Zespół / zbiór

Ekspozytura Wojskowej Prokuratury Polskich Kolei Państwowych przy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Gdańsku 1945-1946

teren podległy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Gdańsku (1945-1946)

W związku z Dekretem PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o militaryzacji Polskich Kolei Państwowych (DzU, 1944, nr 11, poz. 55) naczelne dowództwo WP w dniu 25 listopada 1944 r. wydało rozkaz nr 72/Org. na mocy, którego powołano Wojskowy Sąd Polskich Kolei Państwowych (od 28 listopada 1946 r. działały także dwa jego wydziały zamiejscowe we Wrocławiu i Poznaniu) oraz Wojskową Prokuraturę PKP wraz z ekspozyturami dla każdej samodzielnej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych (DOKP). Na podstawie przepisów dekretu z 4 listopada 1944 r. wszyscy zatrudnieni w PKP zostali zmobilizowani do służby wojskowej w komunikacji kolejowej i w związku z czym odpowiadali karnie przed sądami wojskowymi. W praktyce oznaczało to, że czyny popełnione przez funkcjonariuszy PKP, polegające np. na porzuceniu pracy czy nieusprawiedliwionej nieobecności kwalifikowano, zgodnie z przepisami kk WP, jako dezercję lub samowolne oddalenie, a ich popełnienie zagrożone było nawet karą śmierci. Zasady na podstawie, których osoby zatrudnione na kolei podlegały właściwości sądów i prokuratur kolejowych doprecyzowało Rozporządzenie ministra obrony narodowej z dnia 22 marca 1945 r. wydane w porozumieniu z ministrami: komunikacji, bezpieczeństwa publicznego i sprawiedliwości o powołaniu do wojskowej służby komunikacji na kolejach (DzU, 1945, nr 11, poz. 62). Zgodnie z rozkazem nr 130 ND WP z 2 grudnia 1944 r. właściwość miejscową Wojskowego Sądu PKP określono, jako obszar kraju, na którym znajdują się urządzenia, warsztaty, składy oraz budynki administracyjne PKP. Rozkazem ministra obrony narodowej z 18 kwietnia 1948 r. wszystkie ekspozytury przy poszczególnych DOKP zostały przekształcone w wojskowe prokuratury DOKP. Na mocy Dekretu z dnia 1 lipca 1949 r. o zniesieniu militaryzacji Polskich Kolei Państwowych (DzU, 1949, nr 55, poz. 437) przywrócono podsądność pracowników PKP sądom powszechnym w związku z powyższym szef Departamentu Służby Sprawiedliwości MON w dniu 10 sierpnia 1949 r. wydał rozkaz o rozformowaniu, do 1 października 1949 r., Wojskowego Sądu PKP wraz z wydziałami zamiejscowymi w Poznaniu i Wrocławiu oraz Wojskowej Prokuratury PKP i podległych jej prokuratur.

Po rozformowaniu Ekspozytury Wojskowej Prokuratury Polskich Kolei Państwowych przy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Gdańsku wytworzona przez tą prokuraturę dokumentacja została przekazana do Centralnego Archiwum Wojskowego.

W zasobie Oddziału IPN w Gdańsku znajduje się tylko jeden rodzaj wytworzonej przez tą prokuraturę dokumentacji, czyli akta administracyjne. Składają się na nią: sprawozdania statystyczne i opisowe z działalności prokuratury, rozkazy dzienne gdańskiego prokuratora PKP i naczelnych organów sądownictwa wojskowego (Departamentu Służby Sprawiedliwości MON, Zarządu Sądownictwa Wojskowego, Naczelnej Prokuratury Wojskowej, Wojskowego Sądu Polskich Kolei Państwowych), korespondencja z instytucjami zewnętrznymi oraz dokumentacja personalna dotycząca pracowników prokuratury. Wspomniana dokumentacja jest niezbędna dla poznania struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania wojskowych prokuratur PKP oraz umożliwia poznanie charakteru stosunków panujących pomiędzy omawianym urzędem, a innymi instytucjami zewnętrznymi. W materiałach tych można także odnaleźć opisy sytuacji społeczno-politycznej na terenie gdańskiego DOKP.

Z związku z tym, iż w zasobie gdańskiego oddziału IPN znajduje się tylko jeden rodzaj dokumentacji wytworzonej przez Ekspozyturę Wojskowej Prokuratury Polskich Kolei Państwowych przy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Gdańsku w omawianym zespole wyodrębniono tylko jedynie jedną serię: akta administracyjne. Ze względu na przyjętą podczas studiów wstępnych metodę porządkowania, polegającą na odtworzeniu układu pierwotnego zespołu w wariancie ścisłym, podczas prowadzonych prac zrekonstruowano, zarejestrowany za pomocą sygnatur archiwalnych, układ pierwotny registratury. W związku z zasadami prowadzenia biurowości w instytucjach wojskowych, które nakazywały gromadzenie w osobnych jednostkach aktowych dokumentacji jawnej i niejawne, odtwarzając układ kancelaryjny w pierwszej kolejności ułożono akta jawne, a następnie akta niejawne (tajne, ściśle tajne). Następnie, zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej, należałoby przeprowadzić sygnowanie jednostek archiwalnych w obrębie zespołu (jednostkom powinno się nadać sygnaturę ciągłą cyframi arabskimi w kolejności zgodnej z układem przyjętym w czasie porządkowania), jednak zgodnie z przyjętą w IPN metodą ewidencjonowania, akta Ekspozytury WP PKP przy DOKP w Gdańsku w momencie włączenia ich do zasobu otrzymały sygnatury składające się z oznaczenia: literowego przewidzianego dla oddziału IPN w Gdańsku (IPN Gd) i liczbowego stanowiącego numer kolejnego wpływu, łamanego na liczbę porządkową. Na koniec należałoby przeprowadzić inwentaryzację zespołu, której końcowym efektem byłoby opracowanie inwentarza archiwalnego, który zabezpieczyłby całość materiałów i umożliwiłby najlepszy do nich dostęp osobom zainteresowanym. Jeżeli chodzi o kwestie opracowywania technicznego poszczególnych jednostek archiwalnych to akta Ekspozytura Wojskowej Prokuratury PKP przy DOKP w Gdańsku nie są opracowywane systematycznie, ale opracowuje się je w momencie przygotowywania ich do wypożyczenia.

Burczyk D., Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 3; Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku 1946-1955. Inwentarz idealny, Gdańsk 2012; Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946-1955), Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa-Poznań 2009; Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; Musiał F., Sądownictwo wojenne i wojskowe 1943-1955, „Zeszyty Historyczne WIN-u” 2003, nr 19-20; Muszyński J., Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964.; Nazarewicz J., Wojskowe prokuratury specjalne 1944-1957, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1973, nr 4; Polan-Haraschin J., Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i studia” 1961, t. 40; Rodziewicz T., Metoda opracowania zespołu akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Lublinie 1946-1955, „Studia Archiwalne” 2004, nr 1; Romantowska E., Karzące ramię sprawiedliwości ludowej. Prokuratury wojskowe w Polsce w latach 1944-1955, Warszawa 2012; Skoczek Z., Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1-2; Zaborski M., „Specjalne” sądy wojskowe w Polsce w latach 1944-1955 (Wojskowy Sąd PKP, Wojskowy Sąd KBW oraz Wojskowe Sądy Rejonowe), „Palestra” 2004, nr 3-4; Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955, Lublin 2005.