Subseries

Subseries

A group of records forming division in –> Fonds or –>Sub-fonds based on the particular functional, provenience or procedural arrangement by the creator.

Charakterystyka archiwalna podserii

Affiliation with the IPN Archives
Group of documents
Cywilne organy bezpieczeństwa państwa
Name of the archival fonds (collection)
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie [1944] 1954-1990
Subfonds
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie 1956 - 1990
Series
Materiały administracyjne
Subseries

Departament I

Informacje o podserii
Charakterystyka archiwalna

Departament I MSW był jednostką Służby Bezpieczeństwa prowadzącą działania wywiadowcze (wywiad polityczny realizujący cele dyktatury komunistycznej oraz klasyczne czynności wywiadowcze – z wyłączeniem zadań wywiadu wojskowego, powierzonych Zarządowi II SG LWP). Struktury Departamentu I MSW utworzono poprzez włączenie do MSW (z niewielkimi zmianami organizacyjnymi) ogniw Departamentu I KdsBP w wyniku rozwiązania Komitetu i przeniesienia do MSW jego kompetencji ws. „ochrony ustroju ludowo-demokratycznego przed działalnością szpiegowską i terrorystyczną” na mocy ustawy Sejmu PRL z dn. 13 listopada 1956 r. o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. PRL 1956, nr 54, poz. 241). Wydziały operacyjne Departamentu I MSW kontrolowały pracę funkcjonariuszy działających pod przykryciem dyplomatów i pracowników przedstawicielstw PRL i współpracowników, a także funkcjonariuszy (i ich współpracowników) działających na tzw. stopie nielegalnej, tj. nie dysponujących immunitetem dyplomatycznym. Numeracja wydziałów i ich organizacja wewnątrz Departamentu ulegały zmianom, najczęściej dyktowanym przez dekonspirację struktur wywiadu przez defektorów. Podział na wydziały operacyjne odpowiadał ich kompetencjom terytorialnym (koordynacja działań przeciwko innym krajom) i przedmiotowym (koordynacja działań wobec emigracji politycznej, szpiegostwo przemysłowe itd.). Ze względu na specyficzne warunki wykonywanych działań za granicą i towarzyszącą im konieczność ich szczególnego utajnienia, Departament I MSW dysponował wydzielonymi z ogólnych struktur SB ogniwami kadrowymi, informacyjno-analitycznymi, ewidencji operacyjnej i archiwum, techniczno-operacyjnymi oraz administracyjno-finansowymi, a także własną wewnętrzną jednostką kontrwywiadowczą (formalnie ds. ‘kontrwywiadowczego zabezpieczenia’ dyplomatów i placówek PRL). Oprócz struktur tzw. Centrali (tj. ogniw działających w MSW: wydziałów operacyjnych, i pozostałych ww. jednostek) w skład Departamentu wchodziły jednostki ulokowane za granicą w przedstawicielstwach dyplomatycznych, handlowych i konsularnych PRL (w zależności od liczebności ogniwa i możliwości pracy operacyjnej: rezydentury i punkty operacyjne), także siatki wywiadowcze nie mające kontaktu z rezydenturami (etc.) ulokowanymi w placówkach dyplomatycznych (rezydentury nielegalne), podporządkowane mu były również ogniwa wywiadu działające wewnątrz PRL. Ogniwa krajowe Departamentu I MSW działające poza Centralną (Samodzielne Grupy Specjalne przy WUdsBP/KWMO w l. 1955-1963, tzw. rezydentury krajowe działające przy niektórych ministerstwach, inspektorzy wzgl. Inspektoraty I przy kierownictwach KWMO/WUSW, w latach 1973-1990 także Filie Departamentu I MSW w Katowicach i w Poznaniu) przeważnie wykonywały zadania związane z typowaniem i werbunkiem osób zdatnych do wykonywania zadań wywiadu SB za granicami PRL, a także obsługą adresów konspiracyjnych, skrzynek kontaktowych itp. znajdujących się w kraju. Departament I po włączeniu jego jednostek do MSW składał się z kierownictwa, 12 wydziałów (I – wywiadu nielegalnego, IA – pomocniczy dla Wydziału I, II – amerykańskiego, II – niemieckiego, IV – krajów romańskich, V – ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej, VI – ds. wywiadu naukowo-technicznego, VII – angielskiego i bliskowschodniego, VIII – krajowego, IX – informacyjnego, X – kadrowego, XI – administracyjno-gospodarczego), dwóch samodzielnych sekcji („A” – szyfrowej, „B” – kontrwywiadowczej), Sekretariatu (Wydziału Ogólnego), ponadto departamentowi podporządkowana była Szkoła Departamentu I MSW (szkoła wywiadowcza) i Samodzielne Grupy Specjalne przy KWMO. W 1958 r. do Wydziału II (amerykańskiego) przeniesiono kompetencje Wydziału VII (brytyjskiego), zmieniono nazwy wydziałów: W. VIII (krajowy) stał się W. VII, W. IX (informacyjny) – W. VIII, W. X (kadrowy) przekształcono w Samodzielną Sekcją „K”, W. XI (administracyjno-gospodarczy) stał się W. IX. W 1961 r. w związku z defekcjami kpt. Władysława Mroza i ppłk. Michała Goleniewskiego i dekonspiracją części struktur wywiadu SB doszło do reorganizacji Departamentu I MSW. Departament odtąd składał się z kierownictwa, Inspektoratu przy Kierownictwie, 12 wydziałów (I – szkoleniowego, II, III – kontrwywiadowczego, IV – amerykańskiego, V – niemieckiego, VI – krajów romańskich, prowadzący również działania wobec Watykanu, VII – ds. wywiadu naukowo-technicznego, VIII – ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej, IX – ogólnego i krajowego, X – techniki operacyjnej, XI – informacyjnego, Wydziału Ogólnego – ds. finansowo-administracyjnych), czterech samodzielnych sekcji (I – szyfrowej, II – ewidencji operacyjnej i archiwum, III – fotograficznej, IV – kadrowej), Grupy operacyjnej „N” (ds. wywiadu w krajach neutralnych), ponadto departamentowi były nadal podporządkowane Szkoła Departamentu I MSW i Samodzielne Grupy Specjalne przy KWMO. Kolejna reorganizacja w 1963 r. dotknęła głównie ogniwa pomocnicze i organizacyjne Departamentu: zlikwidowano Wydział IX (ogólny i krajowy), Wydziały X (techniki operacyjne) i XI (informacyjny) otrzymały odpowiednio numery IX i X, struktury Samodzielnej Sekcji I (szyfrowej) włączono do Biura „A” MSW, Samodzielna Sekcja II (ewidencji operacyjnej i archiwum) otrzymała nr I, Samodzielna Sekcja III (fotografii) została zlikwidowana, w Departamencie Kadr i Szkolenia MSW utworzono Samodzielną Sekcję, która przejęła zadania Samodzielnej Sekcji IV Departamentu I MSW. Wydział VIII (ds. zwalczania polskiej emigracji politycznej) otrzymał ponadto zadania ‘przeciwdziałania dywersji ideologicznej’. W 1965 r. zlikwidowano Wydział II (bliskowschodni i krajów neutralnych). W 1967 r. Wydział VI (krajów romańskich) otrzymał również zadania związane z wywiadem w krajach NATO, Samodzielna Sekcja I (ewidencja operacyjna i archiwum) zmieniła nazwę na Samodzielną Sekcję Ewidencji. W 1968 r. utworzono Inspektorat MOB (mobilizacyjno-obronny), włączony następnie od Wydziału I (organizacyjno-szkoleniowego), Inspektorat „I” (ds. inspiracji i dezinformacji). W 1970 r. utworzono Wydział II (ds. wywiadu nielegalnego). W 1972 r. utworzono Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu (szkołę wywiadu). W 1973 r. przekształcono uprzednio działający Wydział VII (wywiad naukowo-techniczny) w Zarząd VII Wywiadu Naukowo-Technicznego i Ekonomicznego (WNT) Departamentu I MSW, składający się z 5 wydziałów (I – organizacyjno-operacyjny, II – chemiczny, III – elektromaszynowy, IV – przemysłu ciężkiego, V – ekonomiczny). W 1977 r. kolejna reorganizacja ujednoliciła struktury Departamentu I MSW, który odtąd liczył 17 wydziałów (I – niemiecki, II – amerykański, III – ds. krajów NATO i Watykanu, V – chemiczny, ds. WNT, VI – elektromaszynowy, ds. WNT, VII – przemysłu ciężkiego, ds. WNT, VIII – ekonomiczny, ds. WNT, X – kontrwywiadowczy, XI – ds. ‘przeciwdziałania dywersji ideologicznej’, XII – inspiracji i dezinformacji, XIV – wywiadu nielegalnego, XV – techniki operacyjnej, XVI – organizacyjno-szkoleniowy/sztabowy, XVII – informacyjno-analityczny, XVIII – ewidencji operacyjnej, archiwum i EPI/elektronicznego przetwarzania informacji wywiadowczej, XIX – ogólny, XX – Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu). W 1987 r. utworzono Wydział IV (organizacyjno-operacyjny ds. WNT), w 1989 r. Wydział XI przekształcono w Wydział IX. W 1982 r. Departament I MSW wszedł, wraz z Departamentem II MSW, Biurem Paszportów MSW i Biurem RKW MSW, w skład Służby Wywiadu i Kontrwywiadu MSW. Specyfika pracy wywiadowczej spowodowała, że w Departamencie I MSW stosowano szczególne metody pracy operacyjnej oraz procedury ewidencji operacyjnej i prowadzenia akt, odbiegające od praktyki jednostek SB działających w kraju. Prowadzenie akt i dokumentacji operacyjnej oraz ich ewidencję w Departamencie I MSW regulowała Instrukcja nr 01/61 dyrektora Departamentu I MSW z dnia 10 listopada 1961 r. o kategoriach spraw operacyjnych, dokumentacji operacyjnej i ewidencji operacyjnej w Departamencie I MSW wprowadzona zarządzeniem ministra spraw wewnętrznych nr 0114/61 z dnia 15 listopada 1961 r. w sprawie nowych przepisów o kategoriach spraw operacyjnych, dokumentacji operacyjnej i ewidencji operacyjnej w Departamencie I MSW, następnie zarządzenie ministra spraw wewnętrznych nr 0041/72 z dnia 6 maja 1972 r. w sprawie pracy wywiadowczej Departamentu I MSW oraz instrukcja dyrektora Departamentu I MSW nr 001/80 z dnia 4 stycznia 1980 r. o rodzajach spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej w Departamencie I MSW. Kategorie spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej Departamentu I MSW były odrębne niż te stosowane w innych jednostkach SB (mimo niekiedy podobnych nazw), procedury prowadzenia akt i ewidencji operacyjnej miały gwarantować zachowanie w ścisłej tajemnicy ‘zainteresowań operacyjnych’ wywiadu SB a w szczególności aktywów agenturalnych. Odrębne kartoteki i inne instrumenty ewidencyjne (dzienniki rejestracyjny i archiwalny) oraz archiwum zakończonych spraw prowadziła jednostka ewidencji operacyjnej i archiwum Departamentu I MSW (Samodzielna Sekcja II / Samodzielna Sekcja I / Samodzielna Sekcja Ewidencji / Wydział XVIII). Od początku lat 70 XX w. akta archiwalne Departamentu I MSW rutynowo mikrofilmowano, odnotowując ich archiwizację z nowymi numerami archiwalnymi poprzedzonymi znakiem „J-” (oznaczającym ‘jacket’ tzn. koszulkę na mikrofilm), w kolejności numerów w dzienniku archiwalnym Dep. I MSW. Wsp. numery tworzyły sygnaturę archiwalną akt. Pewne kategorie akt (nieużytecznych kontaktów operacyjnych itp.) były po zakończeniu ich prowadzenia przekazywane do archiwum Wydziału II Biura „C” MSW, gdzie archiwizowano je przeważnie w zbiorze akt agenturalnych z numerem archiwalnym łamanym przez symbol „I”. Witold Bagieński, Struktury wywiadu cywilnego Polski Ludowej 1947-1990 (niepublikowany maszynopis na prawach rękopisu). Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III 1975-1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008, s. 22-24. P. Piotrowski, Formy działalności operacyjnej wywiadu cywilnego PRL. Instrukcja o pracy wywiadowczej Departamentu I MSW z 1972 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, nr 1/5/2007.