Zespół / zbiór

Internowani żołnierze 2 Dywizji Strzelców Pieszych w Szwajcarii 1940-1945 [1946-2010]

Formowanie 2 Dywizji Strzelców Pieszych (dalej: 2DSP) zaczęło się 11 listopada 1939 r. na terenie Francji w departamencie Deux-Sevres. 30 maja 1940 r. dywizja weszła w skład 45 korpusu gen. Daille. Jej dowódcą został płk Bronisław Prugar-Ketling awansowany do stopnia generała brygady. W połowie czerwca 1940 r. 2DSP liczyła 15 863 żołnierzy. W dniach 18 – 19 czerwca 1940 r. 2DSP stoczyła zacięte boje w rejonie Maiche i St. Hippolyte, gdzie osłaniała wycofujący się 45 korpus francuski. Z 19 na 20 czerwca zgodnie z rozkazem gen. Daille francuskie i polskie oddziały w liczbie 41 869 żołnierzy przekroczyły granicę francusko-szwajcarską i zostały internowane na terytorium Szwajcarii. Dla rządu Szwajcarii pojawienie się tak dużej ilości żołnierzy stanowiło problem. Szwajcarzy chcieli przede wszystkim zachować neutralność, z drugiej strony jednak musieli respektować ogólnie przyjęte prawa zwyczajowe oraz konwencje międzynarodowe, których byli sygnatariuszami. Po kapitulacji Francji na przełomie stycznia i lutego 1941 r. żołnierze francuscy powrócili do Francji, a Polacy zostali w Szwajcarii. W pierwszym okresie internowania żołnierzy polskich umieszczono w halach sportowych, stodołach, a oficerów w domach prywatnych. Wprowadzono szereg represyjnych przepisów. Dopiero groźba niemieckiego uderzenia na Szwajcarię skłoniła główno- dowodzącego jej armią gen. Henri Guissan do refleksji nad możliwością włączenia zaprawionej w bojach 2DSP do działań wojennych. Szczególnie wymowny charakter miała wizyta gen. Guissana u gen. Prugara-Ketlinga podczas, której ustalono, że w razie wojny z III Rzeszą internowana 2DSP weźmie udział w walkach wraz z armią szwajcarską Zasadnicze zmiany w życiu internowanych nastąpiły wiosną 1941 r., gdy zostali oni zakwaterowani na terenie siedmiu zgrupowań, tzw. Secteur d’Internement, które swoim zasięgiem obejmowały cała Szwajcarię. Były to: 1.Odcinek Baselland z siedzibą w Baden 2. Odcinek Graubunden z siedzibą w Chur 3. Odcinek Reuss z siedzibą w Kussnacht 4. Odcinek Rhone z siedzibą w Aigle 5. Odcinek Seeland z siedzibą w St. Blaise 6. Odcinek Tessin z siedzibą w Lugano 7. Odcinek Thurgau z siedzibą w Wil Na czele każdego odcinka stał oficer sztabowy, któremu podlegali żołnierze internowani na danym terenie. W skład odcinków wchodziły obozy macierzyste składające się z kilku oddziałów pracy, dowodzonych przez polskiego oficera. Całość dowodzenia dywizją zatrzymał w swoim ręku gen. B. Prugar-Ketling i jego sztab. W tym też okresie Polacy zostali skierowani do prac fizycznych polowych, budowlanych i ziemnych. Średnio na rzecz gospodarki szwajcarskiej pracowało 10 tys. internowanych. Czas pracy został określony przez szwajcarskie władze internowania i wynosił 8 godzin dziennie, które w 1943 r. zostały zwiększone do 9 godz. Praktycznie jednak żołnierze pracowali znacznie dłużej. Integralną część codziennego życia internowanych stanowiła działalność kulturalna i rekreacyjno-sportowa. Organizowano wieczory świetlicowe, uroczystości religijne, obchody rocznic ważniejszych wydarzeń narodowych. Dużą popularnością cieszyły się występy teatrów żołnierskich, zwłaszcza dywizyjnego teatru „Maryna”, który do czerwca 1944 r. wystawił 140 przedstawień. Istotną rolę w życiu kulturalnym odgrywały chóry żołnierskie i chóry obozów akademickich, które występowały w wielu szwajcarskich miastach. Znaczący wpływ na zachowanie dobrej kondycji fizycznej internowanych miała działalność sportowa. W obozach istniały drużyny piłki nożnej, siatkowej, koszykowej, trenowano boks i grano w tenisa stołowego. Od początku internowania z dowództwem i poszczególnymi obozami współpracowało Muzeum Polskie w Rapperswilu, dzięki czemu internowani żołnierze mieli możliwość wypożyczania książek z biblioteki muzealnej. Dowództwo 2DSP podjęło działania mające na celu umożliwienie polskim żołnierzom studia na szwajcarskich uczelniach. W dniu 6 lipca 1940 r. gen. B. Prugar-Ketling wydał pierwsze zarządzenie w tej sprawie. Powstały trzy akademickie obozy dla internowanych: w Winterthur, Fryburgu i Herisau. Rozpoczęcie roku akademickiego nastąpiło 30 października 1940 r. Inspektorem Internowanych Obozów Uniwersyteckich i Polskiego Obozu Licealnego został płk prof. Max Zeller. Do jego obowiązków należała opieka i nadzór nad obozami akademickimi. Obozy uniwersyteckie zorganizowane zostały wschematu wojskowego. Funkcjonowały dwa rodzaje administracji: wojskowa i naukowa. Administrację wojskową tworzyli komendanci i kadra oficerska, a naukową – naukowcy szwajcarscy. Każdy żołnierz-student podlegał dyscyplinie wojskowej. Największy polski obóz akademicki znajdował się w Winterthur. Funkcję rektora pełnił prof…… Charles Andrea, b. rektor Politechniki w Zurychu. Polacy studiowali tutaj na 6 wydziałach politechnicznych i czterech uniwersyteckich. Wykłady odbywały się w j. niemieckim. Polacy najliczniej studiowali na wydziale budowy maszyn i elektrotechnicznym. W sumie w Winterthur studiowało 419 żołnierzy, studia ukończyło 90 internowanych, z czego 59 uzyskało stopień naukowy doktora. Drugi obóz uniwersytecki utworzono we Fryburgu, który działał we współpracy z tamtejszym Uniwersytetem, gdzie językami wykładowymi był francuski i niemiecki. Rektorem obozu został prof…… Edward Gros, a po jego śmierci w 1944 r. prof…… Dr Alfred Siegward, Studiowano tutaj na dwóch wydziałach: prawie i humanistycznym. Ogółem w obozie we Fryburgu studiowało 247 żołnierzy, studia ukończyło 141 internowanych, z czego 33 uzyskało tytuł doktora, a 1 doktora habilitowanego. Kolejny obóz w Sirnach związany był z Wyższą Szkołą Handlową w St. Gallen. Obóz ten przeniesiono do Gossau, a później do Herisau. Jego rektorem był Max Wildi. Ogółem studiowało tutaj 101 internowanych, studia ukończyło 59, w tym 10 otrzymało tytuł doktora. 6 listopada 1940 r. utworzono także Polski Obóz Licealny, którego dyrektorem został dr Władysław Drobny. Siedzibą POL był Wetzikon. Działalność dydaktyczną prowadzono w oparciu o polskie programy, regulaminy i tradycje. W ciągu czterech lat istnienia obozu polskie matury złożyło 185 żołnierzy. Po zakończeniu wojny, w maju 1945 r. rozpoczęto ewakuację żołnierzy ze Szwajcarii, głównie do Francji, gdzie w Lille czekali na demobilizację. W lipcu 1945 r. alianci wycofali uznanie dla rządu polskiego w Londynie. Pod ich wpływem postąpił tak samo rząd szwajcarski i za legalną władzę polską uznał rząd komunistyczny. Internowanie zostało zakończone. Gen. B. Prugar-Ketling z około połową żołnierzy powrócił do kraju, prawie 1000 internowanych pozostało w Szwajcarii, reszta rozjechała się po świecie.

Na zbiór składają się materiały archiwalne wytworzone przez wielu twórców: sztab 2 DSP, poszczególne obozy internowania, obozy akademickie, żołnierzy, stowarzyszenia. Materiały te przekazywano do Muzeum Polskiego w Rapperswilu w latach 80-tych i 90-tych XX wieku przez polskie organizacje działające w Szwajcarii, takie jak: Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Koło Żołnierzy 2DSP w Szwajcarii, Związek b. Asystentów i Studentów Obozu Uniwersyteckiego w WSH w St. Gallen, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Polskich w Szwajcarii oraz przez prywatne osoby ze Szwajcarii i Polski. Brak jest ewidencji ofiarodawców. Zbiór jest otwarty i nadal napływają materiały związane z 2DSP.

Materiały wchodzące w skład zbioru stanowią doskonałe źródło do dziejów 2DSP. Dokumenty ilustrujące walki 2DSP we Francji stanowią jednostki archiwalne o sygn. 1-2. Następną grupę stanowią materiały ukazujące prawne i organizacyjne aspekty internowania. Na uwagę zasługuje Kronika II/5 Małopolskiego Pułku Strzelców Pieszych, którego żołnierze weszli w skład 2DSP (sygn. 13). Największą grupę akt tworzą materiały akademickich obozów, na których studiowali internowani, sygn.: 14 – 84. Są to rozkłady zajęć, listy studentów, wyniki egzaminów, dokumentacja finansowa. Kolejną bardzo interesującą grupę stanowią materiały powstałe w wyniku działalności kulturalnej żołnierzy 2DSP. Sa to programy koncertów chórów żołnierskich i Żołnierskiego Teatru 2DSP „Maryna”. W grupie tej zawarte są także materiały twórczości artystycznej i literackiej internowanych. Jedna jednostka archiwalna o sygn.: 101 dokumentuje działalność sportową 2DSP. Następną grupę akt tworzy korespondencja internowanych zgromadzona w pięciu jednostkach, sygn.: 102 – 106. Są to głównie listy, które żołnierze otrzymywali z kraju. Pozostałe materiały zaliczone zostały do załączników, sygn.: 107 – 124. Składają się na nie: wspomnienia i opracowania historyczne poświęcone 2DSP, materiały ulotne oraz zapisy uroczystości powojennych szwajcarskich i polskich poświęcone żołnierzom 2DSP.

Materiały trafiały do Muzeum Polskiego w Rapperswilu w stanie nieuporządkowanym. Prace porządkowe przeprowadziły Ewa Furmańska i Izabela Gass w sierpniu 2013 r. Polegały one na formowaniu jednostek (większość utworzono od podstaw z rozsypu), nadaniu układu oraz inwentaryzacji. Materiałom nadano układ rzeczowo-chronologiczny. Tytuły jednostek archiwalnych, z kilkoma wyjątkami, zostały zredagowane w języku polskim. Usunięto elementy metalowe, całość paginowano. Inwentarz książkowy sporządzono w edytorze tekstów WORD.

1.Nasza Droga. Dzieje 2-ej Dywizji Strzelców Pieszych. Francja-Szwajcaria, 1939 – 1945. Praca zbiorowa, Londyn 1960 2. St. Piekarski, Polskie Muzy w krajobrazie Szwajcarii. Warszawa 2002 3. J. Smoliński, Żołnierze polscy internowani w Szwajcarii (1940 – 1945). Warszawa 2010 4. J. Smoliński, Polacy internowani w Szwajcarii (1940 - 1945). Warszawa 2005