN (Rządu), prowadzący operacyjne i fizyczne zabezpieczenie członków kierownictwa partyjnego i państwowego, kierowany przez Leona Andrzejewskiego; Wydział Cenzury Wojennej – powołany Rozkazem Kierownika RBP (prawdopodobnie) 1 września 1944 r. (dyrektor: Michał Rossner), zajmujący się perlustracją korespondencji, Wydział Więzień (Więziennictwa) i Obozów – powołany Rozkazem Kierownika RBP (prawdopodobnie) 1 września 1944 r. (z Teodorem Dudą jako kierownikiem na czele), najpierw jako Sekcja Więzienna (w ramach Kontrwywiadu RBP), od 4 października 1944 r. pod nazwą Wydział Więzień (jako samodzielna komórka organizacyjna powołana Okólnikiem nr 1 Kierownika RBP o przejęciu nadzoru nad więzieniami i zakładami wychowawczo-poprawczymi), a od 1 lub 3 listopada już jako Wydział Więzień (Więziennictwa) i Obozów; Samodzielny Wydział Wywiadu / Wydział Wywiadu – powołany Rozkazem Kierownika RBP z 28 grudnia 1944 r., miał zajmować się wywiadem i kontrwywiadowczą ochroną placówek polskich za granicą, p.o. dyrektora był w nim Stefan Antosiewicz; Biuro Prawne (Prawnicze) – zajmowało się opracowywaniem projektów dokumentów, wydawaniem opinii prawnych, udzielaniem pomocy prawnej komórkom RBP (dyrektor: Zygmunt Braude); Wydział Zaopatrzenia – pozyskiwał zasoby materialne, zarządzał majątkiem RBP, prowadził intendenturę RBP i formacji działających na rzecz RBP; Wydział Śledczy – dyrektor Władysław Dominik; Wydział Finansowy – odpowiedzialny za opracowywanie budżetu Resortu oraz zabezpieczenie finansowe (dyrektor: Edward Kalecki); Wydział Kartotek; Wydział Łączności i Techniki Operacyjnej – zapewniał łączność organom RBP oraz łączność specjalną członkom kierownictwa partyjnego i państwowego. Od 7 października 1944 r. RBP podlegała też Milicja Obywatelska. Z kolei 17 października tego roku, Kierownik RBP wydał rozkaz o utworzeniu Szkoły Oficerów Bezpieczeństwa w Lublinie. Kierownikiem RBP został Stanisław Radkiewicz. Sam Resort stworzono głównie w oparciu o wychowanków trzymiesięcznego kursu w szkole Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego numer 366 w Kujbyszewie. Jednocześnie z rozwojem RBP powoływano jego struktury terenowe, Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego: Wojewódzkie (WUBP), Miejskie (MUBP), Powiatowe (PUBP) oraz Gminne (GUBP). 10 listopada 1944 r. zatwierdzono ich etaty personalne, liczące odpowiednio w: WUBP – 308 osób, MUBP – 148 osób, PUBP – 51 osób oraz GUBP przy posterunku Milicji Obywatelskiej – 2 osoby. Pod koniec 1944 r. RBP liczył prawie 21 tysięcy ludzi, w tym 13 tysięcy funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, 4 tysiące żołnierzy Wojsk Wewnętrznych i około tysiąca funkcjonariuszy służb więziennych. Bezpośrednio w aparacie bezpieczeństwa służyło prawie 3 tysiące funkcjonariuszy. RBP przestał istnieć wraz z utworzeniem tzw. Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (31 grudnia 1944 r.). W miejsce RBP powołano wtedy Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. ustawa KRN z 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej – Dz. U. 1944 r. Nr 19, poz. 99).

Akta administracyjne wytworzone w RBP znalazły się w zbiorach dokumentów administrowanych przez MBP, KdsBP, następnie zaś MSW (CA MSW, a po włączeniu CA MSW do Biura „C” MSW w Wydziale IV Biura „C” MSW). Archiwalia wytworzone przez RBP po likwidacji SB przeniesiono do dyspozycji Centralnego Archiwum MSW (następnie Centralnego Archiwum MSWiA), z której to instytucji były sukcesywnie przekazywane do BUiAD IPN. Z niewielkiej części dokumentacji RBP, przechowywanej do 1990 r. w Biurze „C” MSW, utworzono jeszcze w CA MSWiA zespół o nazwie „RBP-PKWN”.

Wśród materiałów Resortu Bezpieczeństwa Publicznego znajdują się m.in.: akty normatywne kierownika RBP, kierownika Archiwum RBP, Komendanta RBP, szefa Wydziału Wywiadu i szefa Wydziału Kontrwywiadu RBP, Kierownika Wydziału Cenzury Wojennej i Wydziału Więzień (Więziennictwa) i Obozów RBP, są to głównie: zarządzenia, rozkazy, okólniki i instrukcje. Wśród dokumentów znajdują się także etaty centrali oraz urzędów terenowych i jednostek podległych RBP oraz materiały dotyczące personelu Wydziału Cenzury Wojennej RBP. Do innych zachowanych archiwaliów należy także dokumentacja Grupy PPR przy RBP (są to głównie protokoły) oraz materiały Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie (raporty z działalności za okres od 6 września do 31 grudnia 1944 r.) a także raport o stanie liczbowym informatorów oraz o zatrzymywanych członkach AK, BCH, NSZ.

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. Tom I, 1944-1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005; Dudek Antoni, Paczkowski Andrzej, Polska, w: Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944-1989, red. K. Persak, Ł. Kamiński, Warszawa 2010; Baliszewski Dariusz, Kunert Andrzej Krzysztof. Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944-1956. Tom 1 1944-1945. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 1999; Księga bezprawia. Akta normatywne kierownictwa resortu bezpieczeństwa publicznego (1944-1956), oprac. B. Kopka. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2011; Żenczykowski Tadeusz. Polska Lubelska 1944. Warszawa: Editions Spotkania Sp.o.o., 1990. IPN BU 1576/2, IPN BU 1576/6, IPN BU 1576/9, IPN BU 1576/24, IPN BU 1576/28, IPN BU 1576/30, IPN BU 1576/31