Subfonds

Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Szczecinie 1945 - 1954

Zasięg terytorialny KWMO w Szczecinie w latach 1945-1946 obejmował obszar Okręgu Pomorze Zachodnie. W skład KWMO wchodziło 18 KPMO w: Białogardzie, Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Drawsku Pomorskim, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Łobzie, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinku, Świnoujściu, Wałczu, Szczecinie oraz jedna KMMO z siedzibą w Szczecinie. Zasięg terytorialny KWMO w Szczecinie w latach 1946-1950 obejmował obszar Województwa Szczecińskiego. W skład KWMO wchodziły 24 KPMO w: Białogardzie, Bytowie, Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Człuchowie, Drawsku Pomorskim, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Łobzie, Miastku, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Sławnie, Słupsku, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie, Szczecinku, Świnoujściu, Wałczu, Złotowie oraz jedna KMMO z siedzibą w Szczecinie. Zasięg terytorialny KWMO w Szczecinie w latach 1950-1954 obejmował obszar Województwa Szczecińskiego. W skład KWMO wchodziło 12 KPMO w: Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Łobzie, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie, Świnoujściu oraz jedna KMMO z siedzibą w Szczecinie. Zasięg terytorialny KWMO w Szczecinie w 1954 r. obejmował obszar Województwa Szczecińskiego. W skład KWMO wchodziło 13 KPMO w: Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Goleniowie, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Łobzie, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie, Świnoujściu oraz jedna KMMO z siedzibą w Szczecinie.

Milicja Obywatelska powołana została przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 7 października 1944 r. dekretem o Milicji Obywatelskiej (Dz. U. 1944, nr 7, poz. 33). W dokumencie tym ujęto w ramy prawne obszar oraz zakres działania MO jako jednostki, której nadrzędnym celem działania miało być zabezpieczenie ładu oraz porządku publicznego. Ponadto przyporządkowano jej funkcje organu wspomagającego prace prokuratury oraz sądu, a także w dużym uproszczeniu określono strukturę organizacji terytorialnej jednostek milicji. Według założeń miała ona pokrywać się z istniejącym podziałem administracyjnym kraju. Faktycznie proces formowania Milicji Obywatelskiej (MO) rozpoczął się nieco wcześniej. 27 lipca 1944 r., decyzją ścisłego kierownictwa PPR, utworzona została Komenda Główna (KG) MO jako organ nadzorujący pracę oraz działanie powstającego aparatu terenowego milicji. Wraz z organizowaniem jednostek MO w województwach centralnych KGMO rozpoczęła tworzenie nowych grup operacyjnych, które przygotowywano do organizowania struktur milicji na Ziemiach Zachodnich. Na teren Okręgu Pomorza Zachodniego, powołanego uchwałą Rady Ministrów z 14 marca 1945 r., skierowana została grupa operacyjna w sile 218 osób (w tym 5 oficerów) pod dowództwem kpt. Aleksandra Suchanka. Do Piły grupa ta dotarła najprawdopodobniej 6 kwietnia 1945 r. Od tego czasu miasto to stało się pierwszą siedzibą komendy wojewódzkiej na Pomorzu Zachodnim. Po rozlokowaniu się w budynku zajmowanym również przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego przystąpiono do organizacji struktur Komendy Wojewódzkiej (KW) MO. W początkowej fazie budowy komendy utworzono wydziały, kancelarię główną oraz kompanię operacyjną. Pierwsze struktury Komendy Wojewódzkiej wyglądały następująco: Kancelaria Główna (na czele której stał sierż. Stankiewicz; do zadań kancelarii należała kontrola biurowości, nadzór nad wytwarzaną dokumentacją, a także obsługa administracyjna komendanta i jego zastępców), Wydział Służby Zewnętrznej (którego pracą kierował naczelnik por. Marian Wróbel, pełniący jednocześnie funkcję zastępcy komendanta wojewódzkiego; do zadań wydziału należała służba patrolowa i prewencyjna, a także ochrona ludności i mienia), Wydział Śledczy/Wydział Kryminalny Służby Śledczej (na czele którego stał naczelnik ppor. Stanisław Fortuński; do zadań wydziału należało zwalczanie przestępczości kryminalnej, jak również przygotowywanie materiałów na potrzeby prokuratur i sądów). Ponadto istniała tutaj komórka zajmująca się daktyloskopią, ekspertyzą kryminalną oraz gromadzeniem informacji o przestępcach w postaci kartotek; Wydział Administracyjno-Gospodarczy, którego pracą kierował naczelnik ppor. Eugeniusz Przetacznik, zajmowała się zaopatrywaniem funkcjonariuszy m. in. w artykuły żywnościowe, umundurowanie, jak również w broń; Wydział Personalny na czele którego stał naczelnik por. Andrzej Gonciarski, zajmował się prowadzeniem spraw związanych z kwestiami awansu, nagród, odznaczeń, świadczeniami emerytalnymi, jak również postępowaniami dyscyplinarnymi; Kompania operacyjna pod dowództwem por. Romana Balcerkiewicza w początkowym okresie zajmowała się szkoleniem nowo przyjmowanych funkcjonariuszy, a następnie brała udział w walkach z podziemiem niepodległościowym oraz bandami rabunkowymi. Równolegle do organizacji struktur KWMO powołano pierwszą Komendę Powiatową Milicji Obywatelskiej z siedzibą w Pile. Na stanowisko komendanta kpt. Aleksander Suchanek mianował por. Kazimierza Zyburę. Wraz ze zorganizowaniem w mieście Urzędu Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP na Okręg Pomorza Zachodniego rozpoczął się proces organizowania grup operacyjnych, które następnie kierowane były do poszczególnych obwodów. Do każdej wysyłanej grupy administracyjnej przydzielano kilku funkcjonariuszy MO, którzy z czasem tworzyli podstawy kadrowe przyszłych komend powiatowych. Pierwsze takie grupy wyjechały z Piły 18 kwietnia 1945 r. i skierowane zostały do Wałcza, Szczecinka, Złotowa, Człuchowa, a w dalszej kolejności do Koszalina, Choszczna i Stargardu. 26 kwietnia 1945 r. nastąpiło zajęcie Szczecina przez żołnierzy Armii Czerwonej. Cztery dni później do miasta dotarła grupa operacyjna Piotra Zaremby w składzie 23 osób, w tym 15 milicjantów. Pierwszą siedzibę KWMO w Szczecinie ulokowano w gmachu dzisiejszej Akademii Morskiej przy Wałach Chrobrego 2. Funkcję pierwszego komendanta wojewódzkiego MO w Szczecinie pełnił kpt. Aleksander Suchanek. Równolegle utworzono Komendę Miejską MO zlokalizowaną przy al. Piastów w dzisiejszym gmachu Politechniki Szczecińskiej. Komendanturę powierzono przybyłemu z Piły por. Kazimierzowi Zyburze. Brak ostatecznego uregulowania sprawy przynależności Szczecina do Polski wymusił na polskich władzach cywilnych opuszczenie miasta 19 maja 1945 r. Początkowo władze komendy wojewódzkiej przeprowadziły się do Stargardu, a w dalszej kolejności, jeszcze w tym samym miesiącu, do Koszalina. W tym czasie istniejąca struktura KWMO została powiększona o dodatkowy Wydział Polityczno-Wychowawczy, do którego zadań należała przede wszystkim edukacja ideologiczna i polityczna funkcjonariuszy MO. W 1946 r. doszło do kolejnych przeobrażeń organizacyjnych w strukturze KWMO. Reorganizacji uległa Kancelaria Główna, w miejsce której powołano Wydział Ogólny (I). Wydział ten przejął kompetencje wspomnianej kancelarii. Wówczas też utworzono dwie nowe jednostki organizacyjne na szczeblu komendy wojewódzkiej. Pierwszą z nich był Wydział Specjalny. Do jego zadań należała kontrola wewnętrzna wojewódzkiego aparatu porządkowego i funkcjonariuszy MO. Drugą natomiast jednostką organizacyjną był Wojewódzki Inspektorat ORMO (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej). Do jego zadań należała kontrola i nadzór nad terenowymi jednostkami ORMO, wspomaganie funkcjonariuszy MO w walce z przestępczością pospolitą, a także przygotowywanie rezerw dla uzupełnienia szeregów milicji. Taki stan rzeczy utrzymał się do wiosny 1949 r. Ostateczne uregulowanie kwestii przynależności Szczecina do Polski wymusiło kolejną zmianę siedziby KWMO. Pod koniec lutego 1946 r. została ona na powrót przeniesiona do stolicy Okręgu Pomorza Zachodniego. Początkowo powiatowe komendy MO były tworzone w oparciu o niemiecki podział terytorialny oraz komendantury wojenne radzieckie i polskie. Na dzień 6 lutego 1946 r. na terenie Okręgu Pomorza Zachodniego istniało 18 komend powiatowych MO oraz 1 komenda miejska dla wydzielonego miasta Szczecina. W czerwcu 1946 r. w związku z nowym podziałem administracyjnym państwa (Dz. U. z 1946, nr 28, poz. 177) nastąpiła zmiana w ilości komend powiatowych, których stan zwiększył się do 24 KPMO (Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej) w: Białogardzie, Bytowie, Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Człuchowie, Drawsku Pomorskim, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Łobzie, Miastku, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Sławnie, Słupsku, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie, Szczecinku, Świnoujściu, Wałczu, Złotowie. Nadal funkcjonowała 1 komenda miejska dla wydzielonego miasta Szczecina. Wiosną 1949 r. na szczeblu KGMO rozpoczął się proces reorganizacyjny zapoczątkowany podpisanym przez Stanisława Radkiewicza rozkazem nr 13 z 18 marca 1949 r. W wyniku wspomnianego procesu zlikwidowano Wydział Polityczno-Wychowawczy, a w jego miejsce utworzono Wydział Szkoleniowo-Polityczny. Istniejący dotychczas Wydział Administracyjno-Gospodarczy przeniesiony został do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP), natomiast w KWMO Szczecin w Wydziale I utworzono Sekcję Finansową i Gospodarczą. Wydział Personalny i Specjalny został zespolony ze swoimi odpowiednikami w WUBP. Likwidacji uległa również Kompania Operacyjna. Dodatkowo na mocy rozkazu ministra MBP z 5 września 1951 r. przystąpiono w październiku do organizacji Wojewódzkiego Biura Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych. Do zadań Biura należało wydawanie dowodów osobistych i tymczasowych zaświadczeń tożsamości zgodnie z postanowieniami dekretu z 22 października 1951 r. (Dz. U. 1951, nr 55, poz. 382). W tym czasie w ramach omawianej jednostki działały: Wydział Dowodów Osobistych oraz Wydział Ewidencji Ludności. W latach 1951-1952 przeprowadzone zostały dalsze zmiany, które dotyczyły Wydziału Kryminalnego Służby Śledczej (III). W przytaczanym Wydziale została powołana specjalna komórka, do zadań której należał nadzór nad śledztwami. Powyższe zmiany wprowadzone zostały rozkazem nr 43/51 Komendanta Głównego MO z 14 czerwca 1951 r. W 1952 r. doszło do kolejnej reorganizacji Wydziału III. Rozkazem organizacyjnym nr 030/org. z 21 kwietnia 1952 r. na szczeblu centralnym oraz na szczeblach wojewódzkich doszło do zmian w pionach kryminalno-śledczych. W KWMO Szczecin z Wydziału III wydzielono Wydział Kryminalny (III), Wydział do Walki z Przestępczością Gospodarczą (IV) oraz Wydział Śledczy. W 1950 r. nastąpił kolejny podział administracyjny kraju. Na mocy ustawy z 28 czerwca 1950 r. (Dz. U. 1950 nr 28 poz. 255) powołane zostało województwo koszalińskie, z części terenów ówczesnego województwa szczecińskiego. Pod jurysdykcją Komendanta Wojewódzkiego MO pozostało 12 KPMO w: Chojnie (z siedzibą w Dębnie), Choszcznie, Gryfinie, Gryficach, Kamieniu Pomorskim, Łobzie, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie, Świnoujściu oraz jedna Komenda Miejska MO z siedzibą w Szczecinie. W 1954 r. doszło do kolejnej korekty administracyjnej w granicach woj. szczecińskiego. Rada Ministrów rozporządzeniem z dnia 11 sierpnia 1954 r. (Dz. U. 1954, nr 49, poz. 248) utworzyła powiat goleniowski z części powiatów: nowogardzkiego i kamieńskiego. Zmiana ta spowodowała powołanie trzynastej jednostki terytorialnej – KPMO w Goleniowie. Zmiana sytuacji politycznej w kraju po śmierci Józefa Stalina, a także późniejsza ucieczka z Polski zastępcy dyrektora Departamentu X MBP płk. Józefa Światły stały się katalizatorem dekompozycji szeroko rozumianego aparatu bezpieczeństwa. Na mocy dekretu z 7 grudnia 1954 r. (Dz. U. 1954, nr 54, poz. 269) w miejscu dotychczas funkcjonującego MBP utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Tym samym zwierzchnictwo nad działalnością MO objęło wspomniane wyżej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Materiały wchodzące w skład podzespołu KWMO w Szczecinie zostały wytworzone w latach 1945-1954. Zakres posiadanych dokumentów pokrywa się terytorialnie z obszarem działalności omawianego urzędu. W skład podzespołu wchodzą głównie teczki w sztywnych obwolutach, w większości formatu A4, a także w niewielkim stopniu księgi formatu A3. W większości przypadków akta zachowały się w stanie dobrym, aczkolwiek stan pojedynczych jednostek wymaga gruntownej konserwacji. W obrębie jednostki archiwalnej dominują maszynopisy, sporadycznie pisma sporządzone odręcznie. W latach powojennych z uwagi na braki w zaopatrzeniu wykorzystywano niemieckie druki, afisze i ulotki, na odwrocie których sporządzano dokumenty. Dopiero w późniejszym okresie dominującym materiałem pisarskim stała się kalka. Trzon zachowanej dokumentacji po KWMO w Szczecinie w latach 1945-1954 stanowią akta administracyjne. W ich skład wchodzą dokumenty wytworzone przez następujące komórki: Wydział Służby Śledczej - do dnia dzisiejszego po omawianej jednostce organizacyjnej zachowały się: sprawozdania okresowe, raporty, meldunki sytuacyjne, jak również korespondencja związana z prowadzoną działalnością. Powyższe materiały w głównej mierze dotyczą przestępczości kryminalnej na terenie Pomorza Zachodniego. Na ich podstawie można odtworzyć stan ówczesnego bezpieczeństwa na terenie jurysdykcji KWMO w Szczecinie, jak również metody pracy operacyjnej funkcjonariuszy Wydziału Służby Śledczej. Wydział Służby Zewnętrznej – do dnia dzisiejszego po omawianej jednostce organizacyjnej zachowały się: sprawozdania okresowe, raporty, meldunki sytuacyjne, jak również korespondencja związana z prowadzoną działalnością. Materiały te przedstawiają m. in. organizację służby patrolowej, sieć posterunków i komisariatów, zestawienia statystyczne obrazujące przestępczość pospolitą, a także stan bezpieczeństwa sanitarnego na terenie Pomorza Zachodniego. Wydział Polityczno-Wychowawczy - do dnia dzisiejszego po omawianej jednostce organizacyjnej zachowały się: sprawozdania sytuacyjne obrazujące stan polityczny i gospodarczy wśród ludności cywilnej i funkcjonariuszy MO, jak również raporty dotyczące szkoleń przeprowadzonych przez instruktorów politycznych. Wydział Ogólny i Kancelaria Główna - do dnia dzisiejszego po omawianej jednostce organizacyjnej zachowały się protokoły i sprawozdania z odpraw naczelników wydziałów, a także sprawozdania sytuacyjne Komendanta Wojewódzkiego MO z terenu Pomorza Zachodniego przesyłane okresowo do Komendy Głównej MO. Materiały te poruszają szerokie spektrum zagadnień, np. proces kształtowania się struktur porządkowych na terenie Pomorza Zachodniego, kwestie związane ze stanem bezpieczeństwa, akcją osiedleńczą, sytuacją polityczną i gospodarczą na podległym terenie. Wydział Personalny - do dnia dzisiejszego po omawianej jednostce organizacyjnej zachowały się: rozkazy personalne, raporty z wypadków i zgonów, a także materiały dotyczące kwestii nagród, awansów, odznaczeń, czy kar dyscyplinarnych nakładanych na poszczególnych funkcjonariuszy.