Subfonds

Subfonds

A group of records forming division of –> Fonds based on the administrative structure of the fond’s creator or its historical activity, acquisitions, structural changes and merges”

Characteristic of the archival fonds (collection)

Affiliation with the IPN Archives
Group of documents
Wojskowe organy bezpieczeństwa państwa
Name of the archival fonds (collection)
Szefostwo Wojskowej Służby Wewnętrznej w Warszawie [1943] 1957-1990
Subfonds

Informacja Wojska Polskiego 1943 - 1957

Daty dokumentów w podzespole
Starting date
1943
Closing date
1957
Informacje o podzespole
The territorial scope of a documents creator activities

ZSRS (1943-1944), RP (1944-1952), PRL (1952-1957)

Charakterystyka archiwalna

Zespół obejmuje akta wytworzone przez organy Informacji WP i Wojskową Służbę Wewnętrzną. Organa Informacji Wojska Polskiego powstały 14 maja 1943 r., czyli po ukazaniu się pierwszego rozkazu organizacyjnego dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki płk. Zygmunta Berlinga. Od tego momentu do lipca 1944 r., to jest do chwili wkroczenia Armii Sowieckiej i jednostek Ludowego Wojska Polskiego na tereny obecnej Rzeczpospolitej Polskiej, na terenie ZSRR sformowane zostały: Oddział Informacji 1 Dywizji Piechoty (14 maja 1943 r.), Wydział Informacji 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 2 Dywizji Piechoty (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 1 Brygady Artylerii (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 3 Dywizji Piechoty (27 grudnia 1943 r.), Wydział Informacji 1 Armii w ZSRS (1 kwietnia 1944 r.), Oddział Informacji 4 Dywizji Piechoty (7 kwietnia 1944 r.), Oddział Informacji 5 Dywizji Piechoty (5 lipca 1944 r.). Należy przy tym zaznaczyć, iż Wydział był jednostką nadrzędną w stosunku do Oddziału Informacji. W lipcu 1944 r. w wyniku połączenia na mocy dekretu PKWN Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z Armią Ludową powstał Zarząd Informacji Wojska Polskiego. Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 22 z dnia 10 września 1944 r. zorganizowano Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa WP. Dnia 30 września 1944 r. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego gen. Michał Rola-Żymierski podpisał rozkaz i ustawę o Zarządzie Informacji Naczelnego Dowództwa WP i jego organach. W jego skład zgodnie z wprowadzonym wówczas etatem wchodziły: - szef zarządu i jego dwóch zastępców; - Sekretariat (8 osób); - Oddział I – prowadził pracę kontrwywiadowczą w sztabie Naczelnego Dowództwa WP (NDWP) - 9 oficerów; - Oddział II – do jego zadań należała walka ze szpiegostwem i przesłuchiwanie jeńców wojennych (9 oficerów); - Oddział III – prace kontrolno-instruktorskie w podległych ogniwach (6 oficerów); - Oddział IV – prowadzenie dochodzeń i śledztw (7 oficerów); - Oddział V – zewnętrzna obserwacja osób, inwigilacja, rewizje, areszty (6 oficerów); - Oddział VI – personalny (4 oficerów); - Oddział VII – ewidencja i kartoteki operacyjne (3 oficerów); - Oddział VIII – łączność i szyfry (3 oficerów); - Wydział Administracyjno-Gospodarczy (22 osoby). Rozkazem nr 95 z dnia 30 listopada 1944 r. Zarząd Informacji zmienił nazwę na Kierownictwo Informacji Wojska Polskiego. Wprowadzono wówczas stały etat D1/13, wynoszący 156 oficerów, podoficerów i szeregowych, który przedstawiał się w sposób następujący: - kierownictwo; - sekretariat; - Oddział I – praca agenturalno-operacyjna w organach sztabu Naczelnego Dowództwa WP; - Oddział II – walka z agenturą nieprzyjaciela oraz przesłuchiwanie jeńców; - Oddział III – kierowanie pracą podległych organów informacji na szczeblu frontu, armii, korpusu, okręgów wojskowych; - Oddział IV – śledczy; - Oddział V – obserwacja, rewizje, areszty; - Oddział VI – personalny; - Oddział VII – ewidencji operacyjnej i statystyki; - Oddział VIII – szyfry i łączność; - Oddział Administracyjno-Gospodarczy; - więzienie polowe. Organom Informacji podlegał także I Specjalny Obóz Tyłów Zarządu Informacji WP w Skrobowie k. Lubartowa sformowany rozkazem NDWP nr 85/org. z dnia 10 grudnia 1944 r. W oparciu o rozkaz Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 50/Org. z dnia 11 marca 1945 r. nastąpiła kolejna zmiana nazwy na Główny Zarząd Informacji WP (GZI WP) i nazwa ta utrzymała się aż do stycznia 1957 r. Kolejne zmiany organizacyjno-etatowe GZI WP miały miejsce we wrześniu 1945 r. W miejsce dotychczasowej struktury oddziałowej wprowadzono nową strukturę wydziałową. Następny 1946 rok przyniósł znaczne zmiany w organizacyjnej strukturze GZI WP. Zgodnie z etatem nr 32/1 wprowadzonym na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 057/org. z dnia 30 marca w jego składzie funkcjonowały następujące komórki organizacyjne: - Kierownictwo; - Kancelaria Główna; - Fotolaboratorium; - Wydział I - kontrwywiadowcza obsługa Sztabu Generalnego; - Wydział II -kontrwywiadu; - Wydział III - kontrolno-instruktorski; - Wydział IV - śledczy; - Wydział V – specjalny (obserwacja); - Wydział VI –personalny; - Wydział VI – Wojsk Ochrony Pogranicza; - Sekcja VII - ewidencji operacyjnej; - Sekcja VIII (późniejszy Wydział VIII Szyfrowy) - Sekcja IX -finansów; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; - Komendantura; - Biuro Przepustek; - Ambulatorium; - Areszt Tymczasowy; - Garaż; - Auto-transport. Nastąpiło również powiększenie stanu etatowego GZI WP do 303 wojskowych (w tej liczbie 1 generał szef GZI WP) i 32 pracowników kontraktowych. Rozkazem NDWP nr 0186/org. z dnia 5 listopada 1946 r. w ramach reorganizacji i zmniejszenia ilości stanowisk oficerskich w WP przeprowadzone zostały także zmiany w GZI WP. Etat nr 32/20 przewidywał 242 wojskowych (w tym 3 generałów-szef i zastępcy) i 42 pracowników kontraktowych oraz następującą strukturę organizacyjną: - Wydział Ogólny; - Wydział I; - Wydział II; - Wydział III - Wydział IV; - Wydział V; - Wydział VI; - Wydział Personalny; - Wydział I Pełnomocnika Specjalnego; - Wydział Pracy z Oficerami; - Wydział Finansowy; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; - Kasyna oficerskie; - Komendantura; - Biuro przepustek; - Ambulatorium; - Fotolaboratorium; - Więzienie wewnętrzne; - Garaż. Do etatu został także włączony wtedy Wydział Informacji Departamentu WOP i Biuro Studiów, które służyć miało „koordynacji pracy poszczególnych działów i odcinków służby informacyjnej, zestawieniu wyników pracy operacyjnej i doświadczeń poszczególnych wydziałów”. Kolejna reorganizacja miała miejsce w 1948 r. Na podstawie rozkazu MON nr 020/org. z dnia 30 stycznia wprowadzono nowy etat nr 32/37, który wprowadzał strukturę w skład której weszło: - Kierownictwo; - Wydział Ogólny; - Oddział I; - Oddział II; - Oddział III; - Oddział IV wraz z włączonym do niego Więzieniem Wewnętrznym i Fotolaboratorium; - Oddział V; - Wydział VI Samodzielny; - Biuro Studiów; - Oddział Zaopatrzenia. Stan osobowy GZI WP powiększono do 316 wojskowych i 75 pracowników kontraktowych. Rozkazem MON nr 0118/org. z dnia 10 czerwca 1948 r. do Wydziału Ogólnego włączono archiwum obsługiwane przez 3 osoby. Natomiast rozkazem MON nr 0191/org. z dnia 13 września 1949 r. sformowano liczący 8 osób Wydział Wojskowy przy Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW) włączając go do GZI WP. Większych zmian nie przyniósł także nowy, wprowadzony rozkazem MON nr 0229/org. etat nr 32/58 z dnia 22 listopada 1949 r. Od tego momentu Biuro Studiów zaczęło nosić nazwę Oddziału VII. Utworzono też dwa nowe Wydziały VIII i IX, zaś Wydział Wojskowy przy GUKPPiW stał się Wydziałem X. Zgodnie z etatem nr 32/58 stan osobowy wynosił 325 wojskowych i 84 pracowników kontraktowych. Wprowadzony rozkazem MON nr 028/org. z dnia 12 marca 1951 r. etat nr 32/80 zwiększył stan osobowy do 348 wojskowych i 124 pracowników kontraktowych. W oparciu o ten etat utworzono Wydział XI (Polityczny) oraz Wydział XII (Finansów), skreślono zaś Wydział X Wojskowy przy GUKPPiW. W roku następnym miały miejsce kolejne zmiany organizacyjne. Rozkazem MON nr 0038/org. z dnia 11 kwietnia przeniesiono wówczas GZI WP na nowy etat nr 32/107 zwiększający stan osobowy do 418 wojskowych (w tym 8 generałów) i 141 pracowników kontraktowych. Od 1 maja oddziały I, II, III i IV podniesiono do rangi zarządów. W skład GZI WP wchodziły wtedy następujące komórki organizacyjne: - Kierownictwo; - Sekretariat (Wydział Inspekcji, Wydział Organizacyjno-Mobilizacyjny, Kancelaria); - Wydział Polityczny; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd III (istniał do 1953 r.); - Zarząd IV (więzienie wewnętrzne); - Oddział V-Kadr; - Oddział VI; - Wydział VII Samodzielny; - Oddział VIII; - Wydział IX Samodzielny; - Sekcja Wyszkolenia Bojowego (przemianowana na Wydział Wyszkolenia Specjalnego); - Wydział Finansów; - Oddział Zaopatrzenia. W myśl rozkazu MON nr 0070/org. z dnia 16 grudnia 1954 r. GZI WP otrzymał nowy szczuplejszy etat, obejmujący 382 wojskowych (6 generałów) i 69 pracowników kontraktowych. Jego struktura przedstawiała się w następująco: - Kierownictwo; - Oddział II Organizacyjny (Wydział Organizacyjno-Mobilizacyjny, Sekretariat, Wydział Łączności Specjalnej, Drukarnia); - Wydział III Polityczny; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd IV (areszt wewnętrzny); - Oddział V; - Oddział VI Kadr; - Oddział VII; - Sekcja Wyszkolenia Bojowego; - Wydział Finansów; - Oddział Zaopatrzenia; - Kompania Samochodowa. W ślad za uchwałą Rady Ministrów PRL nr 683/55 z dnia 3 września 1955 r. wojskowe organa bezpieczeństwa włączone zostały do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Decyzja ta miał na celu ujednolicenie kierownictwa i sprawniejszą koordynację wysiłków w zwalczaniu antykomunistycznego oporu społecznego. Nowy etat nr 035/1 z września 1955 r. zatwierdzony przez zastępcę przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przedstawiał się w sposób następujący: - Kierownictwo; - Wydział Polityczny; - Oddział Organizacyjny; - Wydział Łączności Specjalnej; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd IV; - Oddział Kadr; - Wydział Ewidencyjno-Opiniodawczy; - Areszt wewnętrzny; - Wydział Finansów; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; Komendantura; - Ambulatorium. W międzyczasie z etatu został skreślony Wydział Łączności Specjalnej oraz Wydział Ewidencyjno-Opiniodawczy, a dopisany został Oddział III. Znacznie zmniejszył się też stan etatowy. Wynosił 268 wojskowych i 39 pracowników cywilnych. Głównemu Zarządowi Informacji podlegały komórki terenowe. W myśl decyzji naczelnego dowódcy WP zawartych w rozkazach nr 23/org. z dnia 1 lutego 1945 r., nr 85/org. z dnia 11 kwietnia 1945 r. oraz nr 0208/org. z dnia 22 sierpnia 1945 r. od lutego do września 1945 r. sformowano na terytorium kraju 7 okręgów wojskowych, a mianowicie: Lubelski, Krakowski, Łódzki, Poznański, Pomorski, Warszawski, Śląski. W miejscach stacjonowania dowództw Okręgów Wojskowych sformowano Wydziały Informacji podporządkowane bezpośrednio GZI WP. Poza tym oddziały informacji działały przy Dowództwie Marynarki Wojennej, Dowództwie Wojsk Lotniczych oraz przy dowództwach garnizonów w Warszawie, Modlinie, Toruniu, Gdańsku, Lublinie i Poznaniu, a także przy dowództwach dywizji, szkołach oficerskich i przy jednostkach Wojsk Ochrony Pogranicza. Na szczeblach niższych powstawały sekcje informacji albo powoływano stanowisko oficera informacyjnego. Kontroli operacyjnej GZI WP podlegała także Komenda Główna Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” i jej komendy wojewódzkie przy których sformowano wydziały informacji. Ustawa Rady Ministrów z dnia 13 listopada 1956 r. rozwiązując Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego zakładała, iż jego kompetencje przejmą organa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów nr 347 z dnia 28 listopada 1956 r. wojskowe organa bezpieczeństwa włączono do Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W oparciu o rozkaz Ministra Obrony Narodowej nr 01/MON z dnia 10 stycznia 1957 r. GZI WP został rozformowany wraz wchodzącymi w jego skład zarządami, oddziałami, wydziałami i sekcjami istniejącymi przy okręgach wojskowych, instytucjach, związkach taktycznych i jednostkach. W miejsce GZI WP sformowano Szefostwo Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z jego zarządami, oddziałami i wydziałami. Zestawienie bibliografii oraz wykaz źródeł Inwentarz zespołu akt Głównego Zarządu Informacji MON z lat 1944-1956, Warszawa 1995. (mps). Skrypt z wykładu starszego specjalisty OBEP IPN Wrocław Pawła Piotrowskiego dotyczącego: Organów bezpieczeństwa państwa i informacji wojskowej w Wojsku Polskim w latach 1944-1990, Warszawa 2007 (mps). W. Roman, Archiwalia Głównego Zarządu Informacji MON, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 19/1996. Centralne Archiwum Wojskowe. Informator o zasobie, opr. A. Bartnik, J. Ciesielski, W. Roman, T. Wawrzyński, Warszawa 1996. W. Tkaczew, Powstanie i działalność organów informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994. J. Poksiński, „TUN”. Tatar – Utnik – Nowicki, Warszawa 1992. Z. Duda, M. Swat, Z dziejów kontrwywiadu Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1973. Zarys historyczny powstania i działalności organów kontrwywiadu wojskowego WP, opr. Z. Duda, Warszawa 1971.