Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu [1945] 1983-1990

W skład województwa wrocławskiego w latach 1945-1950 weszły: miasta: Bolesławiec, Brzeg, Bystrzyca Kłodzka, Dzierżoniów, Głogów, Góra Śląska, Jawor, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Kłodzko, Kożuchów, Legnica, Lubań, Lubin, Lwówek Śląski, Milicz, Namysłów, Oleśnica, Oława, Strzelin, Syców, Szprotawa, Środa Śląska, Świdnica, Trzebnica, Wałbrzych, Wołów, Wrocław, Ząbkowice Śląskie, Zgorzelec, Złotoryja, Żagań i Żary; w roku 1950 odłączone zostały: Brzeg, Namysłów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań i Żary. W 1975 r. w związku z nowym podziałem administracyjnym – miasta: Bierutów, Brzeg Dolny, Kąty Wrocławskie, Milicz, Oborniki Śląskie, Oleśnica, Oława, Sobótka, Strzelin, Syców, Środa Śląska, Trzebnica, Twardogóra, Wiązów, Wołów, Żmigród, gminy: Bierutów, Borów, Brzeg Dolny, Cieszków, Czernica, Długołęka, Dobroszyce, Domaniów, Gądkowice, Jordanów Śląski, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Kondratowice, Kostomłoty, Krośnice, Krzelów, Laskowice Oławskie, Lubiąż, Łagiewniki, Łozina, Malczyce, Mietków, Miękinia, Milicz, Oborniki Śląskie, Oleśnica, Oława, Prusice, Sobótka, Strzelin, Sułów, Środa Śląska, Święta Katarzyna, Trzebnica, Twardogóra, Wiązów, Wińsko, Wisznia Mała, Wołów, Zawonia, Żmigród, Żórawina (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

Istnienie komunistycznego aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku zainicjowały decyzje podjęte wiosną 1945 r. przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza. Rozkazem personalnym nr 63 z dnia 4 kwietnia 1945 r. mianował on stojącego na czele Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie mjr. Stanisława Imiołka kierownikiem grupy operacyjnej, której zadaniem było zorganizowanie dolnośląskich struktur UB. Obsadę kadrową grupy stanowili funkcjonariusze wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego w Krakowie i Kielcach oraz pracownicy centrali Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Z powodu ogromnych zniszczeń wojennych w zabudowie Wrocławia siedzibą WUBP były początkowo Kąty Wrocławskie, od maja do listopada 1945 r. – Legnica, po czym ostatecznie urząd został przeniesiony do Wrocławia. W czerwcu 1945 r. na czele jednostki stał kierownik (Stanisław Imiołek), wspomagany przez zastępcę. W późniejszym okresie liczba zastępców wahała się od jednego do trzech. W urzędzie działało kilku oficerów radzieckich, tzw. sowietników, którzy kontrolowali jego pracę. W maju 1946 r. zmieniono nazwę stanowiska kierownika jednostki na szefa WUBP. Podstawowymi komórkami w strukturze organizacyjnej WUBP były wydziały, na czele których stali kierownicy, w połowie 1946 r. przemianowani na naczelników. Latem 1945 r. w skład WUBP we Wrocławiu wchodziły Wydział I, Wydział II, Wydział III, Wydział V, Wydział Personalny, Wydział Finansowy, Sekretariat Kierownictwa oraz Pluton Ochrony. Wydział I zajmował się szeroko rozumianą działalnością kontrwywiadowczą i śledczą. Wydział II wykonywał zadania pomocnicze względem działań operacyjnych, prowadził ewidencję operacyjną i archiwum oraz pocztę specjalną, zabezpieczał łączność zwykłą i szyfrową; zajmował się też sporządzaniem fotografii, cenzurą prasy i widowisk oraz cenzurą wojenną. Wydział III odpowiadał za całokształt spraw zaopatrzeniowych i gospodarczych urzędu, zabezpieczenie opieki medycznej i kwestie sanitarne. Wydział V, od jesieni 1945 r. działający pod nazwą Wydział do Walki z Bandytyzmem, miał za zadanie prowadzenie działań operacyjnych przeciwko podziemiu politycznemu. W kolejnych miesiącach 1945 r. struktura WUBP poszerzyła się o Komendanturę, odpowiadającą za ochronę gmachu i utrzymanie aresztu śledczego. Podporządkowano jej zapewne Pluton Ochrony. W listopadzie i grudniu przeprowadzono reorganizację skutkującą utworzeniem Wydziału IV, zajmującego się operacyjnym zabezpieczeniem gospodarki, Wydziału V kontrolującego sferę życia społeczno-politycznego, oraz Sekcji Specjalnej, nazywanej później krótko Sekcją ds. Funkcjonariuszy, a następnie Wydziałem ds. Funkcjonariuszy. Zadaniem tej ostatniej komórki była inwigilacja pracowników resortu podejrzanych o działalność przestępczą lub niewłaściwe postawy polityczne. W pewnych okresach określano ją w dokumentach jako Wydział „F”. W tym samym czasie zorganizowano również Wydział Zdrowia (od 1950 r. nazywany Wydziałem Służby Zdrowia). Kolejne zmiany organizacyjne zaszły na początku 1946 r. Utworzono komórkę odpowiedzialną za prowadzenie obserwacji zewnętrznej, zlecanej przez inne komórki i jednostki. W początkowym okresie nazywano ją Wydziałem IIIA, kilka miesięcy później przyjęto nazwę Wydział „A”. Powstały w pierwszych miesiącach 1946 r. Wydział IVA przemianowano wkrótce na Wydział Śledczy. Najpóźniej 1 lutego 1946 r. został utworzony Wydział Więzień i Obozów, przemianowany następnie z końcem tego roku na Wydział Więziennictwa. Wspomniany wyżej Wydział do Walki z Bandytyzmem w marcu i kwietniu 1946 r. nazywano przejściowo Wydziałem VII, aby następnie przyjąć dla niego określenie Wydział III. Funkcjonującą dotychczas pod tą nazwą komórkę, odpowiedzialną za sprawy gospodarcze urzędu, przemianowano wówczas na Wydział Gospodarczy. Od 1948 r. używała ona nazwy Wydział Zaopatrzenia, a następnie Kwatermistrzostwo. W jego obrębie działały służby: Mundurowa, Żywnościowa, Uzbrojenia, Kwaterunkowo-Budowlana i Transportowa. Kwestia podległości tej ostatniej przedstawia się dość niejasno, ponieważ na podstawie części dokumentów można wnioskować, że prawdopodobnie w 1951 r. została ona przekształcona w zupełnie niezależny Wydział Komunikacji. Skutkiem wyłączenia z kompetencji pionu II spraw dotyczących cenzury i kontroli korespondencji było utworzenie na poziomie centrali resortu Departamentu VIII, a w WUBP we Wrocławiu Wydziału VIII, któremu powierzono tego rodzaju zadania. Jego kompetencje przejął następnie Wydział „B”, istniejący do końca 1947 r., kiedy to wspomniane zagadnienia przekazano ponownie Wydziałowi II. Pewne wątpliwości budzi umiejscowienie w strukturze urzędu działającej od początku 1946 r. Ekspozytury Kolejowej (której najpewniej podlegały ekspozytury terenowe niższego szczebla), odpowiedzialnej za operacyjną ochronę transportu kolejowego. Można domniemywać, że była ona podporządkowana Wydziałowi IV. W 1948 r. dotychczasowy Sekretariat Kierownictwa WUBP przyjął nazwę Wydział Ogólny, natomiast od 1953 r. funkcjonował jako Wydział Ogólno-Administracyjny. Zmiany organizacyjne przeprowadzone w 1948 r. obejmowały również utworzenie Wydziału Szkolenia i istniejącego dość krótko Wydziału Miejskiego, którego zadaniem było prowadzenie działań operacyjnych we Wrocławiu. W tym czasie, w struktury Wydziału Ogólnego włączono prawdopodobnie Komendanturę. Działająca w obrębie Wydziału Gospodarczego Sekcja Konsumów została najpewniej wyodrębniona jako Wydział, względnie Oddział Konsumów. Poza dolnośląskimi strukturami organów bezpieczeństwa pozostawał początkowo działający w Kowarach Wydział IX, zabezpieczający operacyjnie tamtejsze kopalnie uranu, który podlegał bezpośrednio Departamentowi IV MBP. W 1951 r. podporządkowano go WUBP we Wrocławiu. Dwa lata później, w związku z utworzeniem w resorcie Departamentu IX i podległego mu Wydziału IX we Wrocławiu, nazwę komórki w Kowarach zmieniono na Wydział IXK. Prawdopodobnie od 1949 r. funkcjonował we wrocławskim urzędzie Inspektorat Kontroli, sprawujący nadzór nad działaniem pozostałych komórek jednostki. Kolejne zmiany w strukturze wiązały się z utworzeniem w 1950 r. Wydziału Łączności, natomiast w roku następnym Wydziału VIII, któremu powierzono nadzór operacyjny nad sferą transportu i komunikacji. W 1952 r. rozpoczął działalność Wydział X, zajmujący się inwigilacją członków partii komunistycznej. Wydział Personalny został wówczas przemianowany na Wydział Kadr. Dalsza rozbudowa lokalnych struktur w 1953 r. polegała na wyodrębnieniu nowego Wydziału IX (jak wspomniano wcześniej, przejął on numerację komórki działającej w Kowarach, którą nazywano odtąd Wydziałem IXK), zajmującego się operacyjną kontrolą przemysłu ciężkiego, oraz Wydziału XI, którego zadaniem była inwigilacja Kościoła katolickiego. We wrześniu 1954 r. zorganizowano w obrębie WUBP Inspektorat Wiejski, któremu powierzono zadanie kontroli sektora rolno-spożywczego. Najpewniej w tym czasie powstała również Samodzielna Sekcja „C”, odpowiedzialna za łączność szyfrową z innymi jednostkami resortu. Pewne trudności sprawia umiejscowienie w strukturze WUBP działających w latach 50. Samodzielnej Sekcji Mobilizacyjnej i Samodzielnej Sekcji Wojskowej. Być może były to komórki odpowiadające Wydziałowi Mobilizacyjnemu MBP, przekształconemu w 1951 r. w Biuro Wojskowe MBP. Przeciwko tej tezie przemawia jednak fakt, że przez pewien czas obie sekcje są wymieniane w dokumentach administracyjnych równocześnie. Zadania aparatu bezpieczeństwa realizowała również na Dolnym Śląsku sieć powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego podległych WUBP. W latach 1945–1954 działały one w Bolesławcu, Bystrzycy Kłodzkiej, Dzierżoniowie, Górze Śląskiej, Jaworze, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Kłodzku, Legnicy, Lubaniu, Lubinie, Lwówku Śląskim, Miliczu, Oleśnicy, Oławie, Strzelinie, Sycowie, Środzie Śląskiej, Świdnicy, Trzebnicy, Wałbrzychu, Wołowie, Wrocławiu, Ząbkowicach Śląskich, Zgorzelcu i Złotoryi. W latach 1945-1950 WUBP we Wrocławiu podlegały również PUBP w miastach będących siedzibami powiatów, włączonych następnie do województwa zielonogórskiego (Głogów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań, Żary) i opolskiego (Brzeg i Namysłów). Do 7 lipca 1945 r. kompetencji WUBP we Wrocławiu podlegały też powiaty: gubiński, krośnieński, międzyrzecki, sulechowski, wschowski i zielonogórski, w których istniały PUBP. Następnie weszły one w skład województwa poznańskiego. Placówka we Wrocławiu od lata 1945 r. do początku 1946 r. nosiła nazwę Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Przemianowano ją na PUBP po przeniesieniu do miasta siedziby WUBP z Legnicy. Od 1945 istniał również MUBP w Wałbrzychu, działający równocześnie z tamtejszym PUBP. Prawdopodobnie w 1948 r. połączono obie jednostki w Urząd Bezpieczeństwa Publicznego Miasta i Powiatu w Wałbrzychu. Do terenowych struktur podległych WUBP należały również działające w zakładach pracy referaty ochrony, podlegające Wydziałowi IV urzędu, wspomniane wcześniej ekspozytury kolejowe, więzienia w Brzegu, Dzierżoniowie, Jaworze, Jeleniej Górze, Kłodzku, Legnicy, Lubaniu, Strzelinie, Świdnicy, Wałbrzychu i Wrocławiu, Areszt we Lwówku Śląskim oraz ośrodki pracy więźniów w Jaroszowie, Jelczu, Wilkowie, Wojcieszowie i Zarębie Górnej. W latach 1944–1954 do najważniejszych formacji podlegających (obok rozbudowanego aparatu bezpieczeństwa) Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego należała Milicja Obywatelska. U początków rozwoju struktur MO na Dolnym Śląsku stało utworzenie w lutym 1945 r. w Krakowie tzw. Batalionu Zapasowego MO pod dowództwem mjr. Władysława Marchoła-Mazura. 13 kwietnia 1945 r. jednostka została przewieziona do Oleśnicy, a następnie, już jako wrocławska Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej, do Trzebnicy. Delegowane stamtąd grupy zajęły się w kolejnych tygodniach organizacją komend niższego szczebla w terenie. W maju siedziba KWMO została przeniesiona do Wrocławia, jednak podobnie jak w przypadku WUBP, ze względu na zniszczenia wojenne wkrótce zdecydowano, że czasowo miała ona funkcjonować w Legnicy. Komenda powróciła do stolicy regionu jesienią 1945 r. W skład Kierownictwa KWMO, obok komendanta wojewódzkiego, wchodzili w pierwszym okresie jej istnienia: zastępca ds. operacyjnych oraz zastępca ds. polityczno-wychowawczych. W ramach pierwotnej struktury organizacyjnej komendy działały: Wydział Kryminalno-Śledczy, zajmujący się wykrywaniem i ściganiem sprawców przestępstw o charakterze kryminalnym oraz prowadzeniem czynności dochodzeniowych w tego typu sprawach, Wydział Służby Zewnętrznej, odpowiadający za ogólny nadzór nad utrzymaniem porządku publicznego i bezpieczeństwa, Wydział Polityczno-Wychowawczy, Wydział Administracyjno-Gospodarczy, Wydział Personalny i Kancelaria Ogólna. Ta ostatnia już w 1947 r. została przekształcona w Wydział Ogólny, odpowiadający za obsługę kancelaryjno-biurową jednostki, sprawozdawczość, planowanie i łączność. W 1954 r. komórkę tę nazywano Wydziałem I Organizacyjno-Ogólnym (lub zamiennie Ogólno-Organizacyjnym). Wydział Służby Zewnętrznej od początku lat 50. działał jako Wydział II Służby Zewnętrznej. Wydział Kryminalno-Śledczy w 1946 r. zmienił nazwę na Wydział Służby Śledczej (sporadycznie nazywano go wówczas również Wydziałem Śledczym). Na początku lat 50. na jego bazie utworzono dwie odrębne komórki: Wydział III Służby Kryminalnej oraz Wydział Śledczy (w ramach którego działała Sekcja Techniki Śledczej). Równocześnie na bazie kadr pionu kryminalnego utworzono też Wydział IV Walki z Przestępczością Gospodarczą (wymiennie stosowano nazwę Wydział IV). Działający w ramach KWMO od 1945 r. Wydział Personalny po kilku latach przemianowano na Wydział Kadr. Nazwa pionu szkoleniowego ewoluowała od utworzonego w 1945 r. Wydziału Polityczno-Wychowawczego, poprzez Wydział Wyszkolenia (1949), Wydział Szkoleniowo-Polityczny, po Wydział Szkolenia lub Szkoleniowy. Od 1945 do 1954 r. przy komendzie działała również szkoła podoficerska nazywana kolejno Kursem Przeszkolenia Szeregowych MO we Wrocławiu, Międzywojewódzkim Kursem Wyszkolenia Szeregowych MO we Wrocławiu (1951) i Międzywojewódzkim Kursem Przeszkolenia Szeregowych MO we Wrocławiu (1954). Wydział Administracyjno-Gospodarczy, przemianowano w 1946 r. na Wydział Gospodarczy, w 1947 r. na Wydział Zaopatrzenia, a w 1948 r. na Inspektorat ds. Zaopatrzenia. Zadania dotyczące ewidencji ludności i wydawania dokumentów tożsamości wykonywało istniejące zapewne od 1950 r. Wojewódzkie Biuro Dowodów Osobistych i Ewidencji Ludności (w jego ramach działały dwa wydziały: Dowodów Osobistych i Ewidencji Ludności). Najpóźniej w 1954 r. w jego miejsce utworzono Wydział Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych. Wiadomo, że w latach 1947–1948 działała w strukturze KWMO Samodzielna Kompania Operacyjna, przemianowana na Samodzielny Pluton Operacyjny (1948-1949), a najpóźniej w 1954 r. na Kompanię Operacyjno-Konwojowo-Wartowniczą. Najpóźniej w 1950 r. powstał Pluton Regulacji Ruchu. Zapewne w 1954 r. komórka ta została przekształcona w Drużynę Kontroli Ruchu Drogowego. W latach 1945–1954 w bardzo rozbudowanej strukturze KWMO we Wrocławiu działał też cały szereg wyspecjalizowanych komórek, wykonujących najczęściej zadania o charakterze pomocniczym. Obsługę finansów KWMO zapewniała w początkowym okresie Sekcja Finansowa, natomiast od 1948 r. do końca istnienia struktur MO Wydział Finansowy. Najpóźniej w 1950 r. utworzono Samodzielną Sekcję Ewidencji i Statystyki. Działającą początkowo, przynajmniej od 1948 r., Sekcję Rejestracji Cudzoziemców przemianowano, prawdopodobnie w 1954 r., na Samodzielną Sekcję Rejestracji Cudzoziemców. Przypuszczalnie od momentu utworzenia KWMO funkcjonował w jego strukturze Wydział Konsumu, odpowiedzialny za zbiorowe żywienie i prowadzenie sklepów dla funkcjonariuszy. Struktury milicji w terenie tworzyła sieć komend miejskich, powiatowych, oraz podległe im komisariaty i posterunki MO. Komendy miejskie w 1945 r. utworzono w Jeleniej Górze, Legnicy, Świdnicy, Wałbrzychu i Wrocławiu. Komendy powiatowe powstały w Bolesławcu, Brzegu, Bystrzycy, Rychbachu (Dzierżoniowie), Głogowie, Górze Śląskiej, Jaworze, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Kłodzku, Kożuchowie, Legnicy, Lubaniu, Lubinie, Lwówku Śląskim, Miliczu, Namysłowie, Oleśnicy, Oławie, Strzelinie, Sycowie, Szprotawie, Środzie Śląskiej, Świdnicy, Trzebnicy, Wałbrzychu, Wołowie, Wrocławiu, Ząbkowicach Śląskich, Zgorzelcu, Złotoryi, Żaganiu i Żarach. Po zmianach w podziale administracyjnym kraju przeprowadzonych w 1950 r., powiaty brzeski i namysłowski znalazły się w województwie opolskim, natomiast głogowski, kożuchowski, szprotawski, żagański i żarski w zielonogórskim. W 1954 r. liczba komend powiatowych powiększyła się o jednostkę w Nowej Rudzie, utworzoną po powołaniu powiatu noworudzkiego. W komendach powiatowych i miejskich wydziałom KW MO odpowiadały referaty i stanowiska pracy. Poważne zmiany w organizacji aparatu bezpieczeństwa w całym kraju nastąpiły 9 grudnia 1954 r., kiedy to zlikwidowano MBP tworząc w jego miejsce dwa odrębne resorty: Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, którego kompetencji podlegały zadania realizowane dotychczas przez struktury UB, i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, któremu została podporządkowana MO. W województwie wrocławskim funkcjonowała nadal KWMO we Wrocławiu i podległe jej jednostki terenowe. Natomiast WUBP we Wrocławiu przemianowano na Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu. W jednostce tej zlikwidowano Wydział I, a realizowane przez niego zadania kontrwywiadowcze przejął nowy Wydział II. Wydział III zachował kompetencje związane ze zwalczaniem podziemia politycznego. Wydział IV miał nadal zajmować się kontrolą operacyjną gospodarki, przy czym powierzono mu również obowiązki zlikwidowanego Inspektoratu Wiejskiego. Dotychczasowy Wydział VIII, zajmujący się sprawami komunikacji, miał działać jako Wydział V. Wydział XI przemianowano na Wydział VI, inwigilujący środowiska Kościoła. Dotychczasowy Wydział Śledczy przemianowano na Wydział VII. Zagadnienia należące wcześniej do zakresu działania Wydziału II przejęły nowe wydziały IX i X odpowiedzialne odpowiednio za technikę operacyjną oraz ewidencję i archiwum. Wykonujący zadania związane z obserwacją zewnętrzną Wydział „A” został przemianowany na Wydział „B”. W 1956 r. utworzono zajmujący się perlustracją korespondencji Wydział „W”. Dotychczasowa Samodzielna Sekcja „C”, zajmująca się łącznością szyfrową, zmieniła nazwę na Samodzielną Sekcję „A”, natomiast Sekcją „C” nazywano odtąd Samodzielną Sekcję Wojskową. Istniejący do końca 1954 r. Wydział Kadr funkcjonował w ramach WUdsBP jako Wydział Kadr i Szkolenia, a Kwatermistrzostwo jako Wydział Administracyjno-Gospodarczy. Wydział Ogólno-Administracyjny zapewne powrócił do nazwy Sekretariatu Kierownictwa, funkcjonującej początkowo w WUBP. Inspektorat Kierownika WUdsBP przejął prawdopodobnie zadania Inspektoratu Kontroli. Nowym tworem była natomiast Samodzielna Sekcja Specjalna realizująca działania wywiadowcze. Na czele zreorganizowanego urzędu ponownie stał kierownik. Struktura taka utrzymała się do kolejnej reorganizacji, spowodowanej zmianami politycznymi, do których doszło w październiku 1956 r. Reorganizacja struktur UB przeprowadzona na przełomie 1954 i 1955 r. skutkowała przemianowaniem części PUBP w województwie wrocławskim na powiatowe urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego. Placówki w Górze Śląskiej, Jaworze, Lubinie, Lwówku Śląskim, Miliczu, Oleśnicy, Oławie, Strzelinie, Sycowie, Środzie Śląskiej i Trzebnicy nazwano natomiast delegaturami ds. bezpieczeństwa publicznego. Funkcjonujący w Kowarach do końca 1954 r. Wydział IX K WUBP określano w tym czasie jako Delegaturę Nr 10. W 1955 r. powołano dodatkowy PUdsBP w Nowej Rudzie, w związku z utworzeniem powiatu noworudzkiego. Przełom polityczny, do którego doszło w Polsce w październiku 1956 r., miał zasadniczy wpływ na strukturę organizacyjną organów bezpieczeństwa. Na podstawie decyzji Biura Politycznego KC PZPR z 6 listopada 1956 r. oraz Ustawy o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego z 13 listopada zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego i przekazano jego zadania MSW. Na szczeblu terenowym KWMO wchłonęły dotychczasowe jednostki i komórki organizacyjne UB, których stany liczebne znacznie zmniejszono. Odtąd stanowiły one pion Służby Bezpieczeństwa, reprezentowany zarówno w KW MO, jak i w jednostkach niższego szczebla. W skład kierownictwa KWMO we Wrocławiu wchodził początkowo komendant wojewódzki MO oraz jego zastępcy ds. MO (od stycznia 1959 aż trzech), ds. bezpieczeństwa (od sierpnia 1957 r. dwóch, w tym jeden I zastępca; od 1970 r. – trzech), ds. administracyjno-gospodarczych. W późniejszym okresie powołano też zastępcę komendanta wojewódzkiego ds. Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej. Kierownictwo Jednostek Bezpieczeństwa tworzyli zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. bezpieczeństwa (w późniejszym okresie zmieniono nazwę tych stanowisk na zastępców komendanta wojewódzkiego ds. SB) oraz kilku podległych im funkcjonariuszy. W strukturze KWMO we Wrocławiu pion SB tworzyły początkowo: Wydział II, Wydział III, Samodzielna Sekcja Śledcza, Samodzielna Sekcja „A”, Samodzielna Grupa Specjalna, Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa, oraz wydziały: Ewidencji Operacyjnej, „B”, „T” i „W”. Wydział II odpowiadał za działania kontrwywiadowcze, utrzymał więc zakres obowiązków powierzonych mu w poprzednim okresie. Stosunkowo szeroki był obszar zainteresowań Wydziału III, który zajmował się operacyjną kontrolą środowisk opozycyjnych, mniejszości narodowych, organizacji społecznych i politycznych, Kościoła, gospodarki, szkolnictwa, instytucji kulturalnych i naukowych oraz służby zdrowia. Samodzielna Sekcja „A” w dalszym ciągu była odpowiedzialna za organizację łączności szyfrowej, natomiast Samodzielna Grupa Specjalna realizowała zadania wywiadowcze na rzecz Departamentu I MSW. Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa miał za zadanie sprawować nadzór nad pracą pozostałych komórek. Realizował też inne zadania zlecone przez kierownictwo. Prowadzący ewidencję operacyjną i archiwum Wydział Ewidencji Operacyjnej w 1960 r. przemianowano na Wydział „C”. Wydział „B” zajmował się obserwacją zewnętrzną, Wydział „T” obsługą środków techniki operacyjnej takich jak podsłuchy i urządzenia do podglądu, natomiast Wydział „W” kontrolą korespondencji obywateli. W 1958 r. Samodzielna Sekcja Śledcza została przekształcona w Wydział Śledczy. Dnia 2 stycznia 1960 r. zmieniono nazwę Wydziału Ewidencji Operacyjnej na Wydział „C”. We wrześniu 1960 r. do pionu SB przeniesiona została z pionu milicyjnego Sekcja Rejestracji Cudzoziemców, którą przemianowano na Samodzielną Sekcję Rejestracji Cudzoziemców. Dnia 1 marca 1962 r. wyłączono z Wydziału Kadr Referat Kadr ds. Bezpieczeństwa i na jego bazie powstała Samodzielna Sekcja Kadr i Szkolenia SB. Równocześnie z etatu Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa wyłączono sześć stanowisk, tworząc Samodzielną Sekcję Ogólno-Organizacyjną SB (tym samym Wydział Ogólny KWMO pozbawiono wpływu na funkcjonowanie SB). W lutym 1967 r. na jej miejsce utworzono Samodzielną Sekcję Informacji i Sprawozdawczości. W lipcu 1962 r. z zakresu zadań Wydziału III wyłączono zagadnienia związane z Kościołem katolickim i innymi grupami wyznaniowymi, tworząc nowy Wydział IV. Samodzielna Grupa Specjalna została zlikwidowana w październiku 1963 r., a zadania wywiadowcze realizował od tej chwili jeden funkcjonariusz zajmujący stanowisko starszego inspektora w ramach Inspektoratu Kierownictwa Jednostek SB. W październiku 1982 r. w miejsce dwóch samodzielnych stanowisk starszych inspektorów przy zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. SB powstał Inspektorat I, realizujący zadania na rzecz Departamentu I, czyli wywiadu. 15 lipca 1964 r. SB przejęła od pionu milicyjnego obsługę zagadnień związanych z wydawaniem zezwoleń na wyjazdy za granicę. Sprawami tymi zajmował się Wydział Paszportów. W 1967 r. przejął on sprawy związane z dokumentami tożsamości i funkcjonował odtąd jako Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych. W latach 1965–1972, w związku z podporządkowaniem Wojsk Ochrony Pogranicza Ministerstwu Obrony Narodowej, SB zajmowała się również nadzorowaniem przejść granicznych. Zadanie to realizował Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, który wchłonął dawną Samodzielną Sekcję Rejestracji Cudzoziemców. Na początku 1975 r. Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych przemianowano ostatecznie na Wydział Paszportów. Przeprowadzona na mocy Ustawy dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. 1975, nr 16, poz. 91), reforma administracyjna kraju spowodowała kolejne zmiany w organizacji lokalnych struktur SB. Dotychczasowe województwo wrocławskie zostało podzielone na kilka mniejszych: jeleniogórskie, legnickie, wałbrzyskie i wrocławskie. W każdym z nowych województw powstały KWMO, a w nich komórki organizacyjne pionu SB. Dnia 1 czerwca 1975 r. we wrocławskiej komendzie z Wydziału III wydzielono Wydział IIIA, któremu powierzono kontrolę zagadnień związanych z gospodarką. Po powstaniu NSZZ „Solidarność” zakres obowiązków wydziału poszerzono o zadania dotyczące jego inwigilacji. Od grudnia 1981 r. nosił on nazwę Wydziału V. W 1975 r. utworzony został również Inspektorat Ochrony Przemysłu kontrolujący pracę Straży Przemysłowej, Służby Ochrony Kolei, Straży Leśnej i Straży Pocztowej. Zadania kontrolne dawnego Inspektoratu Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa (funkcjonującego ostatecznie pod nazwą Inspektoratu Kierownictwa SB) przejął Wydział Inspekcji obejmujący swą kompetencją wszystkie piony funkcjonujące w strukturze komendy. W jego ramach działał osobny Zespół ds. SB. Część zadań dawnego Inspektoratu Kierownictwa SB przejął jednoosobowy Inspektorat Analityczno-Informacyjny Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB. Od lutego 1981 do listopada 1983 r. Wydział II kontrolował dodatkowo sferę transportu, łączności i poligrafii (przekazane później Wydziałowi V) oraz prasy, radia i telewizji (przejęte następnie przez Wydział III). W maju 1981 r. zakres zadań Wydziału IV poszerzono o sprawy gospodarki rolnej. We wrześniu 1982 r. na bazie kadr Wydziału III utworzono nową komórkę pod nazwą Wydział III-1. Miała się ona zajmować operacyjną kontrolą środowiska naukowego Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej, uważanych za ostoję wpływów opozycji. Kolejna rozbudowa struktur miała miejsce na początku 1983 r. Na bazie istniejącej od 1980 r. grupy operacyjnej o kryptonimie „Poligon” utworzono Wydział V-1, któremu powierzono rozpracowywanie podziemnych grup „Solidarności” w zakładach pracy. Pozostałe piony służbowe funkcjonujące w strukturze KWMO we Wrocławiu – administracyjno-gospodarczy i milicyjny, były bardzo rozbudowane i w latach 1954–1983 ulegały pewnym reorganizacjom. Od 1957 r. dotychczasowy Wydział I Organizacyjno-Ogólny zmienił nazwę na Wydział Ogólny. Wydział II Służby Zewnętrznej. w latach 1956–1957 przejściowo określano jako Wydział Służby Milicyjnej, następnie jako Wydział Służby Zewnętrznej. W 1966 r. komórkę przekształcono w Wydział Prewencji Ogólnej. Wskutek włączenia do zakresu jej obowiązków nadzoru nad służbą ruchu drogowego, w latach 1968–1974 działała jako Wydział Prewencji i Ruchu Drogowego. Od 1975 r. stosowano nazwę Wydział Prewencji. Wydział III Służby Kryminalnej w 1960 r. zmienił nazwę na Wydział Służby Kryminalnej, natomiast w 1975 r. komórkę tę na stałe przemianowano na Wydział Kryminalny. Wydział Śledczy w 1957 r. zmienił nazwę na Wydział Dochodzeniowy, natomiast od 1966 r. funkcjonował jako Wydział Dochodzeniowo-Śledczy. Wydział IV Walki z Przestępczością Gospodarczą istniał w latach 1956–1957 pod nazwą Wydział IV do Walki z Przestępczością Gospodarczą, w latach 1957–1961 jako Wydział IV Przestępczości Gospodarczej, w latach 1961–1966 jako Wydział do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi i w okresie późniejszym ponownie jako Wydział do Walki z Przestępczością Gospodarczą. Nadzór nad strukturami MO działającymi na kolei miał sprawować zorganizowany w 1955 r. Wydział V Milicji Kolejowej, w latach 1957–1961 nazywany Wydziałem Kolejowym, a następnie Wydziałem IV do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi w Transporcie Publicznym i Łączności. W 1965 r. jego kompetencje przekazano Wydziałowi do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi. W 1957 r. na bazie działającej (od 1954 r.) w ramach Wydziału Śledczego Sekcji Techniki Śledczej utworzono Laboratorium Kryminalistyczne, w latach 60. działające jako Wojewódzkie Laboratorium Kryminalistyczne, natomiast w 1970 r. przemianowane ostatecznie na Wydział Kryminalistyki. Działająca zapewne od 1954 r. Drużyna Kontroli Ruchu Drogowego została wkrótce przekształcona w Inspektorat Kontroli Ruchu Drogowego. Do 1961 r. komórka ta była prawdopodobnie podporządkowana Wydziałowi Służby Zewnętrznej. Sporadycznie używano na jej określenie również nazwy Komenda Ruchu Drogowego. W latach 1961–1966 działała jako Wojewódzki Inspektorat Ruchu Drogowego, a następnie Wydział Kontroli Ruchu Drogowego. W okresie 1968–1974, jak już wspomniano, zagadnienia dotyczące kontroli ruchu należały do kompetencji Wydziału Prewencji. W kolejnych latach funkcjonował odrębny Wydział Ruchu Drogowego. Wydział Kadr przemianowano w latach 1956–1957 na Wydział Kadr i Szkolenia, po czym przywrócono komórce wcześniejszą nazwę. Pion szkoleniowy KWMO po 1954 r. funkcjonował początkowo jako Wydział Szkolenia lub Szkoleniowy, w latach 1956–1957 wchodził w skład wspomnianego Wydziału Kadr i Szkolenia, po czym utworzono odrębny Inspektorat Szkolenia Zawodowego, przemianowany następnie na Inspektorat Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego, a w 1975 r. na Wydział Szkolenia. Pod koniec 1954 r. sprawy gospodarcze KWMO pozostawały w gestii Inspektoratu ds. Zaopatrzenia, a w okresie 1955–1969 – Kwatermistrzostwa. W latach 1969–1975 pion był określany jako Wydział Zaopatrzenia, po czym funkcjonował już stale pod nazwą Wydział Gospodarki Materiałowo-Technicznej. W 1956 r. w struktury Wydziału Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych włączono Samodzielną Sekcję Rejestracji Cudzoziemców, którą w 1960 r. przekazano do pionu SB. W 1961 r. pion ewidencji ludności przemianowano na Wydział Dowodów Osobistych. Po przekazaniu na krótki okres jego kompetencji Wydziałowi Ogólnemu, ostatecznie w latach 1967–1975 sprawy związane z dokumentami tożsamości weszły do zakresu zadań Wydziału Paszportów i Dowodów Osobistych, działającego w ramach pionu SB. W 1956 r. struktury milicji przejęły od aparatu bezpieczeństwa kompetencje związane z wydawaniem paszportów zagranicznych. W ramach Wydziału Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych powołano wówczas Sekcję Paszportów Zagranicznych. W latach 1958–1959 działała ona jako Samodzielna Sekcja Paszportów Zagranicznych, natomiast od 1959 r. jako Wydział Paszportów Zagranicznych. W 1964 r. sprawy paszportowe przekazano ostatecznie kompetencjom SB. Do celów prowadzenia obserwacji zewnętrznej na zlecenie komórek KWMO powołano w 1955 r. Wydział „A”. W kolejnych latach działał on natomiast w ramach Wydziału Służby Kryminalnej jako Służba „A” i Sekcja Służby „A”. W 1960 r. powołano Samodzielną Sekcję Służby „A”, natomiast dwa lata później ponownie Wydział „A”. W 1967 r. zadania związane z obserwacją wewnętrzną przejął Wydział „B” pionu SB. Po 1975 r. w ramach pionu milicyjnego powołano własną Kompanię Wywiadowczą. W 1956 r. przekazano sprawy organizacji łączności z Wydziału Ogólnego do nowo wyodrębnionego Wydziału Łączności. Obsługę finansów KWMO zapewniał nadal Wydział Finansowy. Od 1956 r. w skład struktur wrocławskiej komendy wojewódzkiej wchodził również Zmotoryzowany Odwód MO. Od końca 1956 r. również w jednostkach szczebla powiatowego realizowane były jednocześnie zadania pionu SB i MO. W pierwszej połowie lat 60. komendy miejskie w Jeleniej Górze, Legnicy i Wałbrzychu zostały połączone z tamtejszymi komendami powiatowymi i funkcjonowały jako komendy miasta i powiatu. We Wrocławiu nie doszło do podobnej reorganizacji i w dalszym ciągu Komenda Miejska MO i Komenda Powiatowa MO (która obejmowała swą kompetencją teren powiatu wrocławskiego z wyłączeniem samego miasta) działały osobno. W tym samym okresie w pięciu wrocławskich dzielnicach utworzono komendy dzielnicowe, podporządkowane Komendzie Miejskiej MO we Wrocławiu. Pracą struktur SB na szczeblu powiatu kierowali zastępcy komendanta powiatowego MO ds. bezpieczeństwa (a następnie I zastępcy komendanta powiatowego MO ds. SB, w największych miastach również II zastępcy). Jednostkami SB niższego szczebla były w omawianym okresie referaty ds. bezpieczeństwa, istniejące w poszczególnych komendach. Referaty działające w największych miastach regionu były wspomagane przez dodatkowe grupy operacyjne, oraz grupy pionów „W” i T”, a od 1960 r. grupy rejestracji cudzoziemców. W 1968 r. grupy operacyjne i paszportowe utworzono we wszystkich komendach powiatowych. Komendom powiatowym oraz komendom miasta i powiatu były podporządkowane komisariaty i posterunki MO. Przy okazji reformy administracyjnej przeprowadzonej w czerwcu 1975 r. dokonano daleko idącej reorganizacji struktur SB. Całość spraw związanych z zadaniami tego pionu koncentrowała się odtąd na szczeblu centralnym i wojewódzkim. W miejsce zlikwidowanych komend szczebla powiatowego oraz Komendy Miejskiej MO we Wrocławiu, w których strukturze funkcjonowały wcześniej także komórki SB, jako samodzielne jednostki organizacyjne w terenie, podlegające bezpośrednio KWMO i jego wydziałom milicyjnym, działały od tego momentu komendy dzielnicowe we Wrocławiu, komendy miejskie w Oleśnicy i Oławie, komisariaty w Miliczu, Strzelinie, Środzie Śląskiej, Trzebnicy i Wołowie oraz liczne posterunki MO. Po czerwcu 1975 r. w jednostkach organizacyjnych szczebla terenowego funkcjonowały wprawdzie w różnych okresach czasu grupy operacyjne, grupy, referaty i sekcje SB lecz zależały one bezpośrednio od poszczególnych wydziałów (operacyjnych i pomocniczych) SB KWMO we Wrocławiu, a ich funkcjonariusze pozostawali na stanie etatowym tychże wydziałów. Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych nr 6/83 z 23 stycznia 1983 r. powołano jednostki rejonowe MO (komendy i komisariaty), którym podlegały jednostki terenowe niższego szczebla. Ich kierownikom podporządkowano komórki terenowe SB podlegające wcześniej wydziałom KWMO w Wałbrzychu. W 1983 r. na podstawie Ustawy z 14 lipca o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. 1983, nr 38, poz. 172) KWMO zostały przemianowane na wojewódzkie urzędy spraw wewnętrznych. Ogólne kierownictwo w każdym z WUSW sprawował od tego momentu szef. Pracą komórek organizacyjnych zaliczanych do pionu SB kierowali od sierpnia 1983 dwaj zastępcy szefa WUSW ds. SB, z których jeden pełnił rolę nadrzędną jako I zastępca. W momencie utworzenia WUSW we Wrocławiu pion SB obejmował Wydział II (kontrwywiad), Wydział III (zwalczanie przejawów opozycji), Wydział III-1 (zwalczanie podziemia na Uniwersytecie Wrocławskim i Politechnice Wrocławskiej), Wydział IV („operacyjne zabezpieczenie” Kościoła i rolnictwa), Wydział V (gospodarka), Wydział V-1 (rozpracowywanie podziemnych struktur regionalnych i zakładowych „Solidarności”), Inspektorat I (zadania na rzecz Departamentu I MSW – wywiadu), Wydział Śledczy, Wydział Paszportów, Samodzielną Sekcję „A” (łączność szyfrowa), Wydział „B” (obserwacja zewnętrzna), Wydział „C” (ewidencja operacyjna i archiwum), Wydział „T” (technika operacyjna), Wydział „W” (perlustracja korespondencji), Inspektorat Ochrony Przemysłu oraz Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB (przygotowywanie analiz i planów dotyczących działań SB na terenie województwa). Na przestrzeni funkcjonowania WUSW we Wrocławiu w jednostce miały miejsce istotne zmiany organizacyjne. Na początku 1985 r., w związku z utworzeniem Departamentu VI MSW, odpowiedzialnego za kontrolę sektora rolno-spożywczego, powstał Wydział VI, wydzielony z Wydziału IV. Zorganizowano też wówczas Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, inwigilujący pracowników urzędu podejrzewanych o popełnienie przestępstw. W listopadzie 1986 r. sformowano Grupę Specjalną, będącą terenową ekspozyturą Biura Studiów MSW zajmującego się rozpracowaniem osób ze ścisłego kierownictwa opozycji. Już w styczniu 1987 r. grupę przekształcono w Inspektorat 2 SB. Zmiany w sytuacji politycznej, spowodowane porozumieniami „okrągłego stołu” i wyborami czerwcowymi 1989 r., doprowadziły do poważnej reorganizacji struktur SB. Na szczeblu centralnym zlikwidowano jednostki najbardziej zaangażowane w zwalczanie opozycji w okresie wcześniejszym. Analogiczne zmiany przeprowadzono w jednostkach wojewódzkich. We wrocławskim WUSW rozpoczęły się one od likwidacji w połowie tego roku Wydziału „W”. Jego zadania i kadry przejął Wydział II. Z dniem 1 listopada 1989 r. rozwiązane zostały Wydziały III i III-1, na bazie których utworzono Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Wydziały V, V-1, VI i Inspektorat Ochrony Przemysłu, połączono w nowy Wydział Ochrony Gospodarki. Kadry Wydziału IV i Inspektoratu 2 posłużyły do sformowania Wydziału Studiów i Analiz. Wydziałom „B”, „C”, „T” i „W” WUSW we Wrocławiu podporządkowano komórki zabezpieczenia operacyjnego działające w WUSW w Jeleniej Górze i Wałbrzychu. Na początku 1990 r. zlikwidowano też Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy. W ramach pionu milicyjnego w strukturze WUSW we Wrocławiu funkcjonowały wydziały: Prewencji (przemianowany na początku 1990 r. w Wydział Prewencji i Porządku Publicznego), Ruchu Drogowego, Dochodzeniowo-Śledczy, Kryminalny, Kryminalistyki, do Walki z Przestępczością Gospodarczą, Wojewódzkiego Stanowisko Kierowania (pełniący rolę sztabu koordynującego bieżące działania MO) oraz Zmotoryzowany Odwód MO we Wrocławiu (zlikwidowano go w 1989 r., a na jego bazie utworzono Wrocławski Oddział Prewencji MO). W urzędzie działały również komórki administracyjno-gospodarcze, obejmujące swym zakresem działalności całą instytucję. Były to wydziały: Inspekcji, Ogólny (zajmujący się m. in. obsługą kancelaryjną, organizacją narad i konferencji prasowych), Kadr, Łączności (z końcem 1983 r. przeniesiony do pionu SB), Finansowy, Gospodarki Materiałowo-Technicznej, Inwestycji i Remontów, Szkolenia (na początku 1990 r. przemianowany na Wydział Szkolenia i Wychowania) oraz Wydział Zdrowia i Spraw Socjalnych. W związku z wejściem w życie Ustawy z 14 lipca 1983 r. jednostki rejonowe w terenie (Milicz, Oleśnica, Oława, Strzelin, Środa Śląska, Trzebnica, Wołów) przemianowano na rejonowe urzędy spraw wewnętrznych, podlegające WUSW. W ich strukturze funkcjonowały komórki pionów II, III, IV, V i VI (od 1985 r.), nazywane, w zależności od stanu etatowego, grupami, referatami lub sekcjami, oraz grupy paszportowe. W granicach Wrocławia powstały wówczas również dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych dla Fabrycznej, Krzyków, Psiego Pola, Starego Miasta i Śródmieścia mające analogiczne podziały organizacyjne. Formalnie WUSW we Wrocławiu przestał istnieć 10 maja 1990 r., kiedy to weszła w życie ustawa o Urzędzie Ochrony Państwa i Policji. W praktyce jednak, struktury dawnego WUSW funkcjonowały do końca lipca tego roku, kiedy to zwolniono z pracy większość funkcjonariuszy SB. Strukturę aktotwórców (KWMO do 1954 r., WUBP, WUdsBP, KWMO po 1954 r., WUSW, jak też podległych jednostek terenowych), których archiwalia wchodzą w skład omawianego zespołu, określały rozkazy organizacyjne ich kierowników, zazwyczaj wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń odpowiednich ministrów. Szczegółowy zakres obowiązków poszczególnych pionów UB, SB i MO, na wszystkich szczeblach ich działalności, wyznaczały stosowne zarządzenia ministerialne oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich jednostek organizacyjnych centrali MBP, KdsBP i MSW. Do najważniejszych przepisów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej UB/SB w latach 1945–1990 należały: Instrukcja o prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu z dnia 27 marca 1945 r., Instrukcja nr 1 z dnia 21 stycznia 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa publicznego, Zarządzenie nr 051/55 z dnia 23 czerwca 1955 r. w sprawie zasad aktualizacji kartotek ogólnoinformacyjnych, Instrukcja nr 0101/55 z dnia 4 października 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji spraw śledczych i osób aresztowanych oraz o trybie rejestracji osób zatrzymanych w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja 002/57 z dnia 17 sierpnia 1957 r. o zasadach postępowania jednostek służby bezpieczeństwa przy rejestracji i ewidencji spraw dochodzeniowych i śledczych oraz osób zatrzymanych i aresztowanych, Zasady organizowania i korzystania ze skorowidzów zagadnieniowych sporządzonych na podstawie danych kartotek ogólnoinformacyjnych Służby Bezpieczeństwa, wprowadzone pismem z dnia 27 stycznia 1958 r., Instrukcja nr 05/60 dyrektora Biura „C” MSW z dnia 22 września 1960 r. o trybie rejestracji tajnych współpracowników, lokali kontaktowych, mieszkań konspiracyjnych, skrzynek kontaktowych, spraw operacyjnych i osób rozpracowywanych, sprawdzanych i obserwowanych oraz sprawdzaniu i udzielaniu informacji przez komórki ewidencji operacyjnej, Zarządzenie nr 206/61 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 grudnia 1961 r. w sprawie kategorii osób podlegających rejestracji w kartotece ogólnoinformacyjnej Biura „C” MSW i Wydziałów „C” KW MO (wraz z wykazem), Zarządzenie nr 0110/62 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 czerwca 1962 r. w sprawie zasad i trybu rejestracji spraw i osób będących w aktualnym zainteresowaniu jednostek operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, wraz z Instrukcją w sprawie zasad i trybu rejestracji spraw i osób będących w operacyjnym zainteresowaniu jednostek Służby Bezpieczeństwa oraz sprawdzania i udzielania informacji, Wytyczne Biura „C” MSW z dnia 14 lipca 1962 r. w sprawie rejestracji i prowadzenia ewidencji osób i spraw będących w aktualnym zainteresowaniu jednostek operacyjnych służby bezpieczeństwa oraz trybu udzielania informacji, Zarządzenie nr 079/72 Ministra Spraw Wewnętrznych z 2 sierpnia 1972 r. w sprawie rejestracji przez jednostki Służby Bezpieczeństwa osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, wprowadzające Instrukcję w sprawie zakresu i trybu rejestracji przez jednostki SB osób i spraw oraz sprawdzania i udzielania informacji, a także Wytyczne dyrektora Biura „C” MSW z dnia 18 listopada 1972 r. w sprawie prowadzenia rejestracji, ewidencji i opracowań analitycznych oraz sprawdzania i udzielania informacji. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej UB/SB regulował w latach 1945 – 1990 cały szereg ogólnych i szczegółowych normatywów: Instrukcja (tymczasowa) Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 13 lutego 1945 r. [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci, Rozkaz nr 025/53 Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną, Instrukcja nr 012/53 Wiceministra Bezpieczeństwa Publicznego o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną, Instrukcja nr 03/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Instrukcja nr 04/55 z dnia 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, Zarządzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa, Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych środkach i formach pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa, Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, a następnie Zarządzenie nr 00102/89 ministra spraw wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Szczegółowe kategorie dokumentacji operacyjnej związanej z inwigilacją Kościoła katolickiego, wytwarzanej w pionie IV MSW, określono w Instrukcji nr 002/63 dyrektora Departamentu IV i dyrektora Biura „C” MSW z 6 lipca 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego oraz Instrukcja nr 005/63 dyrektora Departamentu IV MSW z 23 grudnia 1963 r. o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentacji działalności biskupów. Szczegółowy tryb archiwizacji akt operacyjnych UB/SB uregulowały dopiero Instrukcja nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego oraz Instrukcja nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa. Wprowadzały one praktykę – stosowaną do końca działania cywilnych organów bezpieczeństwa – archiwizowania głównych rodzajów akt operacyjnych na podstawie odrębnych środków ewidencyjnych, początkowo określanych jako dzienniki archiwalne, a od 1968 r. jako inwentarze archiwalne. W sposób kompleksowy tryb postępowania z dokumentacją operacyjną określiła Instrukcja o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW wprowadzona Zarządzeniem nr 00123/57 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lipca 1957 r. W tym samym roku Zarządzeniem nr 0127/57 uregulowano zasady archiwizacji akt administracyjnych oraz ustalono ich rzeczowy wykaz. Szerszy zakres miało Zarządzenie nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych. W latach 1968–1990 archiwizacja dokumentacji wytworzonej w toku działania jednostek organizacyjnych resortu przebiegała zgodnie z kolejnymi normatywami, porządkującymi całokształt spraw archiwalnych: Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji, Zarządzeniem nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych (częściowo zmienionym Zarządzeniem nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych), a od 1985 r. Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MSW oraz zasady działania pionów pomocniczo-technicznych, ewidencji operacyjnej i paszportowego.

Na ukształtowanie zespołu archiwalnego WUSW we Wrocławiu zasadniczy wpływ miały stosowane w MBP, KdsBP i resorcie spraw wewnętrznych procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Do wiosny 1955 r. dokumentację zakończonych spraw operacyjnych, jak i materiały administracyjne wytworzone przez jednostki UB, gromadzono i przechowywano w Wydziale II WUBP/WUdsBP i referatach II PUBP/PUdsBP, gdzie prowadzono poza tym rozmaite pomoce ewidencyjne dotyczące głównie dokumentacji operacyjnej (kartoteki, księgi, skorowidze). W momencie likwidacji MBP zasoby archiwalne jednostek szczebla wojewódzkiego i powiatowego zostały przejęte przez nowo powstałe jednostki podporządkowane Komitetowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Na szczeblu wojewódzkim materiały operacyjne i zasób kartoteczny z kartoteką ogólnoinformacyjną przekazano Wydziałowi X WUdsBP we Wrocławiu. Od maja 1955 r. rejestracja i ewidencja nieopracowanych oraz nowych spraw operacyjnych jednostek terenowych miała być prowadzona również wyłącznie w Wydziale X. Zakończone sprawy miały być też archiwizowane w tej komórce. W ciągu 1955 r. jednostki terenowe przekazywały do Wydziału X WUdsBP akta rozpracowań operacyjnych prowadzonych wcześniej wobec członków PZPR oraz materiały zwerbowanych wśród nich agentów. W związku z włączeniem spraw bezpieczeństwa w zakres kompetencji MSW na przełomie 1956 i 1957 r. w ramach KW MO we Wrocławiu utworzono Wydział Ewidencji Operacyjnej. Przejął on całość materiałów operacyjnych oraz środków ewidencyjnych po byłym Wydziale X WUdsBP. Zgodnie z Instrukcją o pracy Archiwum Ewidencji Operacyjnej MSW z 1 lipca 1957 r. jednostki i komórki organizacyjne SB działające na terenie województwa wrocławskiego miały przekazywać akta powstałe w trakcie prowadzenia działań operacyjnych i śledczych, których nie wykorzystywano w bieżącej pracy, do Wydziału Ewidencji Operacyjnej KWMO we Wrocławiu. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0145 Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 września 1961 r. w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów resortu spraw wewnętrznych akta UB, SB oraz Zwiadu WOP miały być przechowywane w składnicy przy Wydziałach „C” komend wojewódzkich MO. W przypadkach uzasadnionych względami operacyjnymi dopuszczono możliwość przechowywania akt w wydziałach SB komend wojewódzkich. W komendach wojewódzkich utworzono odrębne składnice akt do przechowywania dokumentacji wytworzonej przez komórki MO w jednostkach wojewódzkich i terenowych. Mimo to nadal istniały składnice akt w jednostkach terenowych. W 1965 r. Minister Spraw Wewnętrznych zarządził przejęcie przez Wydziały „C” uporządkowanych składnic akt z wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO oraz składnic podległych im jednostek terenowych. Na podstawie Zarządzenia organizacyjnego nr 042/org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 14 kwietnia 1967 r. włączono składnice akt wydziałów ogólnych komend wojewódzkich MO do wydziałów „C” wraz z posiadanymi materiałami operacyjnymi, kontrolno-śledczymi i administracyjnymi. Zgodnie z Zarządzeniem nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi Służby Bezpieczeństwa i Służby Milicji w wydziałach „C” komend wojewódzkich MO należało przechowywać akta byłych WUBP, WUdsBP, PUBP, PUdsBP, pionu SB KWMO i jego komórek w jednostkach niższego szczebla, akta personalne zwolnionych funkcjonariuszy SB z terenu danego województwa oraz teczki wyeliminowanych tajnych współpracowników i zakończonych spraw ewidencji operacyjnej MO z komend powiatowych. Zasób składnic akt komend terenowych miały stanowić materiały tychże komend oraz podległych im komisariatów i posterunków, z wyjątkiem wszystkich materiałów SB i spraw operacyjnych MO. W związku z reformą administracyjną po czerwcu 1975 r. KWMO we Wrocławiu przekazała do nowo utworzonych KW MO w Jeleniej Górze, Legnicy i Wałbrzychu w formie sukcesji biernej i czynnej materiały wytworzone przed czerwcem 1975 r., dotyczące działalności MO i SB na terenach, które po tej dacie należały do nowych województw. W tej grupie znalazły się akta funkcjonariuszy SB i MO (także dotyczące byłych funkcjonariuszy) – przekazane przez wrocławski Wydział „C” oraz akta nie zakończonych spraw operacyjnych – przekazane przez odpowiednie komórki komendy wojewódzkiej. Funkcjonujący od 1983 r. w ramach WUSW we Wrocławiu Wydział „C” w sensie organizacyjnym stanowił bezpośrednią kontynuację analogicznej komórki KWMO we Wrocławiu; przejął nie tylko jej zasób archiwalny, ale także wszystkie realizowane przez nią zadania. Na podstawie szczegółowych przepisów w Wydziale „C” KWMO/WUSW we Wrocławiu archiwizowano też materiały wojskowych organów bezpieczeństwa państwa: akta operacyjne Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej Służby Wewnętrznej i Wojskowej Służby Wewnętrznej Jednostek Wojskowych MSW, dotyczące osób zamieszkałych na obszarze województwa wrocławskiego. Obecny stan zachowania zespołu archiwalnego WUSW we Wrocławiu jest w dużej mierze wynikiem realizowanej w całym kraju akcji masowego „brakowania” i niszczenia materiałów archiwalnych SB w latach 1989–1990. W tym czasie nagminnie łamane były procedury określone w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Proces ten nie ominął również WUSW we Wrocławiu. Po 1990 r. zasób archiwum WUSW we Wrocławiu został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu oraz archiwalia SB, które przejęła wrocławska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) wrocławska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu rozpoczął proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów WUSW we Wrocławiu.

Główny zrąb materiałów wchodzących w skład zespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB/SB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: akta osobowych źródeł informacji, dokumentacja prowadzonych rozpracowań operacyjnych, dokumentacja postępowań przygotowawczych (spraw kontrolno-śledczych), dokumentacja spraw obiektowych, akta osobowe funkcjonariuszy UB/SB (z lat 1945–1990), dokumentacja administracyjna i kancelaryjna wydziałów jednostek szczebla wojewódzkiego oraz jednostek terenowych, materiały o charakterze mobilizacyjno-obronnym. W skład zespołu wchodzą też zarchiwizowane w Wydziale „C” KWMO/WUSW we Wrocławiu akta tajnych współpracowników i spraw operacyjnych wojskowych organów bezpieczeństwa państwa. Ważną część zespołu stanowią materiały wytworzone przez jednostki MO z terenu województwa wrocławskiego w okresie 1945–1954, gdy funkcjonowały one w ramach MBP. Licznie zachowane materiały administracyjne oraz ewidencja śledztw i dochodzeń prowadzonych przez poszczególne jednostki dobrze obrazują całokształt działalności MO. Należy też wspomnieć o dużej grupie akt osobowych funkcjonariuszy MO, którzy pełnili służbę w latach 1945–1954. Akta pionów administracyjno-gospodarczego i milicyjnego z lat 1955–1990 stanowią stosunkowo niewielką część zespołu. Do zasobu IPN przejęto tylko te z nich, które opisują współdziałanie pionów MO i SB, zwłaszcza w zakresie działań represyjnych podejmowanych przez resort spraw wewnętrznych wobec środowisk opozycyjnych, m.in. w okresach tzw. przełomów politycznych. Materiały archiwalne tworzące zespół zachowały się na ogół w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych. Część materiałów SB została zmikrofilmowana przed 1990 r. Liczne mikrofisze, które zachowały się, mimo akcji niszczenia dokumentacji operacyjnej SB w latach 1989–1990, zostały również przekazane do Oddziału IPN we Wrocławiu i wchodzą w skład zespołu.

W trakcie porządkowania zespołu archiwalnego złożonego, obejmującego materiały wytworzone w latach 1945–1990, dążono do odtworzenia układu dokumentacji funkcjonującego w archiwum aktotwórców. Materiały podzielono na pięć podzespołów: Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu 1945–1954, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej we Wrocławiu 1945–1954, Wojewódzki Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu 1954–1956, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej we Wrocławiu 1954–1983 i Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu 1983–1990. W każdym z pierwszych trzech podzespołów wydzielono po dwie serie: Materiały administracyjne i Materiały administracyjne jednostek terenowych. Wewnątrz każdej z nich dokumentacja została podzielona na podserie według wytwarzających ją konkretnych komórek organizacyjnych jednostki szczebla wojewódzkiego oraz jednostek terenowych. W ramach podzespołu: Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej we Wrocławiu 1954–1983 wydzielono 3 serie: Materiały administracyjne Milicji Obywatelskiej (obejmująca również dokumentację komórek pionu administracyjno-gospodarczego), Materiały administracyjne Służby Bezpieczeństwa i Materiały administracyjne jednostek terenowych. Wewnątrz każdej z nich dokumentacja została podzielona na podserie według wytwarzających ją konkretnych komórek organizacyjnych KW MO oraz jednostek terenowych. W ramach podzespołu: Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu 1983–1990 wydzielono 7 serii. Odpowiadają one w znacznej mierze podstawowym rodzajom dokumentacji twórcy określonym w Zarządzeniu nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Normatyw ten dzielił archiwalia resortowe na operacyjne, osobowe, administracyjne i materiały o charakterze obronnym. W trakcie porządkowania, dążąc do dokładnego odzwierciedlenia struktur organizacyjnych aktotwórców w opracowywanym podzespole archiwalnym, dokonano jednak wydzielenia w ramach osobnych serii materiałów administracyjnych wytworzonych przez komórki organizacyjne pionów SB i MO WUSW we Wrocławiu oraz tego rodzaju materiałów jednostek terenowych. Siódmą serię stanowią akta paszportowe, które należało wyróżnić ze względu na bardzo dużą liczbę zachowanych materiałów, ich jednorodność oraz dążność do odtworzenia pierwotnego układu sygnatur o oznaczeniu EAWR, według ewidencji kontynuowanej nieprzerwanie od 1975 r. Wewnątrz każdej z trzech serii materiałów administracyjnych wydzielono podserie na zasadach analogicznych, jak w odniesieniu do dokumentacji pozostałych podzespołów. Wewnątrz serii Materiały operacyjne zastosowano podział na podserie, odpowiadające poszczególnym działom akt operacyjnych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW we Wrocławiu w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach): Sygnatura I – akta osobowych źródeł informacji, dysponentów lokali i mieszkań kontaktowych SB (także akta kandydatów), Sygnatura II – akta rozpracowań operacyjnych SB, Sygnatura III – akta postępowań przygotowawczych SB, Sygnatura IV – sprawy obiektowo-zagadnieniowe SB. Wewnątrz serii: Materiały osobowe zastosowano podział na podserie odpowiadające poszczególnym rodzajom akt osobowych występujących w ramach zespołu i zewidencjonowanych po zdaniu ich do archiwum KWMO/WUSW w odrębnych dziennikach archiwalnych (inwentarzach): Sygnatura V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, Sygnatura VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO. W ramach serii materiały obronne wydzielono podserie dla wytworzonej od 1985 r. przez poszczególne komórki organizacyjne SB szczebla wojewódzkiego dokumentacji o charakterze mobilizacyjno-obronnym. Analogiczne materiały jednostek terenowych zostały opisane w ramach odpowiednich podserii wewnątrz serii: Materiały jednostek terenowych.

Drzymała P., Zarys struktury ewidencji ogólnoinformacyjnej Sekcji II Wydziału „C” KW MO/WUSW w Poznaniu [w:] Z archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu. Studia nad zasobem, red. R. Kościański, R. Leśkiewicz, s. 89–104; Fijałkowski W., Milicja Obywatelska i Służba Bezpieczeństwa w województwie wrocławskim w latach 1945–1987, Wrocław 1989; Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa 1945–1989, oprac. T. Ruzikowski, Warszawa 2004, (seria „Materiały pomocnicze IPN”, t. 1); Komaniecka M., Organizacja i funkcjonowanie kartotek ogólnoinformacyjnej i zagadnieniowej aparatu bezpieczeństwa [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 231–262; Komaniecka M., Dzienniki korespondencyjne, rejestracyjne, archiwalne i koordynacyjne jako źródła historyczne [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 263–280; Perzyna P., Kształtowanie zasobu archiwalnego i specyfika działalności Wydziału „C” Komendy Miejskiej MO w Łodzi do 1975 r. [w:] „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2011, t. 4, s. 37–90.