Zespół / zbiór

Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni [1945] 1946-1996 [2010]

województwo gdańskie (1945-1996)

Wojskowy Sąd Marynarski w Gdańsku został powołany Rozkazem nr 15 ND WP z 25 stycznia 1945 r. W dniu 2 maja 1945 r. do Sopotu przybył ppłk Jan Kaczorowski, sędzia NSW delegowany do pełnienia funkcji organizatora i szefa WSM. Ze względu na trwające działania wojenne Wojskowy Sąd Marynarski w Gdańsku rozpoczął swoją działalność 10 maja 1945 r. w tymczasowej siedzibie w Sopocie, mieszczącej się przy ul. Królowej Jadwigi 4. W dniu 4 czerwca 1945 r. ppłk Kaczorowski został odwołany do NSW, a pełniącym obowiązki szefa sądu został jego dotychczasowy zastępca, ppor. Marian Brzoziński. W dniu 15 lipca 1945 r. siedzibę sądu przeniesiono do Gdyni-Kamiennej Góry, na ul. Sienkiewicza 39. Obsadę personalną sądu stanowili poza tym: mjr Witold Kłobukowski, por. Józef Warecki, ppor. Stanisław Niedziela i ppor. Zdzisław Pluta. 8 sierpnia 1945 r. szefem WSM w Gdyni został dotychczasowy szef WSO nr I w Warszawie – ppłk Piotr Parzeniecki, który kierował nim do 19 lutego 1946 r., kiedy został powołany na stanowisko szefa Wojskowego Sądu Rejonowego w Gdańsku. Zgodnie z Rozkazem ND WP z 20 stycznia 1946 r. powołującym wojskowe sądy rejonowe i okólnikiem wykonawczym prezesa NSW z 19 lutego 1946 r. WSM w Gdyni zlikwidowano, a na jego miejsce powołano Wojskowy Sąd Garnizonowy (Marynarski) w Gdyni, którego szefem mianowano mjr. Wacława Pieńczykowskiego. WSG(M) w Gdyni rozpoczął urzędowanie w dniu 1 kwietnia 1946 r. W drugiej połowie 1946 r. nastąpiła kolejna reorganizacja sądu. Na mocy Rozkazu organizacyjnego MON nr 0150 z 20 września 1946 r., uzupełniającego Rozkaz nr 023/Org., Wojskowy Sąd Garnizonowy (Marynarski) przemianowano na Sąd Marynarki Wojennej.

Po rozformowaniu SMW w Gdyni wytworzona przez niego dokumentacja, która nie była potrzebna do bieżącej działalności prawnemu następcy gdyńskiego SMW, została przekazana do Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni. W 2003 r. część z tej dokumentacji została przekazana do archiwum IPN w Gdańsku.

W wyniku działalności SMW w Gdyni powstała dokumentacja stanowiąca ogromny materiał badawczy, którego najciekawszą częścią wydają się akta spraw karnych, rozkazy szefa sądu i okresowe sprawozdania z jego działalności. Akta spraw karnych pozwalają m.in. na ustalenie danych osób ze składu orzekającego i aparatu śledczego, które nadużyły swojej władzy oraz stanowią materiał badawczy dla osób interesujących się historią sądownictwa wojskowego. Z kolei sprawozdania statystyczne i opisowe działalności sądu, rozkazy szefa sądu i naczelnych organów sądownictwa wojskowego (Departamentu Służby Sprawiedliwości MON, Zarządu Sądownictwa Wojskowego, Naczelnego Sądu Wojskowego) są niezbędne dla poznania jego struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania. Poza tym umożliwiają poznanie charakteru stosunków omawianej instytucji np. z organami Informacji Marynarki Wojennej. Można w nich także odnaleźć opisy sytuacji społeczno-politycznej na terenie województwa gdańskiego, a analizy i zestawienia problemowe przygotowywane dla władz zwierzchnich sądu pozwalają badaczowi na poznanie zasad kreowania polityki karnej prowadzonej przez jego szefa.

Ze względu na rodzaj dokumentacji prowadzonej w sądzie w zespole archiwalnym: Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni [1945] 1946-1996 [2010] wyodrębniono następujące serie: akta administracyjne, akta spraw sądowych oraz pomoce ewidencyjne. Jeżeli chodzi o metodę porządkowania zdecydowano, że najodpowiedniejszą dla niego będzie odtworzenie układu pierwotnego w wariancie ścisłym, polegającym na rekonstrukcji układu zarejestrowanego za pomocą sygnatur. Dla odtworzenia układu akt w poszczególnych seriach posłużono się repertoriami (akta spraw sądowych), opisami teczek (akta administracyjne) oraz wykazem pomocy kancelaryjnych z Tymczasowego regulaminu urzędowania sądów i prokuratur wojskowych (pomoce ewidencyjne). Po wyodrębnienia z zasobu gdańskiego IPN akt, których twórcą był SMW w Gdyni, przystąpiono do ich segregacji na serie zgodnie z podziałem opracowanym podczas studiów wstępnych. Następnie przeprowadzono systematyzację jednostek w seriach zgodnie z pierwotnym układem kancelaryjnym. W ramach serii: Akta administracyjne w pierwszej kolejności ułożono akta jawne, a następnie niejawne (tajne, ściśle tajne). Pomoce ewidencyjne ułożono według układu opartego na wykazie zamieszczonym w Tymczasowym regulaminie urzędowania sądów i prokuratur wojskowych. Systematyzację ostatniej serii akt, którą stanowią akta spraw sądowych, przeprowadzono w oparciu o ich sygnatury będące odbiciem układu zarejestrowanego w repertoriach sądowych. Po wykonaniu omówionych czynności ułożono serie akt w ramach zespołu. Na początku umieszczono akta administracyjne, następnie pomoce ewidencyjne w postaci m.in. repertoriów i skorowidzów, a na końcu akta spraw sądowych. Zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej po ułożeniu serii należałoby przeprowadzić sygnowanie jednostek archiwalnych w obrębie zespołu (jednostkom powinno się nadać sygnaturę ciągłą cyframi arabskimi w kolejności zgodnej z układem przyjętym w czasie porządkowania), jednak zgodnie z przyjętą w IPN metodą ewidencjonowania, akta SMW w Gdyni, w momencie włączenia ich do zasobu otrzymały sygnatury składające się z oznaczenia literowego przewidzianego dla oddziału IPN w Gdańsku (IPN Gd) oraz oznaczenia liczbowego stanowiącego numer kolejnego wpływu, łamanego na liczbę porządkową. Jeżeli chodzi o kwestie opracowywania poszczególnych jednostek archiwalnych to akta SMW w Gdyni nie są opracowywane systematycznie, ale opracowuje się je w momencie przygotowywania do wypożyczenia.

Burczyk D., Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 3; Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), Gdańsk 2012; Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku 1946-1955. Inwentarz idealny, Gdańsk 2012; Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946-1955), Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa-Poznań 2009; Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; Maciejewski T., Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni w latach 1945-1956 [w:] System represji stalinowskich w Polsce 1944-1956. Represje w Marynarce Wojennej, pod red. I. Hałagidy, Gdańsk 2003; Muszyński J., Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964; Polan-Haraschin J., Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i studia” 1961, t. 40; Skazani na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w Bydgoszczy, Gdańsku i Koszalinie 1946-1955, red. D. Burczyk, I. Hałagida, A. Paczoska-Hauke, Gdańsk 2009; Skoczek Z., Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1-2; Wójcik C., Rola i zadania sądownictwa wojskowego w okresie represji politycznych 1944-1956, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej” 1996, nr 39; Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955, Lublin 2005.