Zespół / zbiór

Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku [1945] 1946-1955 [2012]

województwo gdańskie (1946-1955), województwo koszalińskie (1954-1955)

Wojskowe sądy rejonowe powołano na mocy Rozkazu organizacyjnego nr 023/Org. ND WP z 20 stycznia 1946 r. Otrzymały one bardzo szerokie uprawnienia, dzięki czemu mogły orzekać w sprawach osób cywilnych oskarżonych o „zbrodnie stanu”, jak również w sprawach funkcjonariuszy MO, UBP, SW, żołnierzy KBW oraz WOP (od 1949 r.). WSR w Gdańsku rozpoczął swoją działalność 1 kwietnia 1946 r. Zasięgiem działania objął teren ówczesnego województwa gdańskiego, czyli powiaty: gdański, morski, kwidzyński, kościerski, starogardzki, tczewski, elbląski, miasta Gdynia, Gdańsk i Sopot. Po likwidacji WSR w Koszalinie (1954 r.) właściwość terytorialna sądu rozciągnęła się również na województwo koszalińskie. Pierwszym szefem sądu został płk Piotr Parzeniecki, a w kolejnych latach kierowali nim: mjr Tadeusz Lercel, mjr Roman Bojko oraz ppłk Edward Rataj. W latach 1946-1955 w sądzie pracowało ogółem 24 sędziów, asesorów i aplikantów oraz 69 osób personelu sądowego (pracownicy cywilni, żołnierze zawodowi i odbywający służbę czynną). Pierwsza tymczasowa siedziba sądu mieściła się w Gdyni-Kamiennej Górze przy ul. Sienkiewicza 39. W lipcu 1947 r. sąd przeniósł się do nowej siedziby w Gdańsku-Wrzeszczu przy ul. Stefana Batorego 5, gdzie funkcjonował do końca momentu rozformowania. Pierwsza rozprawa przed gdańskim WSR odbyła się 15 kwietnia 1946 r. WSR w Gdańsku orzekał zarówno w siedzibie sądu, jak i na licznych sesjach wyjazdowych w miastach powiatowych, m.in. w Wejherowie, Elblągu, Starogardzie Gdańskim i Malborku. Wojskowe sądy rejonowe rozpatrywały sprawy, opierając się na dokumentacji składanej przez wojskowe prokuratury rejonowe, a zgromadzonej w toku działań dochodzeniowo-śledczych organów bezpieczeństwa państwa. Funkcjonariusze resortu bezpieczeństwa publicznego prowadzili śledztwa pod nadzorem prokuratorów wojskowych. W dziedzinie kształtowania polityki karnej prokuratorzy i sędziowie wojskowi ściśle współpracowali z I sekretarzem miejscowej organizacji partyjnej. W swojej działalności orzeczniczej sędziowie WSR w Gdańsku opierali się najczęściej na następujących dekretach wojskowego prawa karnego: kodeks karny Wojska Polskiego, Dekret PKWN z dnia 30 października 1944 r. o ochronie państwa, Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym, Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa oraz Dekret z dnia 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. Przez cały okres swojego funkcjonowania WSR w Gdańsku rozpatrzył łącznie 3771 spraw (spośród 3777 zarejestrowanych). W 3777 sprawach zostały oskarżone łącznie 6752 osoby, z czego skazano 3916. 5 kwietnia 1955 r. Sejm uchwalił Ustawę o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszów [sic!] organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej. Tym samym rozszerzono ich zakres i kompetencje kosztem sądów wojskowych. Większość spraw rozpatrywanych dotąd przez wojskowe sądy rejonowe przeszła do sądownictwa powszechnego, w związku z tym dalsze ich funkcjonowanie okazało się niepotrzebne. Wykonując rozkaz ministra obrony narodowej, szef ZSW wydał Zarządzenie organizacyjne nr 02/55 z dnia 26 kwietnia 1955 r. na podstawie, którego nastąpiło rozformowanie wojskowych sądów rejonowych. Ostatnim dniem ich działalności miał być 31 sierpnia 1955 r.

Po rozformowaniu WSR w Gdańsku większość wytworzonych przez ten sąd akt przekazano Sądowi Wojewódzkiemu w Gdańsku. Dokumentację dotyczącą spraw zakończonych złożono bezpośrednio w jego archiwum zakładowym, natomiast akta spraw wymagających rewizji oraz jeszcze niezakończonych przekazano nowo utworzonemu Wydziałowi IVa Karnemu, który miał je rozpatrzyć. Trafiły tam też repertoria Sr. wraz ze skorowidzami, księga depozytowa sądu, wykazy kar warunkowo zawieszonych oraz wykaz listów gończych. Część akt spraw karnych, która dotyczyła oskarżonych z terenu województwa koszalińskiego, od 1954 r. podlegających jurysdykcji gdańskiego sądu, przekazano do Sądu Wojewódzkiego w Koszalinie. Z kolei akta, które nie podlegały przekazaniu powszechnemu wymiarowi sprawiedliwości (akta spraw żołnierzy KBW i WOP, akta spraw dotyczące osób skazanych z art. 7 dekretu z 13 czerwca 1946 r., względnie innego przepisu obejmującego przestępstwo szpiegostwa; akta spraw, w których skazany za przestępstwo z art. 7 dekretu z 13 czerwca 1946 r. został ponadto skazany za inne przestępstwa, i wreszcie akta, które wskazywały, że chociażby jeden ze skazanych dopuścił się przestępstwa ze wspomnianego wyżej artykułu lub był żołnierzem) przekazano sądom, archiwom i instytucjom wojskowym. Sprawy z terenu województwa koszalińskiego, w których oskarżonymi byli żołnierze KBW i WOP, po rozformowaniu WSR w Gdańsku podlegały rozpatrzeniu przez nowo utworzony Wojskowy Sąd Garnizonowy w Szczecinie i tam zostały przekazane 20 maja 1955 r. Dzień później 345 akt spraw karnych wraz z wyciągami z repertoriów i skorowidzów przewieziono do Sądu POW w Bydgoszczy. Akta administracyjne WSR w Gdańsku trafiły do Archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Bydgoszczy oraz do Zarządu Sądownictwa Wojskowego w Warszawie. 10 czerwca 1955 r. do APOW przekazano dodatkowo akta kancelarii jawnej i tajnej, repertoria Cs. oraz akta spraw karnych zakwalifikowane do wieczystego przechowywania. 18 czerwca 1955 r. pozostałą dokumentację administracyjną, do której należały m.in. teczki postanowień, wyroków i posiedzeń niejawnych, przekazano do ZSW w Warszawie. Transport ostatniej partii akt, kończący cały proces likwidacji WSR w Gdańsku, odbył się 13 lipca 1955 r., a jego adresatem było archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Bydgoszczy. W 1956 r. Sąd Pomorskiego Okręgu Wojskowego przekazał wszystkie posiadane akta spraw karnych wraz z repertorium i skorowidzem do Archiwum Służby Sprawiedliwości Ministerstwa Obrony Narodowej przy Izbie Wojskowej Sądu Najwyższego w Warszawie. Do 1990 r. z grupy akt liczącej 347 jednostek pozostało tylko sześć: dwie pomoce kancelaryjne i cztery akta spraw. Reszta po upływie okresu ich przechowywania została komisyjnie zniszczona. W kwietniu 1966 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wyraziło chęć przejęcia w depozyt akt wojskowych sądów rejonowych, na co uzyskało zgodę Ministerstwa Sprawiedliwości. 21 stycznia 1967 r. na polecenie prezesa Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku i stosownie do Zarządzenia nr 22/5/64 Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 16 listopada 1966 r. pracownicy archiwum przekazali 374 wytypowane wcześniej akta spraw WSR w Gdańsku w depozyt KW MO w Gdańsku. W 1987 r. archiwum SW w Gdańsku przekazało do Archiwum Państwowego w Gdańsku akta, które funkcjonariusze Wydziału „C” KW MO podczas selekcji w 1966 r. odrzucili jako nieprzydatne. Archiwum Państwowe z kolei przekazało je 14 sierpnia 2003 r. w depozyt IPN. Akta spraw karnych WSR w Gdańsku znajdujące się w depozycie Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Gdańsku wróciły do Sądu Wojewódzkiego dopiero 6 marca 1990 r. W Sądzie Wojewódzkim (od 1999 r. w Sądzie Okręgowym) pozostawały do czasu przekazania ich do Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Gdańsku (lata 2001-2005). W sierpniu 2007 r. do gdańskiego oddziału IPN trafiła pierwsza partia akt WSR w Gdańsku przechowywanych dotychczas w Filii nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych w Toruniu. Kolejne partie akt zostały przekazane w 2008 i 2009 r. Pojedyncze akta spraw karnych trafiły do OBUiAD IPN w Gdańsku wraz z aktami Sądu Marynarki Wojennej użyczonymi przez Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni oraz aktami osobowymi funkcjonariuszy MO pozyskanymi z Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji w Gdańsku. W grudniu 2009 r. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie przekazało w depozyt gdańskiemu oddziałowi IPN cztery tomy rozkazów szefa WSR w Gdańsku z lat 1946-1950, które do CAW trafiły w 1974 r. z APOW w Toruniu. Ostatni dopływ dokumentacji WSR w Gdańsku stanowią repertoria spraw karnych i skorowidze do nich przekazane przez Sąd Okręgowy w Gdańsku oraz akta sprawy Erwina Karczewskiego przekazane przez Archiwum Wojskowe w Toruniu.

W wyniku działalności wojskowych sądów rejonowych powstała dokumentacja stanowiąca ogromny materiał badawczy, którego najciekawszą częścią wydają się akta spraw karnych, rozkazy szefa sądu i okresowe sprawozdania z jego działalności. Akta spraw karnych stanowią zbiór dokumentów powstałych w toku działalności kilku instytucji. Składają się, bowiem na niego materiały wytworzone zarówno przez organy ścigania (postanowienia o wszczęciu śledztwa, nakazy zatrzymania i aresztu, protokoły przesłuchań podejrzanych oraz świadków, protokoły rewizji i oględzin dowodów rzeczowych, a także opinie biegłych, wywiady środowiskowe, postanowienia o umorzeniu sprawy lub pociągnięciu do odpowiedzialności karnej oraz akt oskarżenia sporządzony najczęściej przez oficera UBP prowadzącego śledztwo lub prokuratora), jak i wymiar sprawiedliwości (protokoły z posiedzenia niejawnego, rozprawy głównej, wyrok z uzasadnieniem, odwołania i postanowienia w sprawie wydane przez drugą instancję, zarządzenia odbycia kary, korespondencja w sprawie przyznania prawa łaski lub wykonania wyroku, protokoły posiedzeń niejawnych sądu w sprawach o zastosowanie amnestii lub warunkowego zwolnienia) oraz więziennictwo (opinie o skazanym, zawiadomienia o miejscu odbywania kary i o zwolnieniu po jej odbyciu). Na końcu akt sprawy bardzo często można odnaleźć postanowienia o unieważnieniu wyroku i przyznaniu odszkodowania, które na mocy Ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu państwowego zapadały w sądach wojewódzkich i okręgowych w latach 1991-2012. Akta spraw karne pozwalają m.in. na ustalenie danych osób ze składu orzekającego i aparatu śledczego, które nadużyły swojej władzy oraz stanowią materiał dowodowy w postępowaniach sądowych o unieważnienie wyroku i przyznanie odszkodowania za doznane represje. Jako materiał przy prowadzeniu postępowania wyjaśniającego mogą być również wykorzystywane przez prokuratorów Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i komisji okręgowych. Z kolei dla historyków stanowią one nieprzebrany materiał do badań nad działalnością opozycji antykomunistycznej. Z kolei sprawozdania statystyczne i opisowe działalności sądu oraz rozkazy szefa sądu i naczelnych organów sądownictwa wojskowego (Departamentu Służby Sprawiedliwości MON, Zarządu Sądownictwa Wojskowego, Naczelnego Sądu Wojskowego) są niezbędne dla poznania struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania wojskowych sądów rejonowych. Poza tym umożliwiają poznanie charakteru stosunków omawianego urzędu z innymi instytucjami np. z dowództwem miejscowych jednostek KBW i WOP, prokuraturami wojskowymi, organami bezpieczeństwa publicznego oraz organami partii komunistycznej. Można w nich także odnaleźć opisy sytuacji społeczno-politycznej na terenie danego województwa, a analizy i zestawienia problemowe przygotowywane dla władz zwierzchnich sądu lub I sekretarza komitetu wojewódzkiego partii komunistycznej pozwalają badaczowi na poznanie zasad kreowania polityki karnej prowadzonej przez szefa sądu.

Ze względu na rodzaj dokumentacji prowadzonej w sądzie w zespole archiwalnym: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku wyodrębniono następujące serie: akta administracyjne, akta spraw karnych oraz pomoce kancelaryjne. Ze względu na przepisy kancelaryjne, określające zasady prowadzenia biurowości tajnej i jawnej w wojsku, zdecydowano się na podział serii akta administracyjne na dwie podserie: akta administracyjne jawne i akta administracyjne niejawne. Jeżeli chodzi o metodę porządkowania postanowiono, że najodpowiedniejszą dla niego będzie odtworzenie układu pierwotnego w wariancie ścisłym, polegającym na rekonstrukcji układu zarejestrowanego za pomocą sygnatur. Dla odtworzenia układu akt w poszczególnych seriach posłużono się repertoriami (akta spraw karnych), opisami teczek (akta administracyjne) oraz wykazem pomocy kancelaryjnych z Tymczasowego regulaminu urzędowania sądów i prokuratur wojskowych (pomoce kancelaryjne). Na początku procesu porządkowania dokonano rozpoznania przynależności zespołowej akt zgromadzonych w różnych zbiorach akt zgromadzonych w archiwum gdańskiego IPN, w celu wyodrębnienia akt, których twórcą był WSR w Gdańsku. Po rozpoznaniu przynależności zespołowej przystąpiono do segregacji akt na serie i podserie zgodnie z podziałem opracowanym podczas studiów wstępnych. Następnie przeprowadzono systematyzację jednostek w seriach według wybranego układu, w tym wypadku pierwotnego układu kancelaryjnego. W ramach serii akt administracyjnych w pierwszej kolejności ułożono akta jawne, a następnie niejawne (tajne, ściśle tajne, tajne specjalnego znaczenia). Pomoce kancelaryjne ułożono według układu opartego na wykazie zamieszczonym w Tymczasowym regulaminie urzędowania sądów i prokuratur wojskowych. Systematyzację ostatniej serii akt, którą stanowią akta spraw karnych, przeprowadzono w oparciu o sygnatury akt będące odbiciem układu zarejestrowanego w repertoriach sądowych. Jeżeli chodzi o kwestie opracowywania poszczególnych jednostek archiwalnych to akta WSR w Gdańsku nie są opracowywane systematycznie, ale opracowuje się je w momencie przygotowywania akt do wypożyczenia. Niestety, nie można tego zrobić w wypadku wszystkich akt, a jedynie wobec tych, które pozostają na stałe w zasobie archiwum gdańskiego oddziału IPN. Opracowaniu nie są poddawane akta użyczone przez Archiwum Państwowe w Gdańsku (umowa o użyczeniu nie dopuszcza ingerencji w układ wewnętrzny akt). Akta przekazane przez archiwa wojskowe dopiero od niedawna mogą być poddawane opracowaniu technicznemu, ale tylko w ściśle określonym zakresie. Po wykonaniu omówionych czynności ułożono serie akt w ramach zespołu. Na początku umieszczono akta ogólne, czyli generalia (w przypadku WSR w Gdańsku są nimi akta administracyjne), następnie pomoce kancelaryjne w postaci m.in. repertoriów i skorowidzów, a na końcu specjalia, czyli akta spraw karnych. Zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej po ułożeniu serii należałoby przeprowadzić sygnowanie jednostek archiwalnych w obrębie zespołu (jednostkom powinno się nadać sygnaturę ciągłą cyframi arabskimi w kolejności zgodnej z układem przyjętym w czasie porządkowania), jednak zgodnie z przyjętą w IPN metodą ewidencjonowania akta WSR w Gdańsku, w momencie włączenia ich do zasobu otrzymały one sygnatury składające się z oznaczenia literowego przewidzianego dla oddziału IPN w Gdańsku (IPN Gd) oraz oznaczenia liczbowego stanowiącego numer kolejnego wpływu, łamanego na liczbę porządkową. Podczas ostatniego etapu opracowania zespołu archiwalnego przeprowadzono jego inwentaryzację, polegającą na spisaniu uporządkowanych jednostek archiwalnych. Rezultatem wspomnianej inwentaryzacji jest opublikowany w 2012 r. inwentarz idealny akt WSR w Gdańsku, który swoim opisem objął wszystkie akta wytworzone przez gdański sąd w czasie całej swojej działalności, zarówno te które się zachowały i są obecnie przechowywane w archiwum Oddziału IPN w Gdańsku, jak również tą ich cześć która w ciągu sześćdziesięciu lat od chwili rozformowania gdańskiego WSR uległy rozproszeniu lub została zniszczona.

Poksiński J., „My sędziowie nie od Boga…”. Z dziejów sądownictwa wojskowego w PRL 1944-1956. Materiały i dokumenty, Warszawa 1996. Biegalski B., Działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Zielonej Górze w latach 1946-1956, „Studia Zielonogórskie” 1998, t. 4. Borowiec J., Akta wojskowego wymiaru sprawiedliwości jako źródło do badań nad komunistycznym systemem represji (1944-1956) na podstawie zbiorów archiwalnych Oddziału IPN w Rzeszowie [w:] Z archiwum IPN, t. 2, red. L. Smołka, Warszawa-Wrocław 2005. Borowiec J., Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowszczyzna 1944-1954, Warszawa 2004. Burczyk D., Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 3. Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), Gdańsk 2012 Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku 1946-1955. Inwentarz idealny, Gdańsk 2012 Jaracz A., Orzecznictwo i działalność wojskowych sądów rejonowych na Pomorzu Środkowym w latach 1946-1955 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944- 1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2000. Kallas M., Lityński A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000. Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944-1956). Prawna analiza przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004. Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, red. K. Madej, J. Żaryn, J. Żurek, Warszawa 2003. Leszczyńska Z., Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944-1955, Lublin 2006. Leśkiewicz R., Organizacja i działalność Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu (1946-1955), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2006, nr 3. Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946-1955), Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa-Poznań 2009. Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu jako narzędzie komunistycznego aparatu represji [w:] Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu 1946-1955, red. W. Handke, R. Leśkiewicz, Poznań 2006. Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2008. Lityński A., Na drodze ku nowej procedurze w postępowaniu przygotowawczym w latach 1943-1950 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce w latach 1944-1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2000. Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999. Lityński A., Ustawodawstwo karne w pierwszych latach Polski Ludowej [w:] Wojna domowa, czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław-Warszawa-Kraków 1998. Łukaszewicz B., Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946-1955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000. Machnikowska A., Sądownictwo karne na Pomorzu Gdańskim w latach 1945-1950 [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, red. T. Maciejewski, Koszalin 1999. Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwości w latach 1944-1950, Gdańsk 2008. Majer P., Aparat bezpieczeństwa publicznego a organy wymiaru sprawiedliwości - elementy współpracy [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce 1944-1956, Warszawa 2000. Musiał F., Sądownictwo wojenne i wojskowe 1943-1955, „Zeszyty Historyczne WIN-u” 2003, nr 19-20. Musiał F, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946-1955, Kraków 2005. Musiał F., Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946-1955). Kraków 2005. Muszyński J., Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964. O karach śmierci w latach 1944-1956 z Krzysztofem Szwagrzykiem i Janem Żarynem rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2002, nr 11. Ostafiński-Bodler R., Sądy wojskowe w Polskich Siłach Zbrojnych i ich kompetencje w Polan-Haraschin J., Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i studia” 1961, t. 40. Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944-1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2000. Ptaszyński R., Sędziowie Wojskowego Sądu Rejonowego w Szczecinie i ich wyroki. Studia i materiały, Szczecin 2008. Ptaszyński R., Wojskowy Sąd Rejonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach 1946-1955, Szczecin 2010. Rusinek B., Szczurek Z., Dzieje drugiej konspiracji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1945-1956, Gdańsk 1999. Rusinek B., Szczurek Z., Konspiracyjne organizacje niepodległościowe działające na Pomorzu Gdańskim w latach 1945-1955 w świetle akt byłego Wojskowego Sądu Rejonowego w Gdańsku, Gdańsk 1994. Skazani na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w Bydgoszczy, Gdańsku i Koszalinie 1946-1955, red. D. Burczyk, I. Hałagida, A. Paczoska-Hauke, Gdańsk 2009. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu 1946-1955, red. K. Szwagrzyk, Wrocław 2002. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach 1946-1955, wstęp i oprac. T. Kurpierz, Katowice 2004. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu 1946-1955, red. W. Handke, R. Leśkiewicz, Poznań 2006. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie 1946-1954, red. T. Bereza, P. Chmielowiec, Rzeszów 2004. Skoczek Z., Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1-2. Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956, Kraków-Wrocław 2005. Szwagrzyk K., Struktura i dokumentacja komunistycznego aparatu represji II (prokuratura i sądownictwo wojskowe oraz powszechne, więziennictwo). Krytyka źródeł [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006. Szwagrzyk K., Zbrodnie w majestacie prawa 1944-1955, Warszawa 2000. Tomporek A., Organizacja sądownictwa polskiego w latach 1945-2000 [w:] Archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwości w służbie państwa i obywateli. Materiały III Krajowego Sympozjum Archiwalnego, Łódź 4-5 IX 2001, red. J. Baranowski, U. Zarzycka-Sutter, Łódź 2001. Turlejska M., Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990. Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, red. J. Wróbel, J. Żelazko, Warszawa 2004. Wójcik C., Rola i zadania sądownictwa wojskowego w okresie represji politycznych 1944-1956, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej” 1996, nr 39. Zaborski M., Skład sądów wojskowych według przepisów dekretu z 23 września 1944 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, red. T. Maciejewski, Koszalin 1999. Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955, Lublin 2005. Ziemba Z.A., Prawo karne Polski Ludowej 1944-1956 [w:] Stalinizm, red. J. Kurczewski, Warszawa 1989. Żaryn J., Żurek J., Osoby skazane przez wojskowe sądy rejonowe w latach 1946-1955 na karę śmierci przez wojskowe sądy rejonowe w latach 1946-1955, Warszawa 2001. Żelazko J., „Ludowa sprawiedliwość”. Skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi, Łódź 2007. Żukowski M., Sądownictwo wojskowe na Pomorzu Zachodnim w latach 1946-1954 [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, red. T. Maciejewski, Koszalin 1999. Żukowski M., Wymiar sprawiedliwości na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1957 i jego rola w zwalczaniu opozycji, Koszalin 2002.