Subfonds

Wojewódzki Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu 1954 - 1956

W skład województwa wrocławskiego w latach 1945-1950 weszły: miasta: Bolesławiec, Brzeg, Bystrzyca Kłodzka, Dzierżoniów, Głogów, Góra Śląska, Jawor, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Kłodzko, Kożuchów, Legnica, Lubań, Lubin, Lwówek Śląski, Milicz, Namysłów, Oleśnica, Oława, Strzelin, Syców, Szprotawa, Środa Śląska, Świdnica, Trzebnica, Wałbrzych, Wołów, Wrocław, Ząbkowice Śląskie, Zgorzelec, Złotoryja, Żagań i Żary; w roku 1950 odłączone zostały: Brzeg, Namysłów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań i Żary.

Poważne zmiany w organizacji aparatu bezpieczeństwa PRL nastąpiły 9 grudnia 1954 r. Zlikwidowano wówczas MBP, tworząc w jego miejsce dwa odrębne resorty: Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, którego kompetencji podlegały zadania realizowane dotychczas przez struktury UB, i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, któremu została podporządkowana MO. W województwie wrocławskim funkcjonowała nadal KWMO we Wrocławiu i podległe jej jednostki terenowe. Natomiast WUBP we Wrocławiu przemianowano na Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu. W jednostce tej zlikwidowano Wydział I, a realizowane przez niego zadania kontrwywiadowcze przejął nowy Wydział II. Wydział III zachował kompetencje związane ze zwalczaniem podziemia politycznego. Wydział IV miał nadal zajmować się kontrolą operacyjną gospodarki, przy czym powierzono mu również obowiązki zlikwidowanego Inspektoratu Wiejskiego. Dotychczasowy Wydział VIII, zajmujący się sprawami komunikacji, miał działać jako Wydział V. Wydział XI przemianowano na Wydział VI, inwigilujący środowiska Kościoła. Dotychczasowy Wydział Śledczy przemianowano na Wydział VII. Zagadnienia należące wcześniej do zakresu działania Wydziału II przejęły nowe wydziały IX i X odpowiedzialne odpowiednio za technikę operacyjną oraz ewidencję i archiwum. Wykonujący zadania związane z obserwacją zewnętrzną Wydział „A” został przemianowany na Wydział „B”. W 1956 r. utworzono zajmujący się perlustracją korespondencji Wydział „W”. Dotychczasowa Samodzielna Sekcja „C”, zajmująca się łącznością szyfrową, zmieniła nazwę na Samodzielną Sekcję „A”, natomiast Sekcją „C” nazywano odtąd Samodzielną Sekcję Wojskową. Istniejący do końca 1954 r. Wydział Kadr funkcjonował w ramach WUdsBP jako Wydział Kadr i Szkolenia, a Kwatermistrzostwo jako Wydział Administracyjno-Gospodarczy. Wydział Ogólno-Administracyjny zapewne powrócił do nazwy Sekretariatu Kierownictwa funkcjonującej początkowo w WUBP. Inspektorat Kierownika WUdsBP przejął prawdopodobnie zadania Inspektoratu Kontroli. Nowym tworem była natomiast Samodzielna Sekcja Specjalna realizująca działania wywiadowcze. Na czele zreorganizowanego urzędu ponownie stał kierownik. Struktura taka utrzymała się do kolejnej reorganizacji, spowodowanej zmianami politycznymi, do których doszło w październiku 1956 r. Reorganizacja struktur UB przeprowadzona na przełomie 1954 i 1955 r. skutkowała przemianowaniem części PUBP w województwie wrocławskim na powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego. Placówki w Górze Śląskiej, Jaworze, Lubinie, Lwówku Śląskim, Miliczu, Oleśnicy, Oławie, Strzelinie, Sycowie, Środzie Śląskiej i Trzebnicy nazwano natomiast delegaturami ds. bezpieczeństwa publicznego. Funkcjonujący w Kowarach do końca 1954 r. Wydział IX K WUBP określano w tym czasie jako Delegaturę Nr 10. W 1955 r. powołano dodatkowy PUdsBP w Nowej Rudzie, w związku z utworzeniem powiatu noworudzkiego. Strukturę WUdsBP we Wrocławiu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne kierownika urzędu, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Szczegółową działalność poszczególnych pionów UB na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo funkcjonujących w jego ramach departamentów i biur. Do najważniejszych przepisów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej UB/SB w latach 1954–1956 należały: Instrukcja o prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu z dnia 27 marca 1945 r., Instrukcja nr 1 z dnia 21 stycznia 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa publicznego, Zarządzenie nr 051/55 z dnia 23 czerwca 1955 r. w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych oraz Instrukcja nr 0101/55 z dnia 4 października 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji spraw śledczych i osób aresztowanych oraz o trybie rejestracji osób zatrzymanych w organach bezpieczeństwa publicznego. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulował w latach 1945 – 1990 szereg ogólnych i szczegółowych normatywów: Instrukcja (tymczasowa) Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 13 lutego 1945 r. [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci, Rozkaz nr 025/53 Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną, Instrukcja nr 012/53 Wiceministra Bezpieczeństwa Publicznego o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL oraz Instrukcja nr 04/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL. Szczegółowy tryb archiwizacji akt operacyjnych UB/SB uregulowały dopiero Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego oraz Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa. Wprowadzały one praktykę – stosowaną do końca działania cywilnych organów bezpieczeństwa – archiwizowania głównych rodzajów akt operacyjnych na podstawie odrębnych środków ewidencyjnych, początkowo określanych jako dzienniki archiwalne. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego WUdsBP we Wrocławiu zasadniczy wpływ miały stosowane w MBP, KdsBP i resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Do wiosny 1955 r. dokumentację zakończonych spraw operacyjnych, jak i materiały administracyjne wytworzone przez jednostki UB, gromadzono i przechowywano w Wydziale II WUBP/WUdsBP i referatach II PUBP/PUdsBP, gdzie prowadzono poza tym rozmaite pomoce ewidencyjne dotyczące głównie dokumentacji operacyjnej (kartoteki, księgi, skorowidze). W momencie likwidacji MBP zasoby archiwalne jednostek szczebla wojewódzkiego i powiatowego zostały przejęte przez nowo powstałe jednostki podporządkowane Komitetowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Na szczeblu wojewódzkim materiały operacyjne i zasób kartoteczny z kartoteką ogólnoinformacyjną przekazano Wydziałowi X WUdsBP we Wrocławiu. Od maja 1955 r. rejestracja i ewidencja nieopracowanych oraz nowych spraw operacyjnych jednostek terenowych miała być prowadzona również wyłącznie w Wydziale X. Zakończone sprawy miały być też archiwizowane w tej komórce. W ciągu 1955 r. jednostki terenowe przekazywały do Wydziału X WUdsBP akta rozpracowań operacyjnych prowadzonych wcześniej wobec członków PZPR oraz materiały zwerbowanych wśród nich agentów. Podzespół tworzą materiały administracyjne wytworzone przez komórki organizacyjne WUdsBP we Wrocławiu i podległe mu jednostki terenowe. Na przełomie 1954 i 1955 r. zasób archiwum WUBP we Wrocławiu przejął nowo utworzony WUdsBP we Wrocławiu, w 1956 r. KWMO we Wrocławiu, a w 1983 r. WUSW we Wrocławiu. Po 1990 r. zasób archiwalny tego urzędu, w tym dokumentacja wytworzona w latach 1954–1956, został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu, oraz archiwalia SB, które przejęła wrocławska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) wrocławska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów UB/SB i MO z lat 1945–1990 przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja administracyjna, dotycząca bieżącej działalności, oraz dokumentacja kancelaryjna. Materiały archiwalne tworzące podzespół zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych.