Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Opolu [1950] 1983-1990

W skład województwa opolskiego w roku 1950 weszły: Brzeg, Głubczyce, Grodków, Kluczbork, Koźle, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olesno, Opole, Prudnik, Racibórz i Strzelce Opolskie. W 1975 r. w związku z nowym podziałem administracyjnym – miasta: Opole, Baborów, Biała, Brzeg, Byczyna, Główek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Grodków, Kędzierzyn, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Koźle, Krapkowice, Leśnica, Lewin Brzeski, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Prudnik, Sławęcice, Strzelce Opolskie, Ujazd, Wołczyn, Zawadzkie, Zdzieszowice, gminy: Baborów, Biała, Bierawa, Branice, Brzeg, Byczyna, Chróścina, Chrząstowice, Cisek, Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Domaszowice, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gogolin, Gościęcin, Gracze, Grodków, Izbicko, Jasienica Dolna, Jemielnica, Jędrzejów, Kałków, Kamiennik, Karłowice, Kietrz, Kluczbork, Kłodnica, Kolonowskie, Komprachcice, Korfantów, Kowalowice, Krapkowice, Kajakowice Górne, Lasowice Wielkie, Leśnica, Ligota Książęca, Lisięcice, Lubrza, Łambinowice, Łącznik, Łostów, Łubiany, Murów, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olszanka, Otmuchów, Ozimek, Paczków, Pakosławice, Pawłowiczki, Pisarzowice, Polska Cerkiew, Pokój, Popielów, Prószków, Prudnik, Reńska Wieś, Rozmierka, Skałągi, Skorogoszcz, Skoroszyce, Sławęcice, Strzelce Opolskie, Strzeleczki, Ścinawa Nyska, Świerczów, Tarnów Opolski, Turawa, Ujazd, Walce, Wilków, Wołczyn, Zawadzkie, Zdzieszowice i Zębowice (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

Powstanie wojewódzkich struktur aparatu bezpieczeństwa na Opolszczyźnie było konsekwencją utworzenia na mocy ustawy z 28 czerwca 1950 r. nowego województwa opolskiego. Tworzące je powiaty zostały wydzielone z województw śląskiego i wrocławskiego. W samym Opolu funkcjonował do tego momentu Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego podległy WUBP w Katowicach. Nowa jednostka szczebla wojewódzkiego w stadium organizacji była określana Delegaturą Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu, by ostatecznie, przyjąć nazwę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu. Na czele opolskiego WUBP stał szef wspomagany przez jednego, a w późniejszym czasie dwóch zastępców. W pierwszych okresie istnienia urzędu obowiązki szefa pełnił mjr Daniel Kubajewski. Podstawowymi komórkami w strukturze nowo zorganizowanego WUBP były wydziały kierowane przez naczelników: Wydział I, Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział V, Wydział Więziennictwa, Wydział „A”, Wydział Śledczy, Wydział ds. Funkcjonariuszy, Wydział Szkolenia, Wydział Ogólny, Wydział Finansowy, Kwatermistrzostwo, Komendantura, Wydział Komunikacji, Wydział Konsumów, Wydział Służby Zdrowia i Wydział Personalny. Zadaniem Wydziału I, nazywanego również Kontrwywiadem, było prowadzenie działań przeciwko operującym na terenie województwa służbom wywiadowczym. Wydział II zajmował się prowadzeniem ewidencji i archiwum oraz zabezpieczeniem środków techniki operacyjnej na potrzeby innych komórek. W zakres obowiązków Wydziału III wchodziła walka z podziemnymi organizacjami politycznymi, natomiast Wydział IV odpowiadał za operacyjne zabezpieczenie gospodarki. Wydział V kontrolował zagadnienia związane z życiem społeczno-politycznym. Wydział „A” prowadził na zlecenie innych komórek operacyjnych obserwację zewnętrzną. W gestii Wydziału ds. Funkcjonariuszy pozostawało prowadzenie dochodzeń w sprawach funkcjonariuszy podejrzanych o popełnienie przestępstw. Odpowiedzialny za obsługę kancelaryjną urzędu Wydział Ogólny od 1953 r. funkcjonował pod nazwą Wydział Ogólno-Administracyjny. Od początku istnienia WUBP działała zapewne w jego strukturze Sekcja Mobilizacyjna, przemianowana niebawem na Sekcję Wojskową (wymiennie używano nazwy Samodzielna Sekcja Wojskowa), oraz Inspektorat Kontroli nadzorujący pracę wszystkich komórek organizacyjnych jednostki. Na początku 1951 r. struktury poszerzyły się o Wydział VIII odpowiadający za zabezpieczenie operacyjne sfery transportu i komunikacji. Rok później utworzono Wydział X, zajmujący się prowadzeniem działań operacyjnych przeciwko działaczom partii podejrzewanym o „niewłaściwe” postawy polityczne. Również w 1952 r. Wydział Personalny został przemianowany na Wydział Kadr. W 1953 r. wyodrębniono z pionu zabezpieczenia operacyjnego gospodarki nowy Wydział IX, sprawującego kontrolę nad przemysłem ciężkim, oraz Wydział XI, zajmujący się inwigilacją Kościoła katolickiego. Zapewne w tym czasie powstała również Sekcja, a następnie Samodzielna Sekcja „C” odpowiedzialna za utrzymywanie łączności szyfrowej z innymi jednostkami resortu bezpieczeństwa. Wydział Szkolenia, po krótkim okresie funkcjonowania jako Grupa Instruktorska, zmienił nazwę na Inspektorat Szkolenia (wymiennie nazywany też Inspektoratem ds. Szkolenia). Istniejący w pierwszych miesiącach działania WUBP Wydział Komunikacji w bliżej nieokreślonym momencie został przekształcony w Służbę Transportową funkcjonującą w ramach Kwatermistrzostwa. W jego strukturze działały też: Służba Kwaterunkowo-Budowlana, Służba Mundurowa, Służba Uzbrojenia i Służba Żywnościowa. Zasady ich podległości wobec Kwatermistrzostwa są jednak niejasne i na podstawie niektórych dokumentów administracyjnych można domniemywać, że w pewnych okresach służby te działały jako samodzielne komórki. W 1954 r. powołano do życia Inspektorat Wiejski, któremu powierzono zadania związane z operacyjnym zabezpieczeniem produkcji rolno-spożywczej. Terenowa struktura aparatu bezpieczeństwa w województwie opolskim była oparta o sieć powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego. Ich siedziby znajdowały się w Brzegu, Głubczycach, Grodkowie, Kluczborku, Koźlu, Namysłowie, Niemodlinie, Nysie, Oleśnie, Opolu, Prudniku, Raciborzu i Strzelcach Opolskich. Wydziałowi Więziennictwa WUBP w Opolu podlegały również więzienia w Brzegu, Kluczborku, Koźlu, Nysie, Opolu, Prudniku, Raciborzu i Strzelcach Opolskich (dwa zakłady) oraz ośrodki pracy więźniów w Graczach i Strzelcach Opolskich. Wydziałowi IV WUBP podporządkowane były referaty bezpieczeństwa działające w ważniejszych zakładach przemysłowych. Podobnie jak w przypadku WUBP w Opolu, powstanie tamtejszej Komendy Wojewódzkiej MO było konsekwencją utworzenia w 1950 r. nowego województwa opolskiego. Na czele jednostki stał komendant wojewódzki. Jako pierwszy pełnił tę funkcję kpt. Stanisław Żmudziński. W skład kierownictwa wchodził też zastępca komendanta wojewódzkiego. Kilka lat później liczbę etatów zastępców komendanta wojewódzkiego zwiększono do dwóch. W pierwotnej strukturze organizacyjnej KWMO funkcjonowały następujące komórki: Wydział I Ogólno-Organizacyjny (odpowiadający za obsługę kancelaryjną jednostki, sprawozdawczość, planowanie, utrzymanie łączności), Wydział II Służby Zewnętrznej (sprawujący ogólny nadzór nad stanem bezpieczeństwa i porządku publicznego w województwie), Wydział III Służby Kryminalnej (zajmujący się ściganiem sprawców przestępstw kryminalnych i prowadzący czynności dochodzeniowe w tego typu sprawach), Wydział IV Szkoleniowo-Polityczny, Wydział V Personalny. Na początku lat 50., funkcjonował również Wydział VI Specjalny, zajmujący się inwigilacją funkcjonariuszy MO podejrzewanych o popełnienie przestępstw. W skład struktury komendy wchodził też Pluton Ochronny, przemianowany następnie na Kompanię Operacyjno-Konwojowo-Ochronną, a późniejszym okresie na Kompanię Operacyjno-Konwojowo-Wartowniczą. W 1952 r. ze struktur Wydziału III Służby Kryminalnej wyodrębniono Wydział Śledczy. W tym samym czasie powstał Wydział IV do Walki z Przestępczością Gospodarczą. Wydział Personalny przemianowano wkrótce na Wydział Kadr (w pewnym okresie działał również łącznie z komórką szkoleniową jako Wydział Kadr i Szkolenia). Wydział Szkoleniowo-Polityczny zmienił nazwę na Wydział Szkolenia, a następnie Szkoleniowy. Działające od 1950 r. w ramach komendy Wojewódzkie Biuro Dowodów Osobistych przemianowywano kolejno na Wojewódzkie Biuro Dowodów Osobistych i Ewidencji Ludności i Wydział Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych. Do 1951 r. przy KWMO w Opolu działała szkoła podoficerska pod nazwą Wojewódzki Kurs Wyszkolenia Szeregowych. Zlikwidowano ją po utworzeniu we Wrocławiu kursu o zasięgu międzywojewódzkim. Z pomniejszych komórek organizacyjnych istniejących w tym czasie należy wymienić Samodzielną Sekcję Ewidencji i Statystyki, utworzoną w 1952 r., rok później włączoną w struktury Wydziału I, Samodzielny Referat Finansowy, wyłączony w 1953 r. z Wydziału I, Inspektorat ds. Zaopatrzenia i Samodzielną Sekcję Administracyjno-Gospodarczą wyodrębnione w 1954 r. i Drużynę Kontroli Ruchu Drogowego. Struktury MO w terenie były reprezentowane przez sieć komend miejskich, powiatowych oraz podlegających im komisariatów i posterunków. Komendy miejskie działały zapewne w Brzegu, Opolu i Raciborzu, natomiast powiatowe w Brzegu, Głubczycach, Grodkowie, Kluczborku, Koźlu, Namysłowie, Niemodlinie, Nysie, Oleśnie, Opolu, Prudniku, Raciborzu i Strzelcach Opolskich. W komendach miejskich i powiatowych wydziałom KW MO odpowiadały referaty i stanowiska pracy. Poważne zmiany w organizacji aparatu bezpieczeństwa w całym kraju nastąpiły 9 grudnia 1954 r., kiedy to zlikwidowano MBP tworząc w jego miejsce dwa odrębne resorty: Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, którego kompetencji podlegały zadania realizowane dotychczas przez struktury UB, i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, któremu została podporządkowana MO. W województwie opolskim funkcjonowała nadal KWMO w Opolu i podległe jej jednostki terenowe. Natomiast WUBP w Opolu przemianowano na Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu. Miejsce szefa WUBP zajął kierownik WUdsBP. Podobna zmiana nomenklatury nastąpiła w jednostkach powiatowych. W WUdsBP zlikwidowano Wydział I. Należące do niego obowiązki z zakresu pracy kontrwywiadowczej przejął Wydział II. Bez zmian pozostał dotychczasowy Wydział III zajmujący się wykrywaniem i zwalczaniem politycznego podziemia. Pod kontrolą operacyjną Wydziału IV pozostała gospodarka narodowa. Przejął on również obowiązki zlikwidowanego Inspektoratu Wiejskiego. Zabezpieczający zagadnienia transportu i komunikacji Wydział VIII przemianowano na Wydział V. Działania przeciwko Kościołowi miał odtąd prowadzić Wydział VI, utworzony w miejsce poprzednio istniejącego Wydziału XI. Wydział Śledczy przyjął nazwę Wydział VII. Zadania realizowane do końca 1954 r. przez Wydział II przejął Wydział IX, zabezpieczający środki techniki operacyjnej, oraz Wydział X, prowadzący ewidencję operacyjną i archiwum. Zajmujący się obserwacją zewnętrzną Wydział „A” przemianowano na Wydział „B”. Działające na terenie województwa opolskiego PUBP przemianowano na powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego, z wyjątkiem jednostek w Głubczycach, Namysłowie i Niemodlinie, które nazwano powiatowymi delegaturami ds. bezpieczeństwa publicznego. W 1956 r. lista placówek terenowych poszerzyła się o PUdsBP w Krapkowicach, utworzony w związku z wydzieleniem nowego powiatu krapkowickiego. Przełom polityczny, do którego doszło w Polsce w październiku 1956 r., miał zasadniczy wpływ na strukturę organizacyjną organów bezpieczeństwa. Na podstawie decyzji Biura Politycznego KC PZPR z 6 listopada 1956 r. oraz Ustawy o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego z 13 listopada tr. zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego i przekazano jego zadania MSW. Na szczeblu terenowym KWMO wchłonęły dotychczasowe jednostki i komórki organizacyjne UB, których stany liczebne znacznie zmniejszono. Odtąd stanowiły one pion Służby Bezpieczeństwa, reprezentowany zarówno w KWMO, jak i w jednostkach niższego szczebla. Na czele Komendy Wojewódzkiej MO w Opolu stał komendant wojewódzki. Członkami kierownictwa byli dwaj zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. bezpieczeństwa, w późniejszym okresie nazywani zastępcami komendanta wojewódzkiego ds. SB. Podlegał im pion SB, na który w początkach omawianego okresu składały się następujące komórki: Wydział II, Wydział III, Samodzielna Sekcja Śledcza, Wydział Ewidencji Operacyjnej, Wydział „B”, Wydział „T”, Samodzielna Sekcja „A”, Samodzielna Sekcja „W” i Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa. Wydział II, podobnie jak w latach 1954–1956 odpowiadał za prowadzenie działań kontrwywiadowczych. Wydziałowi III powierzono operacyjną kontrolę sfery życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego, oświaty, organizacji politycznych oraz zadanie zwalczania środowisk opozycyjnych. Obowiązkiem Wydziału „B” było, podobnie jak w poprzednim okresie, organizowanie obserwacji zewnętrznej. Wydział „T” zajmował się zabezpieczeniem środków techniki operacyjnej, natomiast Samodzielna Sekcja „W” kontrolą korespondencji. Samodzielna Sekcja „A” organizowała łączność szyfrową KWMO z innymi jednostkami resortu. Pracę wszystkich komórek pionu SB nadzorował Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa. W 1960 r. Wydział Ewidencji Operacyjnej został przemianowany na Wydział „C”. W 1961 r. Samodzielną Sekcję „W” przekształcono w Wydział „W”. Kolejne zmiany organizacyjne miały miejsce rok później. Miejsce Samodzielnej Sekcji Śledczej zajął Wydział Śledczy. Przywrócono również odrębną komórkę zajmującą się inwigilacją Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych pod nazwą Wydziału IV. W związku z przejęciem w 1964 r. przez pion SB obowiązków związanych z wydawaniem zezwoleń na wyjazdy za granicę, w strukturze opolskiej SB pojawił się nowy Wydział Paszportów (kilka lat później przemianowany, w związku z powiększeniem zakresu zadań, na Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych). Od 1965 r. do kompetencji pionu esbeckiego włączono również kwestie dotyczące nadzorowania przejść granicznych. Zajmował się tym Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, istniejący do 1972 r. Od 1971 r. działał Inspektorat Ochrony Przemysłu nadzorujący pracę Straży Przemysłowej, Służby Ochrony Kolei, Straży Leśnej i Straży Pocztowej. Po reformie administracyjnej kraju, którą przeprowadzono w 1975 r. w strukturze pionu SB KWMO w Opolu nie zaszły znaczące zmiany. Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych powrócił wówczas do nazwy Wydział Paszportów. W 1979 r. z kompetencji Wydziału III wyłączono sprawy związane z operacyjną kontrolą gospodarki i powierzono je nowemu Wydziałowi IIIA. W 1981 r. komórka ta została przemianowana na Wydział V. Na początku 1983 r. utworzono natomiast Inspektorat I, realizujący na terenie województwa opolskiego zadania należące do zakresu obowiązków Departamentu I MSW, czyli działania wywiadowcze. Istniejące w ramach KWMO w Opolu struktury milicyjne podlegały w omawianym okresie częstym zmianom, dotyczącym głównie nazewnictwa. W 1955 r. struktura KWMO poszerzyła się o Wydział V Kolejowej MO nadzorujący milicyjne komórki działające na kolei. Wydział I Ogólno-Organizacyjny w 1957 r. przyjął nazwę Wydziału Ogólnego. Wydział II Służby Zewnętrznej w latach 1956–1957 nazywany był Wydziałem II Służby Milicyjnej, następnie Wydziałem Służby Zewnętrznej, od 1966 r. Wydziałem Prewencji Ogólnej, w latach 1968–74, wskutek połączenia z komórką zajmującą się zagadnieniem ruchu drogowego, Wydziałem Prewencji i Ruchu Drogowego. Następnie, niemal do końca istnienia organów milicyjnych, stosowana była nazwa Wydział Prewencji (w ciągu pierwszych miesięcy 1990 r. komórka była nazywana Wydziałem Prewencji i Porządku Publicznego). Wydział III Służby Kryminalnej przyjął nazwę Wydział Służby Kryminalnej, natomiast od 1973 r. był stale nazywany Wydziałem Kryminalnym. Wydział IV do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi przybierał kolejno nazwy: Wydział IV Przestępstw Gospodarczych, Wydział IV do Walki z Przestępczością Gospodarczą i ostatecznie do 1990 r. Wydział do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi. Wydział V Kolejowej MO funkcjonował przez pewien czas jako Wydział Kolejowy, aby ostatecznie przyjąć nazwę Wydział V do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi w Transporcie Publicznym i Łączności. Jego likwidacja nastąpiła w 1965 r., kiedy to sprawy dotyczące bezpieczeństwa kolei przekazano Wydziałowi IV. Wydział Śledczy przemianowano pierwotnie na Wydział Dochodzeniowy, natomiast od 1966 r. przyjęto nazwę Wydział Dochodzeniowo-Śledczy, która to utrzymała się do końca istnienia komendy. Drużyna Kontroli Ruchu Drogowego została przemianowana na Inspektorat Kontroli Ruchu Drogowego, nazywany również Komendą Ruchu Drogowego, natomiast od 1961 r. funkcjonowała jako Wojewódzki Inspektorat Ruchu Drogowego, a od 1966 jako Wydział Kontroli Ruchu Drogowego. W latach 1968-1974, jak już wspomniano, komórka ta była połączona z Wydziałem Prewencji i istniała jako Wydział Prewencji i Ruchu Drogowego. Po 1974 r. przyjęto nazwę Wydział Ruchu Drogowego. W 1957 r. struktury MO poszerzyły się również o Odwód Zmotoryzowany KWMO, przemianowany kilka lat później na Zmotoryzowany Odwód MO. W okresie po 1956 r. w jednostkach szczebla powiatowego (ich liczba powiększyła się w 1956 r. w związku z utworzeniem powiatu krapkowickiego o KPMO w Krapkowicach) również funkcjonowały równocześnie piony SB i MO. Komórki esbeckie działały pod nazwą referatów ds. bezpieczeństwa. Kierowali nimi zastępcy komendanta powiatowego MO ds. bezpieczeństwa (następnie zastępcy komendanta powiatowego MO ds. SB). Na początku lat 60. komendy powiatowe w Brzegu, Nysie, Opolu i Raciborzu zostały scalone z tamtejszymi komendami miejskimi i istniały odtąd jako komendy miasta i powiatu. W 1975 r., wraz z likwidacją powiatów, komendy powiatowe oraz komendy miasta i powiatu przestały istnieć. Struktury milicyjne tworzyła w następnym okresie sieć komend miejskich w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku i Strzelcach Opolskich, oraz komisariatów i posterunków MO. Likwidacji uległy również powiatowe komórki SB, której praca miała być skoncentrowana na szczeblu wojewódzkim. W większych miastach regionu działały jednak wciąż grupy operacyjne pozostające na stanie etatowym odpowiednich wydziałów SB KWMO, realizujące zadania pionów operacyjnych, zabezpieczenia operacyjnego oraz paszportowego. Na początku 1983 r. w KMMO w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku i Strzelcach Opolskich oraz w komisariatach MO w Głubczycach, Krapkowicach i Namysłowie, uznanych za rejonowe jednostki milicji, utworzono komórki SB. W 1983 r. na podstawie Ustawy z 14 lipca tr. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. 1983, nr 38, poz. 172) KW MO zostały przemianowane na wojewódzkie urzędy spraw wewnętrznych. Ogólne kierownictwo w każdym z WUSW sprawował od tego momentu szef. W skład kierownictwa urzędu wchodzili zastępcy szefa ds. SB i MO, kierujący odpowiednimi pionami. W latach 1978–1980 istniało przejściowo stanowisko drugiego zastępcy szefa WUSW ds. SB. W momencie utworzenia WUSW w Opolu pion SB obejmował Wydział II (kontrwywiad), Wydział III (zwalczanie przejawów opozycji), Wydział IV („operacyjne zabezpieczenie” Kościoła i rolnictwa), Wydział V (gospodarka), Inspektorat I (zadania na rzecz Departamentu I MSW – wywiadu), Wydział Śledczy, Wydział Paszportów, Samodzielną Sekcję „A” (łączność szyfrowa), Wydział „B” (obserwacja zewnętrzna), Wydział „C” (ewidencja operacyjna i archiwum), Wydział „T” (technika operacyjna), Wydział „W” (perlustracja korespondencji) oraz Inspektorat Ochrony Przemysłu. Latem 1983 r. jednostki rejonowe milicji w Brzegu, Kędzierzynie-Koźlu, Kluczborku, Nysie, Opolu, Prudniku, Strzelcach Opolskich, Głubczycach, Krapkowicach i Namysłowie zostały przemianowane na rejonowe urzędy spraw wewnętrznych. W każdym z nich pionem esbeckim kierował zastępca szefa RUSW ds. SB, a praca odbywała się w ramach grup realizujących zadania, które odpowiadały kompetencjom wydziałów operacyjnych szczebla wojewódzkiego. Na przestrzeni funkcjonowania WUSW w Opolu w jednostce miały miejsce istotne zmiany organizacyjne. Na początku 1985 r., w związku z utworzeniem Departamentu VI MSW, odpowiedzialnego za kontrolę sektora rolno-spożywczego, powstał Wydział VI (na bazie kadr Wydziału IV, któremu kilka lat wcześniej powierzono wspomniane zagadnienia). W tym samym czasie sformowano Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, zajmujący się prowadzeniem dochodzeń przeciwko pracownikom urzędu podejrzewanym o popełnienie przestępstw. Zmiany w sytuacji politycznej, spowodowane porozumieniami „okrągłego stołu” i wyborami czerwcowymi 1989 r., doprowadziły do poważnej reorganizacji struktur SB. Na szczeblu centralnym zlikwidowano jednostki najbardziej zaangażowane w zwalczanie opozycji w okresie wcześniejszym. Analogiczne zmiany przeprowadzono w jednostkach wojewódzkich. W opolskim WUSW rozpoczęły się one od likwidacji w połowie tego roku Wydziału „W”. Jego zadania i kadry przejął Wydział II. Ostatnią poważną reorganizację urzędu przeprowadzono w listopadzie tr. Rozwiązaniu uległ Wydział III, na bazie którego utworzono Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa. Zadania dotychczasowych Wydziałów V, VI i Inspektoratu Ochrony Przemysłu przejął Wydział Ochrony Gospodarki, natomiast Wydziału IV – Wydział Studiów i Analiz. Bez zmian funkcjonował Wydział II, komórki tzw. zabezpieczenia operacyjnego, czyli Wydziały „B”, „C” i „T”, Wydziały Paszportów i Śledczy, oraz Inspektorat I. W pierwszych miesiącach 1990 r. zlikwidowano natomiast Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. Formalnie WUSW w Opolu przestał istnieć 10 maja 1990 r., kiedy to weszła w życie ustawa o Urzędzie Ochrony Państwa i Policji. W praktyce jednak, struktury dawnego WUSW funkcjonowały do końca lipca tego roku, kiedy to zwolniono z pracy większość funkcjonariuszy SB. Strukturę aktotwórców (KWMO do 1954 r., WUBP, WUdsBP, KWMO po 1954 r., WUSW, jak też podległych jednostek terenowych) których archiwalia wchodzą w skład omawianego zespołu, określały rozkazy organizacyjne ich kierowników, zazwyczaj wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń odpowiednich ministrów. Szczegółowy zakres obowiązków poszczególnych pionów UB, SB i MO, na wszystkich szczeblach ich działalności, wyznaczały stosowne zarządzenia ministerialne oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich jednostek organizacyjnych centrali MBP, Kds.BP i MSW. Do najważniejszych przepisów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej UB/SB w latach 1950–1990 należały: Instrukcja o prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu z dnia 27 marca 1945 r., Instrukcja nr 1 z dnia 21 stycznia 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa publicznego, Zarządzenie nr 051/55 z dnia 23 czerwca 1955 r. w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych, Instrukcja nr 0101/55 z dnia 4 października 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji spraw śledczych i osób aresztowanych oraz o trybie rejestracji osób zatrzymanych w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja 002/57 z dnia 17 sierpnia 1957 r. o zasadach postępowania jednostek służby bezpieczeństwa przy rejestracji i ewidencji spraw dochodzeniowych i śledczych oraz osób zatrzymanych i aresztowanych, Zasady organizowania i korzystania ze skorowidzów zagadnieniowych sporządzonych na podstawie danych kartotek ogólnoinformacyjnych Służby Bezpieczeństwa, wprowadzone pismem z dnia 27 stycznia 1958 r., Instrukcja nr 05/60 dyrektora Biura „C” MSW z dnia 22 września 1960 r. o trybie rejestracji tajnych współpracowników, lokali kontaktowych, mieszkań konspiracyjnych, skrzynek kontaktowych, spraw operacyjnych i osób rozpracowywanych, sprawdzanych i obserwowanych oraz sprawdzaniu i udzielaniu informacji przez komórki ewidencji operacyjnej, Zarządzenie nr 206/61 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 grudnia 1961 r. w sprawie kategorii osób podlegających rejestracji w kartotece ogólnoinformacyjnej Biura „C” MSW i Wydziałów „C” KW MO (wraz z wykazem), Zarządzenie nr 0110/62 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 czerwca 1962 r. w sprawie zasad i trybu rejestracji spraw i osób będących w aktualnym zainteresowaniu jednostek operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, wraz z Instrukcją w sprawie zasad i trybu rejestracji spraw i osób będących w operacyjnym zainteresowaniu jednostek Służby Bezpieczeństwa oraz sprawdzania i udzielania informacji, Wytyczne Biura „C” MSW z dnia 14 lipca 1962 r. w sprawie rejestracji i prowadzenia ewidencji osób i spraw będących w aktualnym zainteresowaniu jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa oraz trybu udzielania informacji, Zarządzenie nr 079/72 Ministra Spraw Wewnętrznych z 2 sierpnia 1972 r. w sprawie rejestracji przez jednostki Służby Bezpieczeństwa osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, wprowadzające Instrukcję w sprawie zakresu i trybu rejestracji przez jednostki SB osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, a także Wytyczne dyrektora Biura „C” MSW z dnia 18 listopada 1972 r. w sprawie prowadzenia rejestracji, ewidencji i opracowań analitycznych oraz sprawdzania i udzielania informacji. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej UB/SB regulował w latach 1950–1990 cały szereg ogólnych i szczegółowych normatywów: Instrukcja (tymczasowa) Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 13 lutego 1945 r. [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci, Rozkaz nr 025/53 Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną, Instrukcja nr 012/53 Wiceministra Bezpieczeństwa Publicznego o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 04/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Zarządzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa, Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa, Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z 23 grudnia 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. Szczegółowy tryb archiwizacji akt operacyjnych UB/SB uregulowały dopiero Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego oraz Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa. Wprowadzały one praktykę – stosowaną do końca działania cywilnych organów bezpieczeństwa – archiwizowania głównych rodzajów akt operacyjnych na podstawie odrębnych środków ewidencyjnych, początkowo określanych jako dzienniki archiwalne, a od 1968 r. jako inwentarze archiwalne. W sposób kompleksowy tryb postępowania z dokumentacją operacyjną określiła Instrukcja o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW wprowadzona Zarządzeniem nr 00123/57 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lipca 1957 r. W tym samym roku Zarządzeniem nr 0127/57 uregulowano zasady archiwizacji akt administracyjnych oraz ustalono ich rzeczowy wykaz. Szerszy zakres miało Zarządzenie nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych. W latach 1968–1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała zgodnie z kolejnymi normatywami, porządkującymi całokształt spraw archiwalnych: Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji, Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego.

Na ukształtowanie zespołu archiwalnego WUSW w Opolu zasadniczy wpływ miały stosowane w MBP, KdsBP i resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Do wiosny 1955 r. dokumentację zakończonych spraw operacyjnych, jak i materiały administracyjne wytworzone przez jednostki UB gromadzono i przechowywano w Wydziale II WUBP/WUdsBP i referatach II PUBP/PUdsBP, gdzie prowadzono poza tym rozmaite pomoce ewidencyjne dotyczące głównie dokumentacji operacyjnej (kartoteki, księgi, skorowidze). W momencie likwidacji MBP zasoby archiwalne jednostek szczebla wojewódzkiego i powiatowego zostały przejęte przez nowo powstałe jednostki podporządkowane Komitetowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Na szczeblu wojewódzkim materiały operacyjne i zasób kartoteczny z kartoteką ogólnoinformacyjną przekazano Wydziałowi X WUdsBP w Opolu. Od maja 1955 r. rejestracja i ewidencja nieopracowanych oraz nowych spraw operacyjnych jednostek terenowych miała być prowadzona również wyłącznie w Wydziale X. Zakończone sprawy miały być też archiwizowane w tej komórce. W ciągu 1955 r. jednostki terenowe przekazywały do Wydziału X WUdsBP akta rozpracowań operacyjnych prowadzonych wcześniej wobec członków PZPR oraz materiały zwerbowanych wśród nich agentów. W związku z włączeniem spraw bezpieczeństwa w zakres kompetencji MSW na przełomie 1956 i 1957 r. w ramach KWMO w Opolu utworzono Wydział Ewidencji Operacyjnej. Przejął on całość materiałów operacyjnych oraz środków ewidencyjnych po byłym Wydziale X WUdsBP. Zgodnie z Instrukcją o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW z 1 lipca 1957 r. jednostki i komórki organizacyjne SB działające na terenie województwa opolskiego miały przekazywać akta powstałe w trakcie prowadzenia działań operacyjnych i śledczych, których nie wykorzystywano w bieżącej pracy, do Wydziału Ewidencji Operacyjnej KWMO w Opolu. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych akta UB, SB oraz Zwiadu WOP miały być przechowywane w składnicy przy Wydziałach „C” komend wojewódzkich MO. W przypadkach uzasadnionych względami operacyjnymi dopuszczono możliwość przechowywania akt w wydziałach SB komend wojewódzkich. W komendach wojewódzkich utworzono odrębne składnice akt do przechowywania dokumentacji wytworzonej przez komórki MO w jednostkach wojewódzkich i terenowych. Mimo to nadal istniały składnice akt w jednostkach terenowych. W 1965 r. minister spraw wewnętrznych zarządził przejęcie przez Wydziały „C” uporządkowanych składnic akt z wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO oraz składnic podległych im jednostek terenowych. Na podstawie Zarządzenia organizacyjnego nr 042/org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 14 kwietnia 1967 r. włączono składnice akt wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO do wydziałów „C” wraz z posiadanymi materiałami operacyjnymi, kontrolno-śledczymi i administracyjnymi. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji w wydziałach „C” komend wojewódzkich MO należało przechowywać akta byłych WUBP, WUdsBP, PUBP, PUdsBP, pionu SB KWMO i jego komórek w jednostkach niższego szczebla, akta personalne zwolnionych funkcjonariuszy SB z terenu danego województwa oraz teczki wyeliminowanych tajnych współpracowników i zakończonych spraw ewidencji operacyjnej MO z komend powiatowych. Zasób składnic akt komend terenowych miały stanowić materiały tychże komend oraz podległych im komisariatów i posterunków, z wyjątkiem wszystkich materiałów SB i spraw operacyjnych MO. Funkcjonujący od 1983 r. w ramach WUSW w Opolu Wydział „C” w sensie organizacyjnym stanowił bezpośrednią kontynuację analogicznej komórki KWMO w Opolu; przejął nie tylko jej zasób archiwalny, ale także wszystkie realizowane przez nią zadania. Na podstawie szczegółowych przepisów w Wydziale „C” KW MO/WUSW w Opolu archiwizowano też materiały wojskowych organów bezpieczeństwa państwa: akta operacyjne Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej Służby Wewnętrznej i Wojskowej Służby Wewnętrznej Jednostek Wojskowych MSW, dotyczące osób zamieszkałych na obszarze województwa opolskiego. Obecny stan zachowania zespołu archiwalnego WUSW w Opolu jest w dużej mierze wynikiem realizowanej w całym kraju akcji masowego „brakowania” i niszczenia materiałów archiwalnych SB w latach 1989–1990. W tym czasie nagminnie łamane były procedury określone w Zarządzeniu nr 049/85 ministra spraw wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Proces ten nie ominął również WUSW w Opolu. Po 1990 r. zasób archiwum WUSW w Opolu został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Opolu oraz archiwalia SB, które przejęła opolska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) opolska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu rozpoczął proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów WUSW w Opolu.

Główny zrąb materiałów wchodzących w skład zespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB/SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: akta osobowych źródeł informacji, dokumentacja prowadzonych rozpracowań operacyjnych, dokumentacja postępowań przygotowawczych (spraw kontrolno-śledczych), dokumentacja spraw obiektowych, akta osobowe funkcjonariuszy UB/SB (z lat 1945–1990), dokumentacja administracyjna i kancelaryjna wydziałów jednostek szczebla wojewódzkiego oraz jednostek terenowych, materiały o charakterze mobilizacyjno-obronnym. W skład zespołu wchodzą też zarchiwizowane w Wydziale „C” KWMO/WUSW w Opolu akta tajnych współpracowników i spraw operacyjnych wojskowych organów bezpieczeństwa państwa. Ważną część zespołu stanowią materiały wytworzone przez jednostki MO z terenu województwa opolskiego w okresie 1945–1954, gdy funkcjonowały one w ramach MBP. Fragmentarycznie zachowane materiały administracyjne, operacyjne oraz ewidencja śledztw i dochodzeń prowadzonych przez poszczególne jednostki dają wgląd w podstawowe obszary ich działalności. Należy też wspomnieć o dużej grupie akt osobowych funkcjonariuszy MO, którzy pełnili służbę w latach 1945–1954. Akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego z lat 1955–1990 stanowią stosunkowo niewielką część zespołu. Do zasobu IPN przejęto tylko te z nich, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne tworzące zespół zachowały się na ogół w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych. Część materiałów SB została zmikrofilmowana przed 1990 r. Liczne mikrofisze, które zachowały się, mimo akcji niszczenia dokumentacji operacyjnej SB w latach 1989–1990, zostały również przekazane do Oddziału IPN we Wrocławiu i wchodzą w skład zespołu.

W trakcie porządkowania zespołu archiwalnego złożonego, obejmującego materiały wytworzone w latach 1950–1990, dążono do odtworzenia układu dokumentacji funkcjonującego w archiwum aktotwórców. Materiały podzielono na pięć podzespołów: Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu 1950–1954, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej we Opolu 1950–1954, Wojewódzki Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu 1954–1956, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Opolu 1954–1983 i Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Opolu 1983–1990. W każdym z pierwszych trzech podzespołów wydzielono po dwie serie: Materiały administracyjne i Materiały administracyjne jednostek terenowych. Wewnątrz każdej z nich dokumentacja została podzielona na podserie według wytwarzających ją konkretnych komórek organizacyjnych jednostki szczebla wojewódzkiego oraz jednostek terenowych. W ramach podzespołu: Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Opolu 1954–1983 wydzielono 3 serie: Materiały administracyjne Milicji Obywatelskiej (obejmująca również dokumentację komórek pionu administracyjno-gospodarczego), Materiały administracyjne Służby Bezpieczeństwa i Materiały administracyjne jednostek terenowych. Wewnątrz każdej z nich dokumentacja została podzielona na podserie według wytwarzających ją konkretnych komórek organizacyjnych KWMO oraz jednostek terenowych. W ramach podzespołu: Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Opolu 1983–1990 wydzielono 7 serii. Odpowiadają one w znacznej mierze podstawowym rodzajom dokumentacji twórcy określonym w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Normatyw ten dzielił archiwalia resortowe na operacyjne, osobowe, administracyjne i materiały o charakterze obronnym. W trakcie porządkowania, dążąc do dokładnego odzwierciedlenia struktur organizacyjnych aktotwórców w opracowywanym podzespole archiwalnym, dokonano jednak wydzielenia w ramach osobnych serii materiałów administracyjnych wytworzonych przez komórki organizacyjne pionów SB i MO WUSW w Opolu oraz tego rodzaju materiałów jednostek terenowych. Siódmą serię stanowią akta paszportowe, które należało wyróżnić ze względu na bardzo dużą liczbę zachowanych materiałów, ich jednorodność oraz dążność do odtworzenia pierwotnego układu sygnatur o oznaczeniu EAOP, według ewidencji kontynuowanej nieprzerwanie od 1975 r. Wewnątrz każdej z trzech serii materiałów administracyjnych wydzielono podserie na zasadach analogicznych, jak w odniesieniu do dokumentacji pozostałych podzespołów. Wewnątrz serii Materiały operacyjne zastosowano podział na podserie, odpowiadające poszczególnym działom akt operacyjnych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW w Opolu w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach): Sygnatura I – akta osobowych źródeł informacji, dysponentów lokali i mieszkań kontaktowych SB (także akta kandydatów) i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, Sygnatura II – akta rozpracowań operacyjnych SB, MO i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, Sygnatura III – akta postępowań przygotowawczych SB, MO i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa, Sygnatura IV – sprawy obiektowo-zagadnieniowe SB. Wewnątrz serii: Materiały osobowe zastosowano podział na podserie odpowiadające poszczególnym rodzajom akt osobowych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach): Sygnatura V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, Sygnatura VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO. W ramach serii materiały obronne wydzielono podserie dla wytworzonej od 1985 r. przez poszczególne komórki organizacyjne SB szczebla wojewódzkiego dokumentacji o charakterze mobilizacyjno-obronnym. Analogiczne materiały jednostek terenowych zostały opisane w ramach odpowiednich podserii wewnątrz serii: Materiały jednostek terenowych.

Drzymała P., Zarys struktury ewidencji ogólnoinformacyjnej Sekcji II Wydziału „C” KW MO/WUSW w Poznaniu [w:] Z archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu. Studia nad zasobem, red. R. Kościański, R. Leśkiewicz, s. 89–104; Fijałkowski W., Milicja Obywatelska i Służba Bezpieczeństwa w województwie wrocławskim w latach 1945–1987, Wrocław 1989; Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa 1945–1989, oprac. T. Ruzikowski, Warszawa 2004, (seria „Materiały pomocnicze IPN”, t. 1); Komaniecka M., Organizacja i funkcjonowanie kartotek ogólnoinformacyjnej i zagadnieniowej aparatu bezpieczeństwa [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 231–262; Komaniecka M., Dzienniki korespondencyjne, rejestracyjne, archiwalne i koordynacyjne jako źródła historyczne [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 263–280; P. Perzyna, Kształtowanie zasobu archiwalnego i specyfika działalności Wydziału „C” Komendy Miejskiej MO w Łodzi do 1975 r. „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2011, t. 4, s. 37–90.