Fond/collection

Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu 1939-1944

Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen

Powstanie Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen / Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu) wiąże się z polityką III Rzeszy prowadzoną na terenach okupowanej Polski po wybuchu drugiej wojny światowej. Z ziem polskich włączonych w 1939 r. do Trzeciej Rzeszy utworzono cztery nowe jednostki administracyjne: dwa okręgi Gau Danzig-Westpreussen i Reichsgau Posen oraz dwie rejencje katowicką i ciechanowską. Dekret Hitlera z dnia 08.10.1939 r. o utworzeniu Okręgu Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen) nie precyzował przebiegu jego granic na wschodzie, ustalona ona została dopiero 20.11.1939 r. Powstały Okręg Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen), którego nazwę zmieniono w styczniu 1940 r. na Okręg Kraju Warty (Reichsgau Wartheland) obejmował przedwojenne województwo poznańskie; południowe rejony województwa pomorskiego z powiatami: szubińskim, inowrocławskim, nieszawskim i włocławskim; część województwa łódzkiego razem z Łodzią i powiatami: kutnowskim, łaskim, łęczyckim, łódzkim: części powiatów brzezińskiego, piotrkowskiego i radomszczańskiego oraz powiat gostyniński należący wcześniej do województwa warszawskiego. Cały Kraj Warty dzielił się na trzy rejencje: poznańską, inowrocławską i łódzką (do kwietnia 1940 r. funkcjonowała pod nazwą rejencja kaliska) i zajmował 43843 km². Najwyższe stanowisko cywilne w Kraju Warty objął namiestnik (Reichsstatthalter) Arthur Greiser. Początkowo prowadzenie polityki narodowościowej w nowo utworzonych prowincjach Rzeszy powierzono dowódcy SS i policji Rzeszy Heinrichowi Himmlerowi (Reichsführer SS und Chef der Deutschen Polizei), który następnie dekretem Adolfa Hitlera z dnia 07.10.1939 r. został powołany na stanowisko Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemieckości (Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums, RKFDV). Zadaniem Komisarza na okupowanych terytoriach było wysiedlanie i zniemczanie ludności polskiej oraz tworzenie nowych obszarów osadnictwa dla przesiedlanych z Europy południowo-wschodniej etnicznych Niemców (Volksdeutsche), co skutkowało zmianami na mapie etnicznej i demograficznej tego terenu. Na obszarze Kraju Warty przygotowania do organizacji wysiedleń Polaków i Żydów do Generalnego Gubernatorstwa podjęto już w połowie października 1939 r. W celu usprawnienia akcji przesiedleńczych prowadzonych przy udziale SS i innych formacji policyjnych utworzono różne urzędy, które podlegały Komisarzowi. Heinrich Himmler, aby uniezależnić się od administracji ogólnej, utworzył Główny Urząd Sztabu (Stabshauptamt) koordynujący całą akcją wysiedleń i osadnictwa niemieckiego. Najpierw przy Dowódcy SS i Policji powstały pierwsze specjalne placówki, zajmujące się sprawami wysiedleńczo-osadniczymi (ze względu na skoncentrowanie na tym obszarze zarówno akcji wysiedleńczych, jak i osadnictwa niemieckiego). Inspektor Sipo i SD w Poznaniu SS-Standartenführer Ernst Damzog powołał specjalnego referenta do spraw wysiedleń Polaków SS-Sturmbannführera Adolfa Rappa, pełniącego funkcję szefa SD-Leitabschnitt w Poznaniu. W końcu października 1939 r. Adolf Rapp stanął na czele utworzonego przez wyższego dowódcę SS i policji W. Koppego specjalnego Sztabu do Spraw Ewakuacji i Wywiezienia Polaków i Żydów do Generalnego Gubernatorstwa (Stab für Evakuierung und Abtransport der Polen und Juden in das Generalgouvernement), który od 11 listopada 1939 r. nosił nazwę Specjalny Sztab dla Przesiedlania Polaków i Żydów (Sonderstab für Aussiedlung der Polen und Juden). W styczniu 1940 r. zmieniono nazwę na Urząd dla Przesiedlania Polaków i Żydów (Amt für Aussiedlung von Polen und Juden beim Höheren SS- und Polizeiführer). Pod kierownictwem Adolfa Rappa organizowano pierwsze wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej z Kraju Warty oraz sporządzano kartoteki osób przeznaczonych do wysiedlenia. Zgodnie z rozkazem Heinricha Himmlera z dnia 18.11.1939 r. zadanie centralnego planowania wysiedleń ludności polskiej i żydowskiej przejął Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA), kierowany przez SS-Obergruppenführera Reinharda Heydricha. Koordynowanie akcjami wysiedleńczymi powierzono departamentowi (Amt) IV RSHA - referat D4, którego kierownikiem był SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann, natomiast zarządzanie akcjami rozmieszczania na terenie Rzeszy Polaków przeznaczonych do zniemczenia, germanizacji dzieci polskich oraz wysyłki wysiedlonych na roboty przymusowe do Rzeszy należało do departamentu III RSHA – referat B, którym kierował SS-Standartenführer dr Hans Ehlich. Departament III RSHA włączył się do akcji wysiedleń wiosną 1940 r. ze względu na konieczność dokonywania selekcji wśród osób przeznaczonych pod kątem ich przydatności do pracy w Rzeszy lub do celów germanizacyjnych. Nazwy placówek zajmujących się wysiedlaniem Polaków i Żydów ulegały kolejnym zmianom. W piśmie z dnia 26.03.1940 r. podpisanym przez Adolfa Rappa informowano o ustaleniu nazwy do korespondencji w sprawach wysiedleń Polaków i Żydów na Inspektor Policji Bezpieczeństwa i SD, Placówka Przesiedleńcza (Der Inspekteur der Sicherheitspolizei und des SD, Umwandererstelle). Natomiast 24.04.1940 r. na mocy rozporządzenia Szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (Erlaß des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD) powołano dla całego obszaru ziem wcielonych Centralę Przesiedleńczą (Umwandererzentralstelle, UWZ). Na jej czele stanął inspektor policji bezpieczeństwa i SD (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des SD), SS-Standartenführer Ernst Damzog i jego decyzją z dnia 21.05.1940 r. otrzymała ona nazwę urzędową Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu (Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD. Umwandererzentralstelle Posen). Jak wspomniano wcześniej, nadzór nad Centralą Przesiedleńczą w Poznaniu sprawował Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Pierwszym zadaniem utworzonej Centrali Przesiedleńczej stało się przeprowadzenie tzw. drugiego krótkofalowego planu wysiedleń ludności polskiej (2. Nahplan), na której miejsce mieli przybyć Niemcy z Wołynia i Galicji oczekujący na osiedlenie w specjalnych obozach utworzonych w 1940 r. na terenie Kraju Warty. Kierownikiem Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu został SS- Sturmbannführer dr Ralf Heinz Höppner. Do jego zadań należało kierowanie wysiedleniami i koordynacja działalności organów współdziałających przy wysiedlaniu na szczeblu namiestnictwa w Poznaniu. W maju 1940 r. w Kraju Warty istniało 16 oddziałów terenowych UWZ, tzw. Aussenstellen, obejmujących nieraz swoim działaniem zakres działania kilku powiatów. Swoje siedziby miały w miejscach urzędowania placówek SS lub w starostwach w Wieluniu, Łasku, Sieradzu, Turku, Łęczycy, Kutnie, Gostyniu, Włocławku, Kole, Nieszawie, Gnieźnie, Nowym Tomyślu, Szamotułach i Żninie, które ze względu na rolę oddziału UWZ w Łodzi podlegały mu bezpośrednio. W latach 1940-41 utworzono na terenie Kraju Warty 12 oddziałów (Aussenstellen): w Poznaniu (poza centralą był oddział), Chodzieży, Grodzisku, Inowrocławiu, Jarocinie, Kępnie, Kutnie, Lesznie, Łodzi (na miasto i powiat), Szubinie i Włocławku. W 1940 r. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu obejmowała 7 referatów: Ref. I: Organisation, Transportwesen, Kartei und Registratur, Ref. II: Verwaltung, Ref. III: Lagerinspektion mit 5 Lagern, Ref. IV: RuS-Führer (od 1.11.1940 r. samodzielny organ), Ref. V: Überprüfung der Gesuche von angeblich zu Unrecht ausgesiedelten Polen, Ref. VI: Ärztliche Betreuung der Lager, Ref. VII: Polizeieinsatz - Fahndung. W 1941 r. dokonano zmiany organizacyjnej urzędu UWZ wyodrębniając 3 wydziały (Abteilungen) w ramach których działały referaty [opublikowano w: Befehlsblatt des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD, hrsg. vom RSHA, Nr 42 (1941)]. Wydział I obejmował sprawy administracyjne urzędu i kierował nim nadinspektor policji Haabrücker (I. Abteilung - Verwaltung: A. Organisation, B. Personalangelegenheiten, C. Besoldung, D. Reisekostem, E. Wirtschaftsangelegenheiten, F. Kraftfahrwesen, G. Registratur, Eingangs- u. Absendestelle, H. Zahlstelle). Wydział II prowadził sprawy wysiedleń i kierownikiem jego był SS Obersturmbannführer Püschel (II. Abteilung - Aussiedlung: A. Überprüfung der Auszusiedelnden, B. Lagerinspektion, C. Transportwesen, D. Kartei und Statistik, E. Prüfungsstelle für Anträge, F. Ärztliche Betreuung). Wydział III zajmował się bezpośrednio akcjami policyjno-wysiedleńczymi ludności polskiej oraz prowadził poszukiwania zbiegłych Polaków, kierownictwo tego wydziału zatrzymał sobie szef urzędu SS-Obersturmbannführer Krumey (III. Abteilung - Polizeieinsatz: A. Ordnungspolizeilicher Einsatz, B. Fahndung). Od kwietnia 1940 r. do początków 1941 r. oddział Centrali Przesiedleńczej w Łodzi był podporządkowany kierownictwu Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu. Większość referatów została jednak od maja 1940 r. zlokalizowana w oddziale centrali w Łodzi. Największe znaczenie miał referat akcji policyjnych, gdzie koordynowano rozkazy i zarządzenia dla kierowników ekspozytur terenowych UWZ dotyczące wysiedleń. W 1941 r. najważniejszą rolę z ośrodków przesiedleńczym w Kraju Warty pełnił już ośrodek łódzki, występujący pod nazwą Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi (Umwandererzentralstelle Posen. Dienststelle Litzmannstadt). Na tym urzędzie spoczywał główny ciężar wysiedleń prowadzonych przez władze okupacyjne w Kraju Warty. Na jego czele stał SS Obersturmbannführer Hermann Krumey. Ekspozytura łódzka na tyle się usamodzielniła, że jej zależność służbowa od SS-Sturmbannführera dr Ralfa Heinza Höppnera, kierownika Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu była tylko nominalna. W zasadzie działalność centrali poznańskiej ograniczała się do wydawania ogólnych dyrektyw, natomiast głównym zadaniem oddziałów było wysiedlanie ludności polskiej i usprawnianie akcji przesiedleńczych. Usuwanie ludności polskiej połączone było z pozbawieniem wszelkiego dobytku, celem przygotowania miejsca dla sprowadzanych Niemców. Ważnym odcinkiem działalności Centrali Przesiedleńczej w Kraju Warty była germanizacja rodzin polskich wytypowanych do zniemczania, względnie regermanizacja osób uznanych za spolonizowane, stąd też do zadań urzędu należało wydawanie opinii w sprawach osób narodowości polskiej wytypowanych do tego celu i uzgadnianie z terenowymi placówkami Głównego Urzędu do Spraw Rasy i Osadnictwa (Rasse und Siedlungshauptamt, RuSHA), a także urzędami pracy (Arbeitsamt) i Gestapo spraw dotyczących dalszych losów wysiedlonych. W 1942 r. zredukowano do trzech ekspozytury Centrali Przesiedleńczej w Kraju Warty, po jednej dla każdej rejencji: w Poznaniu, Łodzi i Inowrocławiu. Materiały archiwalne Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (UWZ-Posen) przechowywane są również w Archiwum Państwowym w Łodzi i Archiwum Instytutu Zachodniego w Poznaniu.