Zespół / zbiór

Zbiór kopii cyfrowych materiałów dotyczących represji stosowanych wobec osób narodowości polskiej w latach 1921-1946 przekazanych przez Państwowe Archiwum Obwodowe w Chmielnickim (Ukraina)

Akta spraw pochodzą z obszaru, który obecnie wchodzi w skład obwodu Chmielnicki, choć w okresie 1921-1946 czyli pierwotnych postępowań - ze względu na liczne przekształcenia administracyjne, zmiany terytorialne poszczególnych jednostek administracyjnych oraz zmiany granic państwowych – był on historycznie częścią obwodu Kamieniec Podolski, Winnica, Tarnopol i Żytomierz wraz z ich dzieleniem na jednostki drugiego stopnia, tj. rejony.

Przekazane do zasobu archiwalnego IPN skany materiałów archiwalnych z Ukrainy zostały pierwotnie wytworzone przez ukraińskie organy bezpieczeństwa państwowego (wchodzące w skład organów bezpieczeństwa państwowego ZSRR), które w okresie, który obejmują sprawy, tj. lat 1921 - 1946 nosiły następujące nazwy: • lata 1921-1922 - GPU (Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije) - Państwowy Zarząd Polityczny • lata 1923-34 – OGPU (Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije) - Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny • lata 1934-1941 - GUGB (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopasnosti) - Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego • 1941-1946 - NKGB (Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Bezopasnosti) - Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego.

Otrzymane kopie cyfrowe materiałów archiwalnych z Ukrainy dotyczą spraw prowadzonych wobec Polaków lub w których brali udział Polacy. W większości przypadków dotyczyły one podejrzeń i/lub oskarżeń Polaków o działalność „kontrrewolucyjną” z art. 54 ukraińskiego kodeksu karnego. Archiwalia te, oprócz oryginalnych spraw, zawierają także materiały postępowań rehabilitacyjnych z lat 1950 - 1960 (związane z Chruszczowowską „odwilżą”) oraz lat 1980 - 1990 (związane z „pieriestrojką”). Ukraiński kodeks karny wzorowany był na kodeksie karnym RFSRR. Ukraiński artykuł 54 był odpowiednikiem art. 58 w radzieckim kodeksie karnym. Artykuł zawierał 14 podpunktów oznaczanych jako 54-1, 54-6 itd. W ramach art. 54 penalizowano następujące przestępstwa: 1. zdrada ZSRR, 2. zorganizowanie powstania zbrojnego, próba przejęcia władzy nad częścią terytorium, 3. udzielanie pomocy wrogom ZSRR, 4. udzielanie pomocy międzynarodowej burżuazji, 5. skłanianie obcego mocarstwa do wypowiedzenia wojny ZSRR, 6. szpiegostwo, 7. działanie na szkodę przemysłu, transportu, handlu, obiegu pieniężnego i spółdzielczości, 8. terror, 9. dywersja, 10. działalność propagandowa wymierzona przeciwko ZSRR, 11. rozróżnienie działalności indywidualnej od zorganizowanej (uzupełnienie do pozostałych paragrafów), 12. niedoniesienie o popełnieniu przestępstwa, 13. służba w oddziałach carskich, 14. sabotaż (ekonomiczna kontrrewolucja). Pierwsza tura postępowań rehabilitacyjnych miała miejsce w latach 1956 - 1969 i prowadzone one były na wniosek Prokuratora Obwodowego (w tym przypadku: obwodu Chmielnicki), który wnosił o zaskarżenie wyroków ofiar represji, a które zatwierdzane były przez Prezydium Sądu Obwodowego (w tym przypadku: obwodu Chmielnicki). Postępowania rehablitacyjne z lat 1989 - 1990, jeszcze w okresie istnienia ZSRR, prowadzone były przez Prokuraturę Obwodową na podstawie ustawy z 10.01.1989 r. „O uzupełniająch środkach przywrócenia sprawiedliwości wobec ofiar represji z lat 1930.-1940 oraz początku lat 1950.” (Ukaz ot 16.01.1989 goda „O dopołnitielnych mierach po wossstanowleniju sprawiedliwosti w otnoszenii żertw repressij, imiewszich miesto w period 30-40-h i naczała 50 h godow”). W okresie blisko poprzedzającym rozpad ZSRR Ukraina uchwaliła w dniu 17.01.1991 r. własną ustawę „O rehabilitacji ofiar represji politycznych na Ukrainie” (Zakon ot 17.04.1991 goda „O rehabilitacji żertw politiczeskich repressij na Ukrainie”), której podlegały postepowania rehabilitacyjne z lat 1991-1999, ponownie prowadzone przez Prokuraturę Obwodową na wniosek prokuratora, który nierzadko podejmował inicjatywę na prośbę rodziny ofiary.

Materiały akt spraw zawierają postanowienia o wszczęciu śledztwa, postanowienia o aresztowaniu i przeprowadzeniu rewizji, nakazy aresztowania, ankiety przesłuchiwanych osób, protokoły przesłuchań, protokoły rewizji, akty oskarżenia, wyroki z wymiarem kary, informacje o wykonaniu kary i jej dacie, postanowienia o umorzeniu spraw, postanowienia o zwolnieniu z aresztu, różnego rodzaju zaświadczenia (np. o miejscu zamieszkania), korespondencję między instytucjami państwowymi, korespondencję z rodzinami ofiar represji związaną z zapytaniami o los krewnych oraz ich wnioski o rehabilitację, rewizje spraw w związku z postępowaniami rehabilitacyjnymi, postanowienia o rehabilitacji, zaświadczenia dla rodzin ofiar o ich rehabilitacji. Niekiedy do spraw dołączane były dowody rzeczowe w postaci flag, gazet, fotografii, legitymacji i pokrewnych materiałów. Przeważająca część materiałów jest w języku rosyjskim, w zdecydowanie mniejszym stopniu w języku ukraińskim. W przypadku, gdy do materiałów postępowań karnych były dołączane dowody rzeczowe - np. w postaci flagi polskiej, gazet - często były one w języku polskim.

Spis ewidencyjny materiałów archiwalnych (plików w postaci cyfrowej) został opracowany na podstawie ukraińskiego protokołu sporządzonego według układu akt spraw (sygnatur), zawierającego 160 pozycji. Protokół ukraiński zawierał następujące pola opisu: liczba porządkowa, numer zespołu archiwalnego, sygnatura akt sprawy, imię, patronimik i nazwisko osoby w danej sprawie (w przypadku spraw zbiorowych imiona, patronimiki i nazwiska osób) wraz z miejscem zamieszkania w chwili aresztowania oraz liczba skanów danej sprawy. Ze względu na znikomość tych informacji, w celu ułatwienia deskrypcji na potrzeby archiwum cyfrowego IPN podczas sporządzania (polskiej) ewidencji przyjęto następujące pola opisu przy każdej osobie: 1/ nazwisko, imię, patronimik; 2/ rok urodzenia i miejsce urodzenia (miasto lub wieś; obwód lub rejon); 3/ narodowość; 4/ miejsce zamieszkania (miasto lub wieś; obwód lub rejon); 5/ artykuł, z którego dana osoba była oskarżana/skazana – najczęściej był to art. 54 i jego podpunkty; 6/ data aresztowania; data zwolnienia z aresztu, jeśli stosowne; 7/ data skazania i wyrok; 8/ data wykonania wyroku; 9/ data rehabilitacji; 10/ ew. inne informacje. Opis w ewidencji: 1. nazwiska były podawane zgodnie z zasadami transliteracji; 2. w przypadku, gdy w toku transkrypcji z języka rosyjskiego możliwych było kilka ortograficznych wariantów zapisu danego nazwiska (osoby narodowości polskiej) w języku polskim, podawane były one w nawiasach kwadratowych zaraz przy nazwisku (np. Mielnik [Melnik]; Priłucki [Pryłucki, Przyłucki]; Sniegurski [Śniegurski, Śniegórski]; Zawadski [Zawadzki]; Horała [Chorała] itd.); 3. w przypadku nazwisk osób narodowości ukraińskiej nie były podawane warianty ich zapisu w języku polskim; 4. w przypadku, gdy jakaś informacja była niepewna było to zaznaczane znakiem zapytania w nawiasie okrągłym (?), np. data aresztowania 15.03.1933 r.(?); 5. w przypadku, gdy w aktach sprawy dane nazwisko pojawiało się w kilku wariantach, podawane one były w polu „uwagi”, np. Kopyciuk – w aktach sprawy występuje także jako Kopieciak; Switana – także Switan; Biłyk – także Bilik; Skorubski – także Skorupski, Szkorubski; Standriczuk [Standryczuk] – także Stadrinczuk; Tarnowski – także Tarnawski, Ternawski; Błażko-Błażkowski – także Błażkow-Błażkowski, Błażkow-Błażewski, Błożijewski, itd. W przypadku dużych rozbieżności, gdy dany wariant nazwiska nie pojawiał się w przeważającej dokumentacji akt sprawy, na ogół za najbardziej wiarygodny jego zapis przyjmowano (i ew. inne dane niepotwierdzone gdzie indziej) ten z ankiety przesłuchania ze względu na specyficzną sytuację spotkania „oko w oko” przesłuchującego i przesłuchiwanego i możliwość podania/zweryfikowania faktycznych danych; 6. w ewidencji nie rozwijano treści artykułu, z którego dana osoba została skazana; 7. w ewidencji nie rozwijano skrótu WMN, tj. ros. Wysszaja Miera Nakazanija, który oznacza „najwyższy wymiar kary”, tj. rozstrzelanie.

Łubianka. WCzK-OGPU-NKWD-NKGB-MGB-MWD-KGB 1917-1960 pod og. red. A. N. Jakowlewa, Moskwa 1997. Łubianka. Stalin i Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwennoj Bezopasnosti NKWD. Dokumenty 1937-1938, pod og. red. .A. N. Jakowlewa, Moskwa 2004.