Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Legnicy [1975] 1983-1990

W skład województwa legnickiego weszły; miasta: Legnica, Chocianów, Chojnów, Głogów, Jawor, Lubin, Polkowice, Prochowice, Przemków, Ścinawa i Złotoryja, gminy: Chocianów, Chojnów, Gaworzyce, Głogów, Grębocice, Gromadka, Jerzmanowa, Kotla, Krotoszyce, Kunice, Legnickie Pole, Lubin, Męcinka, Miłkowice, Mściwojów, Paszowice, Pęcław, Pielgrzymka, Polkowice, Prochowice, Przemków, Radwanice, Rudna, Ruja, Ścinawa, Udanin, Warta Bolesławiecka, Wądroże Wielkie, Zagrodno, Złotoryja i Żukowice (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

W dniu 1 czerwca 1975 r. weszła w życie Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. 1975, nr 16, poz. 91), na jej mocy utworzone zostało nowe województwo legnickie, a wraz z nim rozpoczęła działalność Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej (dalej: KWMO) w Legnicy. Na czele KWMO stał komendant wojewódzki MO. Następnie, w 1983 r. na podstawie Ustawy z 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. 1983, nr 38, poz. 172) zmieniono nazwę jednostki na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych (dalej: WUSW) w Legnicy. Ogólne kierownictwo jednostki sprawował od tego momentu szef. Komórki organizacyjne funkcjonujące w strukturze KWMO/WUSW w Legnicy wchodziły w skład trzech zasadniczych pionów: Służby Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i administracyjno-gospodarczego. Pracą komórek organizacyjnych zaliczanych do pionu Służby Bezpieczeństwa kierowali w latach 1975–1983 dwaj zastępcy (jeden z nich był I zastępcą) komendanta wojewódzkiego ds. SB, a następnie dwaj zastępcy szefa WUSW ds. SB. W momencie utworzenia KWMO pion SB obejmował Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział Śledczy, Samodzielną Sekcję „A”, Wydział „B”, Wydział „C”, Wydział „T”, Wydział „W”, Wydział Paszportów i Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB. Zakres obowiązków wymienionych komórek odpowiadał zwykle kompetencjom odpowiednich departamentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zadaniem Wydziału II było prowadzenie działań kontrwywiadowczych na terenie województwa legnickiego. Wydział III odpowiadał za zwalczanie opozycji politycznej sprawując operacyjną kontrolę nad obiektami uznanymi za strategiczne. Wydział IV zajmował się inwigilacją kościołów i związków wyznaniowych. Od 1981 r. przejął też obowiązki związane z operacyjną kontrolą sektora rolnego. Wśród komórek odpowiedzialnych za sferę tzw. zabezpieczenia operacyjnego znajdował się również Wydział „B”, którego zadaniem było prowadzenie obserwacji zewnętrznej na zlecenie wydziałów operacyjnych, Wydział „C” prowadził ewidencję operacyjną i archiwum, Wydział „T” zajmował się zakładaniem i wykorzystaniem na zlecenie innych komórek techniki operacyjnej (podsłuch, podgląd, fotografia), natomiast Wydział „W” kontrolował korespondencję obywateli. Samodzielna Sekcja „A” odpowiadała za łączność szyfrową z innymi jednostkami organizacyjnymi resortu. Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB miał za zadanie przygotowywać analizy i plany dotyczące działań SB na terenie województwa. Obowiązki należące do zakresu zainteresowań Departamentu I MSW, czyli wywiadu, realizował starszy inspektor przy zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB. Na przestrzeni funkcjonowania KWMO, a następnie WUSW w Legnicy w urzędach tych miały miejsce liczne zmiany organizacyjne. W 1979 r. utworzono Wydział IIIA, którego zadaniem miała być operacyjna kontrola gospodarki, pozostająca dotąd w gestii Wydziału III. W 1981 r. Wydział IIIA przemianowano na Wydział V. W październiku 1982 r. w ramach legnickiej Komendy Wojewódzkiej powstał Inspektorat Ochrony Przemysłu, sprawujący kontrolę nad Strażą Przemysłową, Służbą Ochrony Kolei, Strażą Leśną i Strażą Pocztową. Od grudnia 1984 r. działał w ramach pionu SB Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy prowadzący śledztwa wobec pracowników WUSW podejrzewanych o popełnienie przestępstw. W 1985 r. utworzono Wydział VI odpowiedzialny za operacyjną kontrolę sektora rolnego. Pion IV funkcjonował wówczas przez okres 10 miesięcy jako Samodzielna Sekcja IV. Zmiany w sytuacji politycznej spowodowane porozumieniami „okrągłego stołu” i wyborami czerwcowymi 1989 r. spowodowały reorganizację struktur SB. Na szczeblu centralnym zlikwidowano jednostki dotąd najbardziej zaangażowane w zwalczanie opozycji. Z dniem 1 listopada 1989 r. analogiczne zmiany przeprowadzono w WUSW w Legnicy. Zlikwidowano wówczas Wydział III, na bazie którego powstał nowy Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa. Wydział IV i Inspektorat Analityczno-Informacyjny przekształcono w Wydział Studiów i Analiz, natomiast zadania Wydziałów V i VI przejął Wydział Ochrony Gospodarki. Wydział „W” zlikwidowano już w czerwcu 1989 r., a jego zadania powierzono zamaskowanej niejako w strukturze Wydziału II Grupie ds. Obrotu Komunikacji. Ostatnie zmiany organizacyjne w WUSW w Legnicy miały miejsce na początku 1990 r. Powołano wówczas Inspektorat I, którego zadaniem miało być prowadzenie działań o charakterze wywiadowczym. Zlikwidowany został natomiast Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. Pracą komórek organizacyjnych zaliczanych do pionu Milicji Obywatelskiej kierował zastępca komendanta wojewódzkiego ds. MO, a następnie zastępca szefa WUSW ds. MO. W ramach tego pionu funkcjonowały na szczeblu wojewódzkim Wydziały: Prewencji, Ruchu Drogowego, Dochodzeniowo-Śledczy, Kryminalny, Kryminalistyki, do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi, Wojewódzkiego Stanowiska Kierowania (pełniące rolę sztabu koordynującego bieżące działania MO) oraz Zmotoryzowany Odwód MO w Legnicy. Poza tym w skład komendy/urzędu wchodziły komórki administracyjno-gospodarcze, obejmujące swym zakresem działalności całą instytucję. Były to Wydziały: Łączności (z końcem 1983 r. przeniesiony do pionu SB), Finansowy, Gospodarki Materiałowo-Technicznej, Inwestycji i Remontów oraz Wydział Zdrowia i Spraw Socjalnych. Komendantowi wojewódzkiemu/szefowi WUSW podlegały bezpośrednio wydziały: Inspekcji, Ogólny (zajmujący się m.in. obsługą kancelaryjną, organizacją narad i konferencji prasowych), Kadr oraz Wydział Szkolenia (na początku 1990 r. przemianowany na Wydział Szkolenia i Wychowania). Od czerwca 1975 r. całość spraw związanych z zadaniami SB koncentrowała się na szczeblu ministerialnym i wojewódzkim. W miejsce zlikwidowanych komend powiatowych MO, w których strukturze funkcjonowały wcześniej także komórki SB, jako samodzielne jednostki organizacyjne w terenie, podlegające bezpośrednio KWMO, działały od tego momentu komendy miejskie, komisariaty i posterunki MO. Po czerwcu 1975 r. w jednostkach organizacyjnych szczebla terenowego funkcjonowały wprawdzie grupy operacyjne, początkowo tylko w Lubinie, następnie także w Głogowie, Jaworze, Złotoryi, Chojnowie, Przemkowie, Chocianowie i Prochowicach, lecz zależały one bezpośrednio od Wydziałów II, III (potem IIIA i V) i IV KW MO w Legnicy, a ich funkcjonariusze pozostawali na stanie etatowym tychże Wydziałów. Podobnie Wydziałowi „W” podlegała Grupa „W” z siedzibą w Głogowie, natomiast Wydziałowi Paszportów referaty paszportów w Głogowie, Złotoryi, Jaworze oraz Sekcja Paszportów w Lubinie. Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych nr 6/83 z dnia 23 stycznia 1983 r. powołano jednostki rejonowe MO (komendy i komisariaty), którym podlegały jednostki terenowe niższego szczebla. Kierownikom jednostek rejonowych podporządkowano komórki terenowe SB podlegające wcześniej wydziałom KWMO w Legnicy. W związku z wejściem w życie Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów jednostki rejonowe w terenie przemianowano na Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych (dalej: RUSW), podlegające WUSW. W ich strukturze, oprócz ogniw milicyjnych, działały komórki SB, jako grupy i referaty (w zależności od stanu etatowego) II, III, IV, V, VI (od 1985 r.) i paszportów. Grupę „W” w Głogowie przemianowano na Referat „W”. Struktury terenowe SB przetrwały w takiej postaci zasadniczo do końca 1989 r., kiedy to wprowadzono znaczne zmiany w liczebności ich obsady personalnej oraz nazewnictwie komórek organizacyjnych, a ostateczna ich likwidacja (z wyjątkiem grup paszportowych) nastąpiła na początku 1990 r. Za kres działalności WUSW w Legnicy można uznać 10 maja 1990 r., kiedy to weszły w życie ustawy powołujące do życia Urząd Ochrony Państwa i Policję (Dz. U. 1990, nr 30, poz. 179 i 180). Z dniem 31 lipca 1990 r. zwolniono z pracy większość legnickich funkcjonariuszy SB. Strukturę KWMO/WUSW w Legnicy (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne kierownika jednostki – komendanta, a następnie szefa, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń ministra spraw wewnętrznych. Szczegółową działalność poszczególnych pionów SB i MO na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez Ministra Spraw Wewnętrznych oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Do najważniejszych normatywów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej w latach 1975–1990 należało Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych nr 079/72 z dnia 2 sierpnia 1972 r. w sprawie rejestracji przez jednostki Służby Bezpieczeństwa osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji wprowadzające Instrukcję w sprawie zakresu i trybu rejestracji przez jednostki SB osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, a także Wytyczne dyrektora Biura „C” MSW z dnia 18 listopada 1972 r. w sprawie prowadzenia rejestracji, ewidencji i opracowań analitycznych oraz sprawdzania i udzielania informacji. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulowało do 1989 r. Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z dnia 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z dnia 23 grudnia 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. W latach 1975-1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała zgodnie z Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. według Zarządzenia nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego.

Na ukształtowanie zespołu archiwalnego WUSW w Legnicy zasadniczy wpływ miały stosowane w resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Zasady archiwizacji dokumentów były regulowane zarządzeniami ministra spraw wewnętrznych z lat 1974, 1979 i 1985. Odpowiedzialność za prowadzenie archiwum spoczywała na Wydziale „C”. Na zasób składały się materiały wytworzone przez komórki organizacyjne KWMO/WUSW i podległe jej jednostki, jak również materiały wytworzone przed czerwcem 1975 r., dotyczące działalności MO i SB na terenach, które po tej dacie należały do nowo utworzonego województwa legnickiego. Te ostatnie zostały przekazane przez Wydział „C” (akta osobowe funkcjonariuszy) i komórki organizacyjne (akta nie zakończonych spraw operacyjnych) KWMO we Wrocławiu do archiwum KWMO w Legnicy w formie sukcesji biernej i czynnej. W związku z powołaniem w 1983 r. WUSW w Legnicy jednostka ta przejęła ww. materiały wraz z resztą zasobu archiwalnego KWMO. Na podstawie szczegółowych przepisów do archiwum KWMO/WUSW w Legnicy przekazywano też materiały wojskowych organów bezpieczeństwa państwa: akta operacyjne Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej Służby Wewnętrznej i Wojskowej Służby Wewnętrznej Jednostek Wojskowych MSW, dotyczące osób zamieszkałych na obszarze województwa legnickiego. Obecny stan zachowania zespołu archiwalnego WUSW w Legnicy jest w dużej mierze wynikiem realizowanej w całym kraju akcji masowego „brakowania” i niszczenia materiałów archiwalnych SB w latach 1989–1990. W tym czasie nagminnie łamane były procedury określone w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Proces ten nie ominął również WUSW w Legnicy. Po 1990 r. zasób archiwum WUSW w Legnicy został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Legnicy, po jej likwidacji w 1999 r. – Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu, oraz archiwalia SB, które przejęła wrocławska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) wrocławska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów KWMO/WUSW w Legnicy przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu.

Główny zrąb dokumentacji zespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja akt osobowych źródeł informacji wydziałów KWMO/WUSW, jednostek terenowych i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja prowadzonych rozpracowań operacyjnych wydziałów KWMO/WUSW, jednostek terenowych i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja postępowań przygotowawczych Wydziału Śledczego KWMO/WUSW i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, dokumentacja spraw obiektowych wydziałów KWMO/WUSW oraz jednostek terenowych, akta osobowe funkcjonariuszy SB i MO (w tym także akta osób, które zakończyły służbę przed 1975 r.), dokumentacja administracyjna dotycząca funkcjonowania wydziałów KWMO/WUSW oraz jednostek terenowych, dokumentacja kancelaryjna wydziałów KWMO/WUSW oraz jednostek terenowych, materiały o charakterze mobilizacyjno-obronnym wydziałów KWMO/WUSW oraz jednostek terenowych. Akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego stanowią stosunkowo niewielką część zespołu. Do zasobu IPN przejęto tylko te z nich, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne tworzące zespół zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych. Część materiałów SB została zmikrofilmowana przed 1990 r. Nie wiadomo, jaka była skala tych działań. Zachowały się mikrofilmy dotyczące kilkuset spraw operacyjnych realizowanych przez SB w województwie legnickim.

W trakcie porządkowania zespołu archiwalnego złożonego, obejmującego materiały wytworzone w latach 1975–1990, dążono do odtworzenia układu dokumentacji funkcjonującego w archiwum aktotwórców. Materiały podzielono na dwa podzespoły: Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Legnicy 1975-1983 i Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Legnicy 1983-1990. W ramach podzespołu KWMO w Legnicy wydzielono 3 serie: Materiały administracyjne Milicji Obywatelskiej (obejmująca również dokumentację komórek pionu administracyjno-gospodarczego), Materiały administracyjne Służby Bezpieczeństwa i Materiały administracyjne jednostek terenowych. Wewnątrz każdej z nich dokumentacja została podzielona na podserie według wytwarzających ją konkretnych komórek organizacyjnych KWMO oraz jednostek terenowych. W ramach podzespołu WUSW w Legnicy wydzielono 7 serii. Odpowiadają one w znacznej mierze podstawowym rodzajom dokumentacji twórcy określonym w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Normatyw ten dzielił archiwalia resortowe na operacyjne, osobowe, administracyjne i materiały o charakterze obronnym. W trakcie porządkowania, dążąc do wiernego odzwierciedlenia struktur organizacyjnych aktotwórców w opracowywanym podzespole archiwalnym, dokonano jednak (analogicznie jak w podzespole KWMO w Legnicy) wydzielenia w ramach osobnych serii materiałów administracyjnych wytworzonych przez komórki organizacyjne pionów SB i MO WUSW w Legnicy oraz tego rodzaju materiałów jednostek terenowych. Dodatkową, siódmą serię stanowią akta paszportowe, które należało wyróżnić ze względu na bardzo dużą liczbę zachowanych materiałów, ich jednorodność oraz dążność do odtworzenia pierwotnego układu według ewidencji kontynuowanej nieprzerwanie od 1975 r. Wewnątrz trzech serii materiałów administracyjnych wydzielono podserie na zasadach analogicznych, jak w odniesieniu do dokumentacji podzespołu KWMO w Legnicy. Wewnątrz serii Materiały operacyjne zastosowano podział na podserie odpowiadające poszczególnym rodzajom akt operacyjnych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach) prowadzonych od 1975: Sygnatura I – akta osobowych źródeł informacji, dysponentów lokali i mieszkań kontaktowych SB (także akta kandydatów), Sygnatura II – akta rozpracowań operacyjnych SB, Sygnatura II-m – akta rozpracowań operacyjnych MO, Sygnatura III – akta postępowań przygotowawczych SB, III-m – akta postępowań przygotowawczych MO, Sygnatura IV – sprawy obiektowo-zagadnieniowe SB, Sygnatura IV-m – sprawy obiektowo-zagadnieniowe MO. Wewnątrz serii Materiały osobowe zastosowano podział na podserie odpowiadające poszczególnym rodzajom akt osobowych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach) prowadzonych od 1975: Sygnatura V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, Sygnatura VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO. W ramach serii materiały obronne wydzielono podserie dla wytworzonej od 1985 r. przez poszczególne komórki organizacyjne SB szczebla wojewódzkiego dokumentacji o charakterze mobilizacyjno-obronnym. Analogiczne materiały jednostek terenowych zostały opisane w ramach odpowiednich podserii wewnątrz serii: Materiały jednostek terenowych.

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, tom III, 1975–1990, Warszawa 2008, s. 41-59, 176-181; Piotrowski Paweł, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, Pamięć i Sprawiedliwość 1 (3) 2003, s. 51-109; Twarze dolnośląskiej bezpieki. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1990. Informator Personalny, redakcja i opracowanie Paweł Piotrowski, Krzysztof Szwagrzyk, Wojciech Trębacz, Wrocław 2010, s. 348