Subseries

Departament I

Departament I MSW był jednostką Służby Bezpieczeństwa prowadzącą działania wywiadowcze (wywiad polityczny realizujący cele dyktatury komunistycznej oraz klasyczne czynności wywiadowcze – z wyłączeniem zadań wywiadu wojskowego, powierzonych Zarządowi II SG LWP). Struktury Departamentu I MSW utworzono poprzez włączenie do MSW (z niewielkimi zmianami organizacyjnymi) ogniw Departamentu I KdsBP w wyniku rozwiązania Komitetu i przeniesienia do MSW jego kompetencji ws. „ochrony ustroju ludowo-demokratycznego przed działalnością szpiegowską i terrorystyczną” na mocy ustawy Sejmu PRL z dn. 13 listopada 1956 r. o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. PRL 1956, nr 54, poz. 241). Wydziały operacyjne Departamentu I MSW kontrolowały pracę funkcjonariuszy działających pod przykryciem dyplomatów i pracowników przedstawicielstw PRL i współpracowników, a także funkcjonariuszy (i ich współpracowników) działających na tzw. stopie nielegalnej, tj. nie dysponujących immunitetem dyplomatycznym. Numeracja wydziałów i ich organizacja wewnątrz Departamentu ulegały zmianom, najczęściej dyktowanym przez dekonspirację struktur wywiadu przez defektorów. Podział na wydziały operacyjne odpowiadał ich kompetencjom terytorialnym (koordynacja działań przeciwko innym krajom) i przedmiotowym (koordynacja działań wobec emigracji politycznej, szpiegostwo przemysłowe itd.). Ze względu na specyficzne warunki wykonywanych działań za granicą i towarzyszącą im konieczność ich szczególnego utajnienia, Departament I MSW dysponował wydzielonymi z ogólnych struktur SB ogniwami kadrowymi, informacyjno-analitycznymi, ewidencji operacyjnej i archiwum, techniczno-operacyjnymi oraz administracyjno-finansowymi, a także własną wewnętrzną jednostką kontrwywiadowczą (formalnie ds. ‘kontrwywiadowczego zabezpieczenia’ dyplomatów i placówek PRL). Oprócz struktur tzw. Centrali (tj. ogniw działających w MSW: wydziałów operacyjnych, i pozostałych ww. jednostek) w skład Departamentu wchodziły jednostki ulokowane za granicą w przedstawicielstwach dyplomatycznych, handlowych i konsularnych PRL (w zależności od liczebności ogniwa i możliwości pracy operacyjnej: rezydentury i punkty operacyjne), także siatki wywiadowcze nie mające kontaktu z rezydenturami (etc.) ulokowanymi w placówkach dyplomatycznych (rezydentury nielegalne), podporządkowane mu były również ogniwa wywiadu działające wewnątrz PRL. Ogniwa krajowe Departamentu I MSW działające poza Centralną (Samodzielne Grupy Specjalne przy WUdsBP/KWMO w l. 1955-1963, tzw. rezydentury krajowe działające przy niektórych ministerstwach, inspektorzy wzgl. Inspektoraty I przy kierownictwach KWMO/WUSW, w latach 1973-1990 także Filie Departamentu I MSW w Katowicach i w Poznaniu) przeważnie wykonywały zadania związane z typowaniem i werbunkiem osób zdatnych do wykonywania zadań wywiadu SB za granicami PRL, a także obsługą adresów konspiracyjnych, skrzynek kontaktowych itp. znajdujących się w kraju. Departament I po włączeniu jego jednostek do MSW składał się z kierownictwa, 12 wydziałów (I – wywiadu nielegalnego, IA – pomocniczy dla Wydziału I, II – amerykańskiego, II – niemieckiego, IV – krajów romańskich, V – ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej, VI – ds. wywiadu naukowo-technicznego, VII – angielskiego i bliskowschodniego, VIII – krajowego, IX – informacyjnego, X – kadrowego, XI – administracyjno-gospodarczego), dwóch samodzielnych sekcji („A” – szyfrowej, „B” – kontrwywiadowczej), Sekretariatu (Wydziału Ogólnego), ponadto departamentowi podporządkowana była Szkoła Departamentu I MSW (szkoła wywiadowcza) i Samodzielne Grupy Specjalne przy KWMO. W 1958 r. do Wydziału II (amerykańskiego) przeniesiono kompetencje Wydziału VII (brytyjskiego), zmieniono nazwy wydziałów: W. VIII (krajowy) stał się W. VII, W. IX (informacyjny) – W. VIII, W. X (kadrowy) przekształcono w Samodzielną Sekcją „K”, W. XI (administracyjno-gospodarczy) stał się W. IX. W 1961 r. w związku z defekcjami kpt. Władysława Mroza i ppłk. Michała Goleniewskiego i dekonspiracją części struktur wywiadu SB doszło do reorganizacji Departamentu I MSW. Departament odtąd składał się z kierownictwa, Inspektoratu przy Kierownictwie, 12 wydziałów (I – szkoleniowego, II, III – kontrwywiadowczego, IV – amerykańskiego, V – niemieckiego, VI – krajów romańskich, prowadzący również działania wobec Watykanu, VII – ds. wywiadu naukowo-technicznego, VIII – ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej, IX – ogólnego i krajowego, X – techniki operacyjnej, XI – informacyjnego, Wydziału Ogólnego – ds. finansowo-administracyjnych), czterech samodzielnych sekcji (I – szyfrowej, II – ewidencji operacyjnej i archiwum, III – fotograficznej, IV – kadrowej), Grupy operacyjnej „N” (ds. wywiadu w krajach neutralnych), ponadto departamentowi były nadal podporządkowane Szkoła Departamentu I MSW i Samodzielne Grupy Specjalne przy KWMO. Kolejna reorganizacja w 1963 r. dotknęła głównie ogniwa pomocnicze i organizacyjne Departamentu: zlikwidowano Wydział IX (ogólny i krajowy), Wydziały X (techniki operacyjne) i XI (informacyjny) otrzymały odpowiednio numery IX i X, struktury Samodzielnej Sekcji I (szyfrowej) włączono do Biura „A” MSW, Samodzielna Sekcja II (ewidencji operacyjnej i archiwum) otrzymała nr I, Samodzielna Sekcja III (fotografii) została zlikwidowana, w Departamencie Kadr i Szkolenia MSW utworzono Samodzielną Sekcję, która przejęła zadania Samodzielnej Sekcji IV Departamentu I MSW. Wydział VIII (ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej) otrzymał ponadto zadania ‘przeciwdziałania dywersji ideologicznej’. W 1965 r. zlikwidowano Wydział II (bliskowschodni i krajów neutralnych). W 1967 r. Wydział VI (krajów romańskich) otrzymał również zadania związane z wywiadem w krajach NATO, Samodzielna Sekcja I (ewidencja operacyjna i archiwum) zmieniła nazwę na Samodzielną Sekcję Ewidencji. W 1968 r. utworzono Inspektorat MOB (mobilizacyjno-obronny), włączony następnie od Wydziału I (organizacyjno-szkoleniowego), Inspektorat „I” (ds. inspiracji i dezinformacji). W 1970 r. utworzono Wydział II (ds. wywiadu nielegalnego). W 1972 r. utworzono Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu (szkołę wywiadu). W 1973 r. przekształcono uprzednio działający Wydział VII (wywiad naukowo-techniczny) w Zarząd VII Wywiadu Naukowo-Technicznego i Ekonomicznego (WNT) Departamentu I MSW, składający się z 5 wydziałów (I – organizacyjno-operacyjny, II – chemiczny, III – elektromaszynowy, IV – przemysłu ciężkiego, V – ekonomiczny). W 1977 r. kolejna reorganizacja ujednoliciła struktury Departamentu I MSW, który odtąd liczył 17 wydziałów (I – niemiecki, II – amerykański, III – ds. krajów NATO i Watykanu, V – chemiczny, ds. WNT, VI – elektromaszynowy, ds. WNT, VII – przemysłu ciężkiego, ds. WNT, VIII – ekonomiczny, ds. WNT, X – kontrwywiadowczy, XI – ds. ‘przeciwdziałania dywersji ideologicznej’, XII – inspiracji i dezinformacji, XIV – wywiadu nielegalnego, XV – techniki operacyjnej, XVI – organizacyjno-szkoleniowy/sztabowy, XVII – informacyjno-analityczny, XVIII – ewidencji operacyjnej, archiwum i EPI/elektronicznego przetwarzania informacji wywiadowczej, XIX – ogólny, XX – Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu). W 1987 r. utworzono Wydział IV (organizacyjno-operacyjny ds. WNT), w 1989 r. Wydział XI przekształcono w Wydział IX. W 1982 r. Departament I MSW wszedł, wraz z Departamentem II MSW, Biurem Paszportów MSW i Biurem RKW MSW, w skład Służby Wywiadu i Kontrwywiadu MSW. Specyfika pracy wywiadowczej spowodowała, że w Departamencie I MSW stosowano szczególne metody pracy operacyjnej oraz procedury ewidencji operacyjnej i prowadzenia akt, odbiegające od praktyki jednostek SB działających w kraju. Prowadzenie akt i dokumentacji operacyjnej oraz ich ewidencję w Departamencie I MSW regulowała Instrukcja nr 01/61 dyrektora Departamentu I MSW z dnia 10 listopada 1961 r. o kategoriach spraw operacyjnych, dokumentacji operacyjnej i ewidencji operacyjnej w Departamencie I MSW wprowadzona zarządzeniem ministra spraw wewnętrznych nr 0114/61 z dnia 15 listopada 1961 r. w sprawie nowych przepisów o kategoriach spraw operacyjnych, dokumentacji operacyjnej i ewidencji operacyjnej w Departamencie I MSW, następnie zarządzenie ministra spraw wewnętrznych nr 0041/72 z dnia 6 maja 1972 r. w sprawie pracy wywiadowczej Departamentu I MSW oraz instrukcja dyrektora Departamentu I MSW nr 001/80 z dnia 4 stycznia 1980 r. o rodzajach spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej w Departamencie I MSW. Kategorie spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej Departamentu I MSW były odrębne niż te stosowane w innych jednostkach SB (mimo niekiedy podobnych nazw), procedury prowadzenia akt i ewidencji operacyjnej miały gwarantować zachowanie w ścisłej tajemnicy ‘zainteresowań operacyjnych’ wywiadu SB a w szczególności aktywów agenturalnych. Odrębne kartoteki i inne instrumenty ewidencyjne (dzienniki rejestracyjny i archiwalny) oraz archiwum zakończonych spraw prowadziła jednostka ewidencji operacyjnej i archiwum Departamentu I MSW (Samodzielna Sekcja II / Samodzielna Sekcja I / Samodzielna Sekcja Ewidencji / Wydział XVIII). Od początku lat 70 XX w. akta archiwalne Departamentu I MSW rutynowo mikrofilmowano, odnotowując ich archiwizację z nowymi numerami archiwalnymi poprzedzonymi znakiem „J-” (oznaczającym ‘jacket’ tzn. koszulkę na mikrofilm), w kolejności numerów w dzienniku archiwalnym Dep. I MSW. Wsp. numery tworzyły sygnaturę archiwalną akt. Pewne kategorie akt (nieużytecznych kontaktów operacyjnych itp.) były po zakończeniu ich prowadzenia przekazywane do archiwum Wydziału II Biura „C” MSW, gdzie archiwizowano je przeważnie w zbiorze akt agenturalnych z numerem archiwalnym łamanym przez symbol „I”. Witold Bagieński, Struktury wywiadu cywilnego Polski Ludowej 1947-1990 (niepublikowany maszynopis na prawach rękopisu). Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III 1975-1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008, s. 22-24. P. Piotrowski, Formy działalności operacyjnej wywiadu cywilnego PRL. Instrukcja o pracy wywiadowczej Departamentu I MSW z 1972 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, nr 1/5/2007.