Zespół / zbiór

Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Gdańsku [1945] 1946-1955 [1994]

województwo gdańskie (1946-1955)

Wojskowe prokuratury rejonowe powołano na mocy Rozkazu organizacyjnego nr 023/Org. naczelnego dowództwa Wojska Polskiego z 20 stycznia 1946 r. Otrzymały one bardzo szerokie uprawnienia, dzięki czemu mogły prowadzić postępowania przygotowawcze w sprawach osób cywilnych oskarżonych o „zbrodnie stanu”, jak również w sprawach funkcjonariuszy MO, UBP, SW, żołnierzy KBW oraz WOP (od 1949 r.). Śledztwa i dochodzenia w sprawach, które wpływały do wojskowych prokuratur rejonowych prowadzili, pod nadzorem prokuratorów, funkcjonariusze MBP. W dziedzinie kształtowania polityki karnej prokuratorzy wojskowi ściśle współpracowali z I sekretarzem miejscowej organizacji partii komunistycznej. W swojej działalności prokuratorzy i oficerowie śledczy wojskowych prokuratur rejonowych opierali się najczęściej na następujących dekretach wojskowego prawa karnego: kodeks karny Wojska Polskiego, Dekret PKWN z dnia 30 października 1944 r. o ochronie państwa, Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym, Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa oraz Dekret z dnia 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. Wojskowa Prokuratura Rejonowa (WPR) w Gdańsku rozpoczęła działalność w dniu 1 kwietnia 1946 r. Zasięgiem swojego działania objęła teren ówczesnego województwa gdańskiego, czyli powiaty: gdański, morski, kwidzyński, kościerski, starogardzki, tczewski, elbląski, miasta Gdynia, Gdańsk i Sopot. Pierwszym prokuratorem gdańskiego WPR w Gdańsku był mjr Wiktor Suchocki. Jej siedziba mieściła się w Gdańsku-Wrzeszczu przy ul. Stefana Batorego 5. 5 kwietnia 1955 r. Sejm uchwalił Ustawę o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszów [sic!] organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej. Tym samym rozszerzono ich zakres i kompetencje kosztem sądów i prokuratur wojskowych. Większość spraw, w których postępowanie przygotowawcze prowadziły wojskowe prokuratury rejonowe przeszły do prokuratur powszechnych, w związku z tym dalsze ich funkcjonowanie okazało się niepotrzebne i zostały one rozformowane. Ostatnim dniem ich działalności miał być 1 sierpnia 1955 r.

Po rozformowaniu WPR w Gdańsku większość wytworzonej przez tą prokuraturę dokumentacji zostało przekazane Prokuraturze Wojewódzkiej w Gdańsku. Akta spraw zakończonych złożono bezpośrednio w jej archiwum zakładowym, natomiast akta spraw, w których śledztwo jeszcze się toczyło, przekazano odpowiedniemu wydziałowi gdańskiej prokuratury, który miał je kontynuować, aż do zamknięcia sprawy. Do Prokuratury Wojewódzkiej w Gdańsku trafiły także repertoria Pr. wraz ze skorowidzami oraz wykazy aresztowanych. Z kolei akta, które nie podlegały przekazaniu prokuraturom powszechnym (m.in. akta spraw śledztw dotyczących żołnierzy KBW i WOP oraz osób oskarżonych o przestępstwo z art. 7 dekretu z 13 czerwca 1946 r.) przekazano prokuraturom, archiwom i instytucjom wojskowym. W latach 2001-2012 większość zachowanych akt WPR w Gdańsku została zgromadzona w archiwum gdańskiego Oddziału IPN.

W wyniku działalności WPR w Gdańsku powstała dokumentacja stanowiąca cenny materiał badawczy, którego najciekawszą część stanowią akta spraw karnych, rozkazy prokuratora WPR oraz okresowe sprawozdania z działalności kierowanej przez niego instytucji. Akta spraw karnych pozwalają m.in. na ustalenie danych osób z aparatu śledczego, które nadużyły swojej władzy i mogą stanowić materiał dowodowy w postępowaniach sądowych, a dla historyków stanowią nieprzebrany materiał do badań nad działalnością opozycji antykomunistycznej. Z kolei sprawozdania statystyczne i opisowe działalności WPR w Gdańsku oraz rozkazy dzienne kierującego jej pracą prokuratora i naczelnych organów sądownictwa i prokuratury wojskowej (Departamentu Służby Sprawiedliwości MON, Zarządu Sądownictwa Wojskowego, Naczelnej Prokuratury Wojskowej) są niezbędne dla poznania jej struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania. Poza tym umożliwiają poznanie charakteru kontaktów gdańskiej WPR z organami bezpieczeństwa publicznego i partią komunistyczną. Można w nich także odnaleźć opisy sytuacji społeczno-politycznej na terenie województwa gdańskiego w latach 1946-1955.

Ze względu na rodzaj dokumentacji prowadzonej w prokuraturze w omawianym zespole archiwalnym wyodrębniono następujące serie: akta administracyjne, akta spraw prokuratorskich oraz pomoce ewidencyjne. Jeżeli chodzi o metodę porządkowania omawianego zespołu zdecydowano, że najodpowiedniejszą metodą będzie odtworzenie układu pierwotnego w wariancie ścisłym, polegającym na rekonstrukcji układu zarejestrowanego za pomocą sygnatur. Dla odtworzenia układu akt w poszczególnych seriach posłużono się repertoriami (akta spraw prokuratorskich), opisami teczek (akta administracyjne) oraz wykazem pomocy kancelaryjnych z Tymczasowego regulaminu urzędowania sądów i prokuratur wojskowych (pomoce ewidencyjne). Po wyodrębnieniu z zasobu archiwalnego gdańskiego IPN akt, których twórcą była WPR w Gdańsku przystąpiono do ich segregacji na serie zgodnie z podziałem opracowanym podczas studiów wstępnych. Następnie przeprowadzono systematyzację jednostek w seriach według pierwotnego układu kancelaryjnego. W ramach serii: Akta administracyjne w pierwszej kolejności ułożono akta jawne, a następnie niejawne (tajne, ściśle tajne, tajne specjalnego znaczenia). Pomoce ewidencyjne ułożono według układu opartego na wykazie zamieszczonym w Tymczasowym regulaminie urzędowania sądów i prokuratur wojskowych. Systematyzację ostatniej serii akt, którą stanowią akta spraw prokuratorskich, przeprowadzono w oparciu o ich sygnatury, będące odbiciem układu zarejestrowanego w repertoriach Prokuratury. Po wykonaniu omówionych czynności ułożono serie akt w ramach zespołu. Na początku umieszczono akta administracyjne, następnie pomoce ewidencyjne w postaci repertoriów i skorowidzów, a na końcu akta spraw prokuratorskich. Zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej po ułożeniu serii należałoby przeprowadzić sygnowanie jednostek archiwalnych w obrębie zespołu (jednostkom powinno się nadać sygnaturę ciągłą cyframi arabskimi w kolejności zgodnej z układem przyjętym w czasie porządkowania), jednak zgodnie z przyjętą w IPN metodą ewidencjonowania, akta WPR w Gdańsku w momencie włączenia ich do zasobu otrzymały sygnatury składające się z oznaczenia: literowego przewidzianego dla oddziału IPN w Gdańsku (IPN Gd) i liczbowego stanowiącego numer kolejnego wpływu, łamanego na liczbę porządkową. Jeżeli chodzi o kwestie opracowywania technicznego poszczególnych jednostek archiwalnych to akta omawianej instytucji nie są opracowywane systematycznie, ale opracowuje się je w momencie przygotowywania ich do wypożyczenia.

Burczyk D., Metody opracowania i rekonstrukcji zespołu archiwalnego: Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 3; Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku (1946-1955), Gdańsk 2012 Burczyk D., Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku 1946-1955. Inwentarz idealny, Gdańsk 2012; Kowalski J., Organizacja i zadania prokuratury wojskowej w okresie XX-lecia Ludowego Wojska Polskiego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1963, nr specjalny; Leśkiewicz R., Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946-1955), Organizacja, funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa-Poznań 2009; Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; Majer P., Aparat bezpieczeństwa publicznego a organy wymiaru sprawiedliwości - elementy współpracy [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce 1944-1956, Warszawa 2000. Musiał F., Sądownictwo wojenne i wojskowe 1943-1955, „Zeszyty Historyczne WIN-u” 2003, nr 19-20; Muszyński J., Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce Ludowej, Warszawa 1964; Nazarewicz J., Udział prokuratury wojskowej w ochronie ludowo-demokratycznego ustroju w Polsce w latach 1944-1955, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1983, nr 3; Nazarewicz J., Wojskowe prokuratury specjalne 1944-1957, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1973, nr 4; Poksiński J., „My sędziowie nie od Boga…”. Z dziejów sądownictwa wojskowego w PRL 1944-1956. Materiały i dokumenty, Warszawa 1996; Polan-Haraschin J., Organizacja sądownictwa i prokuratury w Wojsku Polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i studia” 1961, t. 40; Ptaszyński R., Wojskowy Sąd Rejonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach 1946-1955, Szczecin 2010; Rodziewicz T., Metoda opracowania zespołu akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Lublinie 1946-1955, „Studia Archiwalne” 2004, nr 1; Romantowska E., Karzące ramię sprawiedliwości ludowej. Prokuratury wojskowe w Polsce w latach 1944-1955, Warszawa 2012; Skazani na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w Bydgoszczy, Gdańsku i Koszalinie 1946-1955, red. D. Burczyk, I. Hałagida, A. Paczoska-Hauke, Gdańsk 2009; Skoczek Z., Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1-2; Wójcik C., Rola i zadania sądownictwa wojskowego w okresie represji politycznych 1944-1956, „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej” 1996, nr 39; Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955, Lublin 2005.