Zespół / zbiór

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie [1944] 1945-1954

Rzeczpospolita Polska (do 1952 r.), Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952-1954)

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzono z dniem 1 stycznia 1945 r. na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z dn. 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1944, nr 19, poz 99). Struktury MBP w momencie jego utworzenia były przemianowanymi strukturami Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, szybko jednakże rozbudowywanymi i przekształcanymi; MBP weszło również w kompetencje udzielone aktami prawnymi KRN i PKWN Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego. W chwili utworzenia MBP, w jego skład wchodziły następujące jednostki: Sekretariat Ministra, Departament I, Wydział Cenzury Wojennej, Wydział Więzień i Obozów, Wydział Ochrony Rządu, Komendantura [tzn. Komendantura ochrony gmachów MBP], Wydział Finansów i Wydział Personalny. Z dniem 2 stycznia 1945 r. powołano Wydział Wywiadu, w dn. 5 stycznia 1945 r. utworzono Wydział Gospodarczy MBP. Strukturą podległą MBP było Centralne Biuro Kontroli Prasy, utworzone 19 stycznia 1945 r., podporządkowane z dn. 15 września 1945 r. Prezydium Rady Ministrów (do czasu utworzenia Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk na mocy dekretu rządu z dn. 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz.U. 1946, nr 34, poz. 310). MBP podlegała również KG MO oraz Wojska Wewnętrzne; w dn. 26 marca 1945 r. (formalnie na mocy uchwały Rady Ministrów z dn. 24 maja 1945 r.) Wojska Wewnętrzne przekształcono w Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Sekretariat Ministra MBP funkcjonował od 1 sierpnia 1944 r. w strukturach RBP PKWN, z dniem 27 lipca 1945 r. został przekształcony w Gabinet Ministra, jednostkę pełniąca główną rolę organizacyjną, we wrześniu 1945 r. włączono do GM Biuro Prawne MBP. Na mocy rozkazu nr 049/org ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 25 maja 1949 r. w ramach struktur GM utworzono Biuro Kontroli MBP (ds. kontroli finansowo-gospodarczej w MBP), na mocy rozkazu nr 0129/org ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 17 września 1951 r. w ramach struktur GM utworzono Inspektorat Ministra MBP, na mocy rozkazu nr 011/org z dnia 28 stycznia 1953 r. z części struktur GM utworzono Departament Ogólno-Administracyjny MBP. Wydział Personalny funkcjonował od 1 sierpnia 1944 r. w strukturach RBP PKWN, z dniem 21 września 1945 r. został przekształcony w Zarząd Personalny MBP, rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego nr 33 z dn. 6 kwietnia 1946 r. przekształcony w Biuro Personalne MBP, rozkazem nr 071/org z dnia 12 lipca 1949 r. przekształcony w Departament Kadr MBP. Wydzielone struktury Biura Personalnego MBP zostały przekształcone w 1947 r. w odrębny Departament Szkolenia MBP Wydział Cenzury (Wydział Cenzury Wojennej) MBP, funkcjonujący od 1 września 1944 r. w strukturach RBP PKWN, działał m.in. na podstawie uprawnień przekazanych przez dekret PKWN z dnia 28 grudnia 1944 r. o wprowadzeniu wojennej cenzury korespondencji (Dz.U. 1944, nr 17, poz. 93) (ze zmianami wynikającymi z dekretu rządu z dnia 26 czerwca 1945 r. o zniesieniu cenzury korespondencji, Dz.U. 1945, nr 26, poz. 158, i dekretu rządu z dnia 9 kwietnia 1946 r. o zniesieniu cenzury korespondencji kierowanej do jednostek wojskowych i z jednostek wojskowych, Dz.U. 1946, nr 19, poz. 131). Wydział Cenzury Wojennej włączono w kwietniu 1945 r. do Departamentu II MBP, w styczniu 1946 r. stał się ponownie samodzielnym wydziałem ministerstwa, został przekształcony z dniem 15 stycznia 1946 r. w Główny Urząd Cenzury MBP. Główny Urząd Cenzury MBP formalnie rozwiązano w związku z wydaniem dekretu rządu z dn. 13 września 1946 r. o zniesieniu cenzury korespondencji zagranicznej, radiotelegramów i rozmów radiowych (Dz.U. 1946, nr 54, poz. 303) rozkazem nr 109a ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 2 listopada 1946 r., aktywa personalne likwidowanej struktury zostały zatrzymane przez MBP i zostały przekształcone w Biuro „B” MBP (utworzone rozkazem nr 113 ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 2 grudnia 1946 r.), z dniem 2 grudnia 1947 r. włączonego jako Wydział VII w skład Departamentu II MBP – jednostki te nadal zajmowały się tajną kontrolą korespondencji, jednakże bez podstawy prawnej (w przypadku przechwycenia korespondencji mogącej być podstawą do wszczęcia śledztwa „legalizowano” ex post zajęcie przedmiotowych przesyłek). Wydział Więzień i Obozów (któremu podlegały kwestie więziennictwa związane z działalnością MBP, obozy jenieckie, obozy internowanych i obozy pracy przymusowej), przekształcono z dn. 6 września 1945 r. w Departament VI (Więzień i Obozów), z dniem 10 sierpnia 1946 r. zmienił nazwę na Departament Więziennictwa MBP. Wydział Ochrony Rządu MBP został przekształcony z dniem 20 stycznia 1949 r. w Departament Ochrony Rządu MBP. Jednostka została sformowana jeszcze w początkach istnienia RBP PKWN (jej kierownictwo początkowo składało się z Polaków – obywateli radzieckich), do jej zadań należała bezpośrednia fizyczna ochrona członków PKWN i kierowników resortów PKWN (a także ich mieszkań), następnie od stycznia 1945 r. ministrów rządu. Samodzielny Wydział do Spraw Funkcjonariuszy (Wydział ds. Funkcjonariuszy) MBP, powołany rozkazem nr 13 ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 13 kwietnia 1945 r., został przekształcony w Biuro do Spraw Funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego MBP rozkazem nr 30 ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 28 czerwca 1949 r.; do zadań jednostki należał nadzór dyscyplinarny nad funkcjonariuszami UB i prowadzenie postępowań dyscyplinarnych. Departament I MBP pełnił rolę głównej jednostki operacyjnej MBP, z której w miarę rozbudowy aparatu ministerstwa wydzielano kolejne ogniwa operacyjne. Formalnie Departament I MBP określany był jako jednostka „kontrwywiadu”, faktycznie jego zadania obejmowały zwalczanie wszelkiego rodzaju opozycji zbrojnej i politycznej przeciwko strukturom komunistycznej dyktatury, kwalifikowanej jako „szpiegostwo”. Początkowo w skład Dep. I MBP wchodziły wydziały, których zadaniem było zwalczanie wywiadu niemieckiego, „reakcyjnego podziemia”, „bandytyzmu politycznego”, „ochrona gospodarki narodowej”, „ochrona legalnych organizacji społecznych”, „ochrona transportu i łączności”, prowadzenie obserwacji zewnętrznej, oraz wydział śledczy. Wewnętrzna struktura Dep. I MBP stałą się podstawą do budowy nowych Departamentów MBP: w dn. 1 kwietnia 1945 r. wyodrębniono zeń Departament II MBP (technika operacyjna, archiwum i ewidencja, łączność), w dn. 14 kwietnia 1945 r. Samodzielny Wydział Walki z Bandytyzmem MBP (do walki z podziemiem niepodległościowym), w dn. 6 września 1945 r. Departament IV (Ekonomiczny) MBP, i Departament V (Społeczno-Polityczny) MBP (inwigilacja legalnie działających organizacji i partii politycznych oraz administracji i kościołów). W wyniku reorganizacji z września 1945 r., Dep. I MBP otrzymał kompetencje ściśle kontrwywiadowcze. Departament II MBP utworzono w dn. 1 kwietnia 1945 r. ze struktur Departamentu I MBP, do jego zakresu działania należało prowadzenie instrumentów ewidencji operacyjnej MBP, w tym kartotek, archiwum operacyjnego, stosowanie środków techniki operacyjnej (podsłuchów, ekspertyz laboratoryjnych, daktylokopijnych), organizacja łączności w MBP i łączności rządowej (w tym szyfrowej), w późniejszych latach również prowadzenie radiokontrwywiadu; z dniem 6 czerwca 1950 r. z Dep. II MBP wydzielono Centralne Archiwum MBP i Departament Łączności MBP Wydział Gospodarczy utworzony 5 stycznia 1945 r. miał status wydziału samodzielnego, tzn. nie był częścią innego departamentu lub biura MBP; dn. 22 marca 1945 r. ze struktur Wydziału utworzono odrębne Szefostwo Służby Zdrowia MBP, z dn. 12 kwietnia 1945 Wydział przekształcono w Departament III (Zaopatrzenia) MBP; Departament został rozkazem nr 22/org z dn. 25 marca 1946 r. przekształcony w Zarząd Gospodarczy MBP (numer departamentu został przejęty przez zreorganizowany Departament VII MBP ds. „walki z bandytyzmem”); Zarząd Gospodarczy został następnie rozkazem nr 33 z dn. 6 kwietnia 1946 r. przekształcony w Szefostwo Zaopatrzenia MBP, które rozkazem nr 062/org z dn. 13 maja 1953 r. zostało podzielone na pięć nowych jednostek: Departament Organizacji i Planowania (zajmujący się planowaniem zaopatrzenia jednostek MBP), Departament Kwaterunkowo-Budowlany (planowanie, projektowanie i nadzór nad pracami budowlanymi prowadzonymi przez lub dla MBP), Departament Zaopatrzenia, Kwatermistrzostwo Centralnych Jednostek MBP (zaopatrzenie jednostek MBP) i Wydział Kadr przy Generalnym Dyrektorze ds. Zaopatrzenia MBP (sprawy kadrowe ww. jednostek). Samodzielny Wydział do Walki z Bandytyzmem utworzono 14 kwietnia 1945 r. ze struktur Departamentu I MBP, przez włączenie doń rozkazem nr 6 z dn. 15 stycznia 1946 r. Wydziału „A” Departamentu I MBP utworzono Departament VII MBP (operacyjny departament walki z reakcyjnym podziemiem), przekształcony rozkazem nr 22 z dn. 25 marca 1946 r. w Departament III MBP (jednostka przejęła numer Departamentu III Zaopatrzenia, przekształconego w Zarząd Gospodarczy). Do zadań jednostki i struktur UB podległych jej w pionie należała inwigilacja i organizacja zbrojnego zwalczania oddziałów i organizacji podziemia niepodległościowego, oraz inwigilacja środowisk mniejszości narodowych. Rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 12 czerwca 1954 r. nr 045/org połączono Dep. III MBP z Departamentem V MBP, następnie rozkazem nr 053/org z dnia 6 lipca 1954 r. wydzielono zeń Samodzielny Wydział do walki z Bandytyzmem; zmiany te spowodowały, że Dep. III MBP stał się jednostką odpowiedzialną za zwalczanie wszelkiego rodzaju „działalności antysocjalistycznej”. Departament IV (Ekonomiczny) MBP powołano w ramach reorganizacji Departamentu I MBP rozkazem nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 6 września 1945 r., do jego zadań należała „ochrona gospodarki narodowej przed wrogą i przestępczą działalnością”, tj. w praktyce zwalczanie niezależnej działalności związkowej oraz „sabotażu” i wspieranie represyjnej polityki państwa wobec przedsiębiorstw nie poddanych kontroli państwa. Na mocy rozkazu 0132/org z dn. 27 grudnia 1950 r. część struktur departamentu została przekształcona w Departament VIII MBP. Na mocy rozkazu nr 046/org z dn. 12 czerwca 1954 r. doszło do połączenia większej części struktur departamentu z Departamentem IX MBP i reorganizacji jednostki. Departament V (Społeczno-Polityczny) MBP został powołany rozkazem nr 51 z dn. 6 września 1945 r. w ramach reorganizacji Departamentu I MBP, do jego zadań należała „ochrona partii i ugrupowań politycznych oraz aparatu władzy i administracji państwowej, zwalczanie wrogich i szkodliwych dla interesu państwowego partii, organizacji i ugrupowań politycznych”, tj. w praktyce inwigilację legalnie działających organizacji, partii oraz związków wyznaniowych. Część struktur Dep. V MBP została zeń wyłączona na mocy rozkazu 0168/org z dn. 30 listopada 1951 r. i włączona do Departamentu X MBP, inne ogniwa (zajmujące się inwigilacją Kościoła rzymskokatolickiego i związków wyznaniowych) na mocy rozkazu 02/org z dn. 9 stycznia 1953 r. weszły w skład Departamentu XI MBP. Dep. V MBP został rozkazem nr 045/org z dn. 12 czerwca 1954 r. formalnie zlikwidowany i połączony ze strukturami Departamentu III MBP, przejmując jego nazwę – w praktyce Dep. III MBP kontynuował działania Dep. V MBP, jego dyrektorem została J. Bristiger, poprzednio dyrektor Dep. V. MBP. Wydział Wywiadu MBP powołano 2 stycznia 1945 r., 41 kwietnia 1945 r. został przemianowany na Wydział II Samodzielny MBP, 17 lipca 1947 r. przekształcony na Departament VII MBP (przejął numer po Departamencie VII przekształconym w Departament III MBP), do jego zadań należało prowadzenie działań wywiadowczych. W okresie pełnienia funkcji dyrektora departamentu przez Wacława Komara (1947-1950), który był jednocześnie szefem Oddziału/Zarządu II Sztabu Generalnego LWP, Departament VII MBP i O.II SG LWP faktycznie działały jako jedna struktura, korzystając m.in. z tej samej jednostki łączności i szyfrów oraz aktywów materialnych; w wyniku reorganizacji w 1951 r. struktury te zostały rozdzielone. Departament VIII MBP został utworzony na mocy rozkazu nr 0132/org z dnia 27 grudnia 1950 r. z części struktur Departamentu IV MBP, do jego zadań należała operacyjna kontrola sytuacji na kolei i w przedsiębiorstwach transportowych i komunikacyjnych („walka z działalnością reakcji i ochrona przed sabotażem”). Departament IX MBP został utworzony na mocy rozkazu nr 01/org z dn. 8 stycznia 1953 r. w wyniku reorganizacji Departamentu IV MBP, na mocy rozkazu nr 046/org z dnia 12 czerwca 1954 r. został ponownie włączony do Departamentu IV MBP. Grupa Specjalna przy ministrze bezpieczeństwa publicznego funkcjonowała nieformalnie od października 1948 r., formalnie od lutego 1949 r., została rozkazem nr 018/org z 2 marca 1950 r. przekształcona w Biuro Specjalne MBP, do którego włączono Wydział VII Departamentu V MBP i przekształcono (rozkazem nr 0168/org z dnia 30 listopada 1951 r.) w Departament X MBP. W wyniku likwidacji Departamentu X MBP powstała Samodzielna Grupa Operacyjna przy Ministrze Bezpieczeństwa Publicznego, powołana na mocy rozkazu nr 044/org z dnia 12 czerwca 1954 r. do likwidacji aktywów rozwiązanego departamentu. Jednostka miała za zadanie „zwalczanie prowokacji w ruchu robotniczym”, początkowo w związku z czystkami wewnątrz PPR i PZPR przed połączeniem partii w PZPR, następnie w związku z rozgrywkami wewnątrz PZPR. Formalnie zadaniem struktury było wykrywanie osób infiltrujących organizacje komunistyczne działające przed wojną i podczas wojny, działaczy nieprawomyślnych ideowo, itd. Departament XI (Wyznaniowy) MBP został utworzony na mocy rozkazu nr 02/org z dnia 9 stycznia 1953 r. z elementów Departamentu V MBP, jego zadaniem była inwigilacja Kościoła rzymskokatolickiego i pozostałych związków wyznaniowych. Inspektorat Wiejski pozostający na prawach departamentu operacyjnego MBP został utworzony na mocy rozkazu nr 047/org z dnia 12 czerwca 1954 r. z części struktur Departamentu IV MBP, do jego zadań należał operacyjny nadzór nad gospodarką wiejską. Wydział III „A”, Wydział III Samodzielny (Obserwacji Zewnętrznej) został utworzony na mocy rozkazu nr 51/org z dnia 6 września 1945 r. w ramach reorganizacji Departamentu I MBP, na mocy rozkazu nr 22/org z dnia 25 marca 1946 r. został przemianowany na Wydział „A” MBP, do jego zadań należało prowadzenie obserwacji, przeprowadzanie tzw. wywiadów (kompletowanie informacji o osobach) oraz dokonywanie aresztowań. Wydział IV Samodzielny (Samodzielny Wydział Śledczy) został wydzielony w ramach reorganizacji struktur Departamentu I MBP na mocy rozkazu nr 51 z dn. 6 września 1944 r., na mocy rozkazu nr 22 z dnia 25 marca 1946 r. został przekształcony w Wydział Śledczy, z kolei rozkazem 040/org z dn. 29 czerwca 1947 r. został przekształcony w Departament Śledczy MBP. Do zadań jednostki należało prowadzenie śledztw w sprawach objętych kompetencjami formalnymi lub zainteresowaniem UB, jednostka stała się jedną z głównych struktur odpowiedzialnych za działania represyjne wobec społeczeństwa. Departament Łączności MBP utworzony na mocy rozkazu nr 042/org z dnia 6 czerwca 1950 r. ze struktur wyłączonych z Departamentu II MBP, do jego zakresu zadań wchodziła obsługa łączności radiowej, telefonicznej i pocztowej ministerstwa oraz namierzanie nielicencjonowanych przez władze radiostacji i zagłuszanie zachodnich rozgłośni radiowych; na mocy rozkazu nr 0171/org z dnia 24 grudnia 1951 r. z dniem 1 stycznia 1952 r. część struktur Dep. Łączn. MBP przeniesiono do utworzonej Służby B.O. MBP Służba B.O. utworzona na mocy rozkazu nr 0171/org z dnia 24 grudnia 1951 r. z dniem 1 stycznia 1952 r. ze struktur Departamentu Łączności MBP i części struktur Wojsk Wewnętrznych, do jej zadań należało zagłuszanie zachodnich rozgłośni radiowych. Departament Techniki Operacyjnej utworzono w dn. 15 czerwca 1954 r. z części struktur Departamentu II MBP, na mocy rozkazu nr 0105/org z dnia 7 listopada 1954 r. przekształcono go w Instytut Techniki Operacyjnej; w skład jednostki wchodziły laboratoria chemiczne, fotograficzne, radiowe, dział deszyfrażu (przeniesiony z Biura „C” MBP) oraz sekcje zajmujące się eksploatacją podsłuchów pokojowych i telefonicznych, nasłuchem i namiarem radiowym. Departament Szkolenia MBP utworzono ze struktur Biura Personalnego MBP na mocy rozkazu nr 046/org z dnia 12 lipca 1947 r., do zadań jednostki należało prowadzenie szkoleń funkcjonariuszy i opracowywanie ich programów. Biuro Paszportów Zagranicznych MBP utworzono ze struktur Departamentu VII MBP (wywiadowczego) i Wydziału Paszportów Zagranicznych Ministerstwa Administracji Publicznej na mocy rozkazu nr 044/org z dnia 13 czerwca 1950 r. (wraz z przeniesieniem kompetencji ws. paszportowych z MAP do MBP). Centralne Biuro ds. Dowodów Osobistych (Biuro ds. Dowodów Osobistych) MBP utworzono na mocy rozkazu nr 077/org z dnia 10 listopada 1947 r., podlegało Gabinetowi Ministra MBP, do jego zadań należało przygotowanie nowych regulacji i instrumentów ewidencyjnych związanych z wprowadzeniem nowych dowodów tożsamości (w związku z zastąpieniem regulacji przedwojennego rozporządzenia Prezydenta RP z dn. 16 marca 1928 r. o ewidencji i kontroli ruchu ludności oraz rozporządzenia MSW z dn. 29 listopada 1928 r. o dowodach osobistych, jako nieodpowiadającego potrzebom policyjnej kontroli społeczeństwa i ze względu na późniejsze wprowadzenie dekretu rządu z dn. 22 X 1951 r. o dowodach osobistych). Centralne Archiwum MBP wyodrębniono na mocy rozkazu nr 042/org z dnia 6 czerwca 1950 r. ze struktur Departamentu II MBP, jego zadaniem było przechowywanie akt o charakterze administracyjnym wytworzonych w resorcie bezpieczeństwa oraz akt o charakterze historycznym, tj. wytworzonych przez instytucje państwa polskiego i inne organizacje w l. 1918-1939 oraz akta niemieckich instytucji okupacyjnych. Wydział Mobilizacyjny utworzono w MBP na mocy rozkazu nr 024/org z dnia 28 lutego 1949 r., rozkazem nr 045/org z dnia 14 maja 1951 r. przekształcono go w Biuro Wojskowe MBP; do zadań jednostki należało prowadzenie ewidencji i planowania mobilizacyjnego w resorcie bezpieczeństwa. Departament Ogólno-Administracyjny utworzono na mocy rozkazu nr 011/org z dnia 28 stycznia 1953 r. z połączenia struktur Wydziałów: Ogólnego i Prawnego Gabinetu Ministra MBP oraz Wydziału Etatowego Departamentu Kadr MBP; do kompetencji DOA MBP należało wydawanie zezwoleń na pobyt cudzoziemcom, zezwoleń na posiadanie radiostacji, wykonywanie pomiarów topograficznych, rozpatrywanie wniosków, odwołań, podań, skarg i zażaleń, itp. Samodzielny Wydział Finansowy funkcjonował od 1 stycznia 1945 r., rozkazem nr 22/org z dn. 25 marca 1946 r. został przekształcony w Wydział Finansowy, na mocy rozkazu organizacyjno-etatowego nr 020/org z dn. 5 marca 1947 r. zreorganizowany i przekształcony z kolei w Biuro Finansowo-Budżetowe, przekształcone rozkazem nr 0156/org z dnia 7 listopada 1951 r. w Departament Finansowy MBP; jednostka zawiadywała większością spraw budżetowo-finansowych ministerstwa. Biuro Kontroli MBP powołano rozkazem nr 049/org z dn. 24 maja 1949 r. z części struktur Szefostwa Zaopatrzenia, zlikwidowano rozkazem nr 075/org z dn. 31 sierpnia 1954 r.; do zadań jednostki należała kontrola czynności administracyjnych i gospodarczych jednostek MBP. Wydział ds. Kultury i Oświaty MBP powołano rozkazem nr 0102/org z dn. 14 lipca 1953 r. z części struktur Departamentu Szkolenia MBP. Wydział Kultury Fizycznej MBP powołano rozkazem nr 0106/org z dn. 28 lipca 1953 r. z części struktur Departamentu Szkolenia MBP Szefostwo Służby Zdrowia MBP utworzono z dn. 22 marca 1945 r. ze struktur Wydziału Gospodarczego, rozkazem nr 055/org z dn. 7 maja 1953 r. przekształcono je w Departament Służby Zdrowia MBP; do zadań jednostki należało kierowanie placówkami służby zdrowia resortu bezpieczeństwa (w tym szpitalami i sanatoriami). Biuro Socjalne powołano rozkazem nr 0109/org z dn. 29 września 1950 r.; do zadań jednostki należała organizacja świadczeń socjalnych przysługujących funkcjonariuszom resortu bezpieczeństwa i członkom ich rodzin, m.in. organizacja wczasów pracowniczych, opieka nad rodzinami funkcjonariuszy, wsparcie dla rodzin zabitych funkcjonariuszy. Przedsiębiorstwo Budowlane MBP było jednostką powołaną do prowadzenia wszelkich prac budowlanych i remontowych dla MBP i na jego zlecenie. Centrala Konsumów MBP była jednostką powołaną w celu zapewnienia zaopatrzenia funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa w żywność i inne artykuły poza powszechną siecią handlową dostępną dla ludności; jednostka zarządzała siecią sklepów „za żółtymi firankami”, do których wstęp mieli tylko funkcjonariusze. Wydział Gospodarstw Rolnych MBP powołano rozkazem nr 101 z dnia 8 października 1946 r., następnie na mocy rozkazu nr 14 z dn. 21 lutego 1947 r. włączono do Konsumów. Biuro Prawne MBP wyodrębnione w sierpniu 1945 r. z Gabinetu Ministra MBP, do zadań jednostki należało opracowywanie aktów prawnych dotyczących kompetencji MBP oraz wewnętrznych aktów normatywnych, wydawanie opinii prawnych. Komendantura MBP powołana jeszcze w 1944 r. jako jednostka RBP PKWN, do zadań jednostki należała ochrona gmachów i obiektów MBP. Centralna Szkoła MBP, przekształcona rozkazem nr 41 z dnia 9 czerwca 1947 r. w Centrum Wyszkolenia MBP, była jednostką powołaną do prowadzenia szkoleń i kursów oficerskich w MBP, dysponowała odrębnym zespołem obiektów w Legionowie. Wydział Organizacyjno-Etatowy utworzony rozkazem nr 086/org z dn. 11 grudnia 1947 r. Biuro „C” MBP wyodrębniono na mocy rozkazu nr 0131/org z dn. 11 września 1952 r. ze struktur Departamentu II MBP; jednostka zajmowała się łącznością szyfrową. Na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 0205 z dn. 4 grudnia 1948 t. i rozkazu organizacyjnego nr 0112/org ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 14 grudnia 1948 r., Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza, wraz z Wojskami Ochrony Pogranicza (oraz ich aparatem politycznym i organami Informacji) z dniem 1 stycznia 1949 r. został przeniesiony ze struktur MON do struktur MBP, i został rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego nr 043/org z dn. 3 czerwca 1950 r. przemianowany na Dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostało rozwiązane dekretem Rady Państwa PRL z dn. 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. PRL 1954, nr 54, poz. 269), który przeniósł kompetencje MBP na nowopowołany Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. MBP od początku swojej działalności dysponowało szerokimi uprawnieniami faktycznymi, jak i formalnymi przyznanymi już RBP PKWN, uzupełnianymi przez kolejne akty prawne wydawane przez Krajową Radę Narodową, PKWN, rząd, Sejm Ustawodawczy, Sejm PRL i Radę Państwa, w pierwszej kolejności związanymi z wykonywaniem dekretów PKWN: z dn. 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz.U. 1944, nr 10, poz. 50), z dn. 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich (Dz.U. 1944, nr 4, poz. 21, uchylony dekretem rządu z dnia 17 października 1946 r. o zniesieniu specjalnych sądów karnych, Dz.U. 1946, nr 59, poz. 324), z dn. 23 września 1944 r. – Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz.U. 1944, nr 6, poz. 27), z dn. 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz.U. 1944, nr 4, poz. 16, zmieniony dekretem rządu z dn. 16 lutego 1945 r. o zmianie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego Dz.U. 1945, nr 7, poz. 29, dekretem rządu z dn. 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstwa i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, Dz.U. 1946, nr 69, poz. 376 oraz dekretem rządu z dnia 3 kwietnia 1948 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, Dz.U. 1948, nr 18, poz. 124), z dn. 7 października 1944 r. o Milicji Obywatelskiej (Dz.U. 1944, nr 7, poz. 33), z dn. 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu (Dz.U. 1944, nr 11, poz. 54), z dn. 12 grudnia 1944 r. o zwalczaniu potajemnego gorzelnictwa (Dz.U. 1944, nr 15, poz. 85), z dn. 28 grudnia 1944 r. o wprowadzeniu wojennej cenzury korespondencji (Dz.U. 1944, nr 17, poz. 93, zniesiony dekretem rządu z dn. 26 czerwca 1945 r. o zniesieniu cenzury korespondencji, Dz.U. 1945, nr 26, poz. 158, i dekretem rządu z dn. 9 kwietnia 1946 r. o zniesieniu cenzury korespondencji kierowanej do jednostek wojskowych i z jednostek wojskowych, Dz.U. 1946, nr. 19, poz. 131). Dalsze uprawnienia MBP uzyskało w szczególności w związku z wejściem w życie (w miejsce dekretu PKWN o ochronie państwa) dekretu rządu z dn. 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz.U. 1945, nr 53, poz. 300, zmienionego dekretem rządu z dn. 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, Dz.U. 1946, nr 30, poz. 192), tzn. tzw. „małego kodeksu karnego” (MKK), uchylonego w wyniku prowadzenia nowego kodeksu karnego w 1969 r., oraz przepisów wykonawczych do tych aktów, zawartych przede wszystkim w dekrecie rządu z dn. 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. 1945, nr 53, poz. 301, zmienionym dekretem rządu z dn. 13 czerwca 1946 r. o zmianie dekretu z dn. 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym ) (uchylonych w wyniku wprowadzenia nowego kodeksu postępowania karnego w 1969 r.). Dalsze kompetencje MBP uzyskało m.in. na mocy dekretu rządu z dn. 28 lutego 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (Dz.U. 1945, nr 7, poz. 30, uchylonego obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości z dn. 7 maja 1945 r. o utracie mocy prawnej dekretów: o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów oraz o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 95, zastąpiony następnie ustawą KRN z dn. 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 96), dekretu rządu z dn. 8 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. 1946, nr 13, poz. 87) (oraz jego aktów wykonawczych, w tym m.in. rozporządzeń ministra bezpieczeństwa publicznego: z dn. 14 kwietnia 1945 r. w sprawie wykonania dekretu z dnia 28 lutego 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów w przedmiocie zastępczych dowodów tożsamości, Dz.U. 1945, nr 13, poz. 77, z dnia 26 maja 1945 r. w sprawie wykonania ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów w przedmiocie zastępczych dowodów tożsamości, Dz.U. 1945, nr 21, poz. 129), rozporządzenia ministra obrony narodowej z dn. 22 marca 1945 r. wydanego w porozumieniu z ministrami: komunikacji, bezpieczeństwa publicznego i sprawiedliwości o powołaniu do wojskowej służby komunikacji na kolejach (Dz.U. 1945, nr 11, poz.62), dekretu rządu z dn. 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (Dz.U. 1945, nr 53, poz. 302), dekretu rządu z dn. 8 stycznia 1946 r. o rejestracji i obowiązku pracy (Dz.U. 1946, nr 3, poz. 24), dekretu rządu z dn. 28 maja 1946 r. o przekazaniu uprawnień Ministra Spraw Wewnętrznych i władz administracji ogólnej, wynikających z ustawy z dnia 11 marca 1932 r. o zgromadzeniach, Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego i władzom Bezpieczeństwa Publicznego (Dz.U. 1946, nr 26, poz. 165), zarządzenia ministra bezpieczeństwa publicznego z dn. 13 grudnia 1946 r. o pozwoleniach na broń palną (Monitor Polski 1947, nr 2, poz. 4), dekretu rządu z dn. 22 października 1947 r. o przepadku majątku (Dz.U. 1947 nr 65 poz. 390), ustawy Sejmu Ustawodawczego z dn. 18 lipca 1950 r. o dostarczaniu środków przewozowych na rzecz wojska i służby bezpieczeństwa publicznego w czasie pokoju (Dz.U. 1950, nr 36. poz. 322), dekretu rządu z dnia 22 października 1951 r. o dowodach osobistych (Dz.U. 1951, nr 55, poz. 382). Wykonanie aktów amnestyjnych, tzn. dekret rządu z dn. 2 sierpnia 1945 r. o amnestii (Dz.U. 1945, nr 28, poz. 172), ustawy Sejmu Ustawodawczego z dn. 22 lutego 1947 r. o amnestii (Dz.U. 1947, nr 20, poz. 78) i ustawy Sejmu PRL z dn. 22 listopada 1952 r. o amnestii (Dz.U. 1952, nr 46, poz. 309), formalnie powierzone Ministerstwu Sprawiedliwości, również dokonywało się przy szerokim udziale MBP. Jednostki MBP i jemu podległe były również faktycznie aktywnie zaangażowane w wykonanie aktów obróconych przeciwko prawom obywatelskim, ludzkim i wspólnotowym, formalnie poruczonych do wykonania innym strukturom instytucjonalnym państwa komunistycznego (zarówno przy ich faktycznym wykonaniu, jak i m.in. dzięki posiadanym kompetencjom porządkowym i śledczym), m.in.: dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. 1944, nr 4, poz. 17), dekretu PKWN z dn. 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. 1944, nr 15, poz. 82), ustawy KRN z dn. 6 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. 1946, nr 3, poz. 17), dekretu rządu z dn. 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (Dz.U. 1945, nr 50, poz. 279), dekretu rządu z dn. 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz.U. 1952, nr 25, poz. 172), dekretu rządu z dn. 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego (Dz.U. 1946, nr 5, poz. 46), dekretu rządu z dn. 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 1949, nr 45, poz. 334), dekretu Rady Państwa PRL z dn. 4 marca 1953 r. o wzmocnieniu walki z produkcją złej jakości (Dz.U. PRL 1953, nr 16, poz. 63), ustawy Sejmu Ustawodawczego z dn. 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzenia Funduszu Kościelnego (Dz.U. 1950, nr 9, poz. 87), ustawy Sejmu Ustawodawczego z dn. 8 stycznia 1951 r. o przejęciu aptek na własność Państwa (Dz.U. 1951, nr 1, poz. 1) i wielu innych aktów o represyjnym charakterze. Stanowisko formalne funkcjonariuszy MBP, określone przez dekret PKWN z dn. 7 października 1944 r. o Milicji Obywatelskiej, zostało ponownie uregulowane dekretami Rady Państwa PRL z dn. 20 lipca 1954 r.: o Milicji Obywatelskiej (Dz.U. PRL 1954, nr 34, poz. 143), o Służbie Więziennej (Dz.U. PRL 1954, nr 34, poz. 144), o służbie w organach bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. PRL 1954, nr 34, poz. 142).

Akta wytworzone i zgromadzone w MBP znalazły się (zarówno archiwalia już złożone w Centralnym Archiwum MBP i Departamencie II MBP, jak i pozostające w chwili rozwiązania MBP w jego jednostkach organizacyjnych), w licznych zbiorach dokumentów administrowanych przez KdsBP, a następnie MSW, i administrowano nimi zgodnie z przyjętymi w tych instytucjach zasadami postępowania z aktami, w związku z czym nastąpiło w wielu przypadkach włączenie dokumentacji MBP zarówno do większych zbiorów akt, jak i do poszczególnych jednostek inwentarzowych, wytworzonych w l. 1954-1990 przez KdsBP i MSW. W szczególności dotyczy to zarchiwizowanych akt o charakterze operacyjnym, włączonych następnie do odpowiednich serii akt o sygnaturach I, II, III i IV w archiwum Biura „C” MSW (a w licznych przypadkach również „komasowanych”, tj. łączonych z aktami wytworzonymi w KdsBP i MSW), akt funkcjonariuszy – przechowywanych w ogniwach kadrowych MSW (w przypadku akt dotyczących funkcjonariuszy pozostających w służbie w MSW) lub włączonych do serii akt o sygnaturach V, VI, VII, VIII w archiwum Biura „C” MSW, wreszcie akt o charakterze administracyjnym, które były włączane do zbiorów dokumentacji administracyjnej (m.in. sprawozdawczej) jednostek MSW. Liczne akta o charakterze historycznym (akta instytucji państwowych, partii politycznych, organizacji niepodległościowych itd.), zgromadzone lub skonfiskowane przez MBP, znalazły się następnie w Centralnym Archiwum KdsBP, CA MSW, a po włączeniu tej ostatniej jednostki do Biura „C” MSW, w Wydziale IV Biura „C” MSW. Akta te po 1956 r. były systematycznie przekazywane przez CA MSW/Biuro „C” MSW, a po 1990 r. przez CA MSW/MSWiA do odpowiednich archiwów – głównie AAN i CAW, pewna część z tej dokumentacji (głównie dokumentacja organizacji podziemnych) znalazła się w BUiAD IPN. Archiwalia wytworzone w MBP były po likwidacji SB przeniesione do dyspozycji Centralnego Archiwum MSW (następnie Centralnego Archiwum MSWiA) (w przypadku akt o charakterze administracyjnym i historycznym) oraz Biura Ewidencji i Archiwum UOP (w przypadku akt o charakterze operacyjnym i personalnym) i archiwum Komendy Głównej Policji (w odniesieniu do akt wytworzonych w KGMO), z których to instytucji (i ich następców) były przekazywane do Biura Udostępniania i Archiwizacji IPN. Część dokumentacji MBP przechowywanej do 1990 r. w Biurze „C” MSW, została następnie w CA MSWiA wtórnie wyłączona z kolekcji proweniencji MSW do odrębnie utworzonego zespołu nazwanego „MBP” (bez wskazówek pozwalających na ustalenie, z jakich zbiorów wyłączono przedmiotową dokumentację). Akta Departamentu Więziennictwa MBP niemal w całości (34 mb., 1423 j.a.) znajdują się w Archiwum Akt Nowych, tworząc zespół „Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego” (nr 1744).

W skład spuścizny aktowej MBP wchodzi przeważnie dokumentacja o charakterze administracyjnym (dot. organizacji, struktur, księgowości i finansów, normatywy, korespondencja itp.), ze względu na okoliczność, iż akta personalne i operacyjne zostały następnie włączone do zbiorów zarządzanych przez MSW i stały się ich integralną częścią. Część dokumentacji wytworzonej przez Gabinet Ministra, departamenty i inne główne jednostki MBP została podczas administrowania zbiorem przez CA MSWiA zorganizowana w zespół określony nazwą "MBP".

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. Tom I, 1944-1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005; A. Kochański, Polska 1944-1991: Informator historyczny, t. 1, Podział administracyjny, ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944-1956), Warszawa 1996; Z. Krupska, Zarządzanie dokumentacją aktową w naczelnych organach bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w latach 1944-1990, w: W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. P. Perzyna i inn., Łódź-Toruń 2006; Informator o zasobie archiwalnym Instytut Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. R. Leśkiewicz i inn., Warszawa 2009; Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945-1989), opr. i wst. T. Ruzikowski, Warszawa 2004 [Materiały pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN, t. 1]; A. Dudek, A. Paczkowski, Polska, w: Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944-1989, red. K. Persak, Ł. Kamiński, Warszawa 2010; W. Frazik, B. Kopka, G. Majchrzak, Dzieje aparatu represji w PRL (1944-1989). Stan badań, Warszawa-Kraków 2004, (http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/239/3759/Raport_8222Dzieje_aparatu_represji_w_PRL_194482111989_Stan_badan8221.html); Funkcjonariusze centralnych organów bezpieczeństwa publicznego zatrudnieni na stanowiskach kierowniczych w latach 1944-1956, MSW, Biuro „C”, 1977 r.; [źródło: Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944-1978, Centrala, t. I, MSW, Biuro „C”, 1978; IPN BU 1572/3173, IPN BU 1572/175, IPN BU 1572/2611, IPN BU 1572/2600, IPN BU 1572/2609, IPN BU 1572/2483, IPN BU 1572/2471, IPN BU 1572/2605, IPN BU 1572/1571, 1572/3046