Subseries

Departament Społeczno-Administracyjny

Departament Społeczno-Administracyjny został utworzony wraz ze strukturami MSW w 1954 r., podczas reorganizacji MSW wynikającej z objęcia kompetencji rozwiązanego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Do zadań departamentu należał nadzór nad czynnościami zarządów spraw wewnętrznych (następnie organów spraw wewnętrznych) prezydiów rad narodowych, koordynacja ich współdziałania z jednostkami organizacyjnymi resortu spraw wewnętrznych, i inne czynności z zakresu administracji cywilnej, m.in. dot. działalności organizacji mniejszości narodowych, nadzór nad sprawami organizacji społecznych i stowarzyszeń, udzielanie zezwoleń na przeprowadzanie ogólnokrajowych zjazdów, zgromadzeń i zbiórek pieniężnych, wydawanie cudzoziemcom zezwoleń na zakup ziemi, podejmowanie decyzji w sprawach odznak i mundurów, występowanie z wnioskami o nadanie lub zmianę obywatelstwa PRL, przyznanie rent specjalnych dla ‘działaczy polonijnych’, nadzór nad działalnością urzędów stanu cywilnego, nadzór nad działalnością izb wytrzeźwień, ‘kształtowanie polityki orzecznictwa w sprawach o wykroczenia’ (obowiązki te znalazły się w zakresie działalności DSA w związku z włączeniem Biura Nadzoru nad Orzecznictwem Karno-Administracyjnym), nadzór nad wykonywaniem przez administrację spraw wewnętrznych zadań związanych z obronnością kraju (obowiązki te znalazły się w zakresie działalności DSA w związku z włączeniem Departamentu Wojskowego), nadzór nad dokonywaniem wywłaszczeń, nabywanie nieruchomości na potrzeby stacjonujących w PRL jednostek Armii Radzieckiej, nadzór nad ewidencją ludności, spisami wyborców i meldunkami, koordynowanie prac związanych z wydawaniem dowodów osobistych, opiniowanie w imieniu ministerstwa kandydatur na kierowników urzędów spraw wewnętrznych w prezydiach rad narodowych, nadzór nad działalnością komisji poborowych prezydiów rad narodowych, nadzór nad działalnością kolegiów ds. wykroczeń prezydiów rad narodowych, nadzór nad postępowaniem mandatowym w sprawach o wykroczenia, zezwoleniami na pobyt w strefie nadgranicznej, ochroną tajemnicy państwowej i służbowej w organach prezydiów rad narodowych. Na mocy zarządzenia ministra spraw wewnętrznych nr 137/58 z dn. 28 czerwca 1958 r. i zarządzenia organizacyjnego nr 070/org z dn. 14 lipca 1958 r. do DSA włączono struktury zlikwidowanego BNnOKA MSW (sprawującego nadzór nad czynnościami instancji orzekających w trybie administracyjnym – pozasądowym, m.in. na mocy ustawy z dn. 15 grudnia 1951 r. o orzecznictwie karno-administracyjnym, Dz.U. 1951, nr 66, poz. 454; dalsze uprawnienia dotyczące nadzoru nad orzecznictwem ws. wykroczeń związane były z wejściem w życie ustaw Sejmu PRL z dn. 20 maja 1971 r.: kodeksu wykroczeń, Dz.U. PRL 1971, nr 12, poz. 114, kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz.U. PRL 1971, nr 12, poz. 116 oraz ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, Dz.U. PRL 1971, nr 12, poz. 118). W 1968 r. w skład DSA weszły struktury zlikwidowanego Departamentu Wojskowego MSW (zarządzeniem nr 0125/68 ministra spraw wewnętrznych z dn. 31 grudnia 1968 r. nadano nowy regulamin organizacyjny). Wg etatu nr A-06 zatwierdzonego w dn. 21 grudnia 1956 r., oraz etatu A-06/1 zatwierdzonego zarządzeniem organizacyjnym nr 0145/org z dn. 20 grudnia 1957 r. w skład DSA wchodziły: Kierownictwo, Wydział Ogólno-Organizacyjny, Wydział Narodowości i Stowarzyszeń, Samodzielny Dział Repatriacyjny (następnie określany nazwą Samodzielnego Referatu Repatriacyjnego), Wydział Urzędów Stanu Cywilnego. W wyniku włączenia kompetencji Biura Nadzoru nad orzecznictwem Karno-Administracyjnym do DSA, departament zreorganizowano. Wg zakresu działania DSA wprowadzonego zarządzeniem ministra spraw wewnętrznych nr 137/57 z dn. 28 czerwca 1958 r. i etatu nr A-06/2 zatwierdzonego zarządzeniem organizacyjnym nr 070/org z dn. 14 lipca 1958 r. w skład DSA wchodziły: Kierownictwo, Samodzielny Referat Kadr, Wydziały: Karno-Administracyjny, Społeczny, Prawno-Administracyjny, Samodzielny Referat Organizacyjny, Kancelaria. Zarządzeniem organizacyjnym nr 096/org z dn. 17 listopada 1958 r. do etatu nr A-06/2 wniesiono zmianę polegającą na wyodrębnieniu w departamencie osobnego Samodzielnego Referatu Kadr. Wg etatu nr A-06/3 zatwierdzonego zarządzeniem organizacyjnym nr 010/org z dn. 16 grudnia 1958 r. w skład DSA wchodziły: Kierownictwo, Wydziały: Karno-Administracyjny, Społeczny, Prawno-Administracyjny, Samodzielny Referat Organizacyjny, Samodzielny Referat Kadr, Kancelaria, Hala Maszyn. Wg etatów nr A-06/4, A-06/5, A-06/6 zatwierdzonych zarządzeniami organizacyjnymi nr 021 z dn. 27 lutego 1961 r., nr 097 z dn. 21 lipca 1962 r., nr 066 z dn. 21 września 1964 r. w skład DSA wchodziły Kierownictwo, Wydziały: Karno-Administracyjny, Społeczny, Prawno-Administracyjny, Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności, Ogólno-Organizacyjny. Zgodnie z zarządzeniem nr 0125/68 ministra spraw wewnętrznych z dnia 31 grudnia 1968 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Departamentowi Społeczno-Administracyjnemu, w skład DSA wchodziły: Kierownictwo Departamentu, Inspektorat, Wydział I Społeczny, Wydział II Administracyjny, Wydział III ds. Wykroczeń, Wydział IV Wojskowy (utworzony z b. Departamentu Wojskowego MSW) oraz Samodzielny Referat Ogólny. W 1973 r. utworzono dodatkowo Wydział V Ewidencji Ruchu Ludności i Dowodów Osobistych oraz Wydział VI Ogólny. DSA formalnie nie wchodził w skład Służby Bezpieczeństwa, faktycznie jednak pełnił rolę struktury MSW odpowiedzialnej za wprowadzanie w życie działań administracyjnych (w tym represyjnych) wynikających z prawodawstwa PRL, decyzji politycznych reżymu oraz czynności operacyjnych jednostek SB. W szczególności posiadane formalne uprawnienia kontrolne wobec stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz tryb i zakres sprawowania nadzoru nad nimi sytuował DSA jako narzędzie bezpośredniego nacisku władzy na życie społeczne. Plany etatów DSA przewidywały obsadę Departamentu przez funkcjonariuszy SB posługujących się stopniami służbowymi MO. DSA związane było m.in. formalnymi umowami o współpracy z Departamentem IV MSW.