Podzespół

Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu 1950 - 1954

W skład województwa opolskiego w roku 1950 weszły: Brzeg, Głubczyce, Grodków, Kluczbork, Koźle, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olesno, Opole, Prudnik, Racibórz i Strzelce Opolskie.

Powstanie wojewódzkich struktur aparatu bezpieczeństwa na Opolszczyźnie było konsekwencją utworzenia na mocy ustawy z 28 czerwca 1950 r. nowego województwa opolskiego. Tworzące je powiaty zostały wydzielone z województw śląskiego i wrocławskiego. W samym Opolu funkcjonował do tego momentu Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego podległy WUBP w Katowicach. Nowa jednostka szczebla wojewódzkiego w stadium organizacji była określana Delegaturą Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu, by ostatecznie, przyjąć nazwę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Opolu. Na czele opolskiego WUBP stał szef wspomagany przez jednego, a w późniejszym czasie dwóch zastępców. W pierwszych okresie istnienia urzędu obowiązki szefa pełnił mjr Daniel Kubajewski. Podstawowymi komórkami w strukturze nowo zorganizowanego WUBP były wydziały kierowane przez naczelników: Wydział I, Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział V, Wydział Więziennictwa, Wydział „A”, Wydział Śledczy, Wydział ds. Funkcjonariuszy, Wydział Szkolenia, Wydział Ogólny, Wydział Finansowy, Kwatermistrzostwo, Komendantura, Wydział Komunikacji, Wydział Konsumów, Wydział Służby Zdrowia i Wydział Personalny. Zadaniem Wydziału I, nazywanego również Kontrwywiadem, było prowadzenie działań przeciwko operującym na terenie województwa służbom wywiadowczym. Wydział II zajmował się prowadzeniem ewidencji i archiwum oraz zabezpieczeniem środków techniki operacyjnej na potrzeby innych komórek. W zakres obowiązków Wydziału III wchodziła walka z podziemnymi organizacjami politycznymi, natomiast Wydział IV odpowiadał za operacyjne zabezpieczenie gospodarki. Wydział V kontrolował zagadnienia związane z życiem społeczno-politycznym. Wydział „A” prowadził na zlecenie innych komórek operacyjnych obserwację zewnętrzną. W gestii Wydziału ds. Funkcjonariuszy pozostawało prowadzenie dochodzeń w sprawach funkcjonariuszy podejrzanych o popełnienie przestępstw. Odpowiedzialny za obsługę kancelaryjną urzędu Wydział Ogólny od 1953 r. funkcjonował pod nazwą: Wydział Ogólno-Administracyjny. Od początku istnienia WUBP działała zapewne w jego strukturze Sekcja Mobilizacyjna, przemianowana niebawem na Sekcję Wojskową (wymiennie używano nazwy Samodzielna Sekcja Wojskowa), oraz Inspektorat Kontroli nadzorujący pracę wszystkich komórek organizacyjnych jednostki. Na początku 1951 r. struktury poszerzyły się o Wydział VIII odpowiadający za zabezpieczenie operacyjne sfery transportu i komunikacji. Rok później utworzono Wydział X, zajmujący się prowadzeniem działań operacyjnych przeciwko działaczom partii podejrzewanym o „niewłaściwe” postawy polityczne. Również w 1952 r. Wydział Personalny został przemianowany na Wydział Kadr. W 1953 r. wyodrębniono z pionu zabezpieczenia operacyjnego gospodarki nowy Wydział IX, sprawującego kontrolę nad przemysłem ciężkim, oraz Wydziału XI, zajmujący się inwigilacją Kościoła katolickiego. Zapewne w tym czasie powstała również Sekcja, a następnie Samodzielna Sekcja „C” odpowiedzialna za utrzymywanie łączności szyfrowej z innymi jednostkami resortu bezpieczeństwa. Wydział Szkolenia, po krótkim okresie funkcjonowania jako Grupa Instruktorska, zmienił nazwę na Inspektorat Szkolenia (wymiennie nazywany też Inspektoratem ds. Szkolenia). Istniejący w pierwszych miesiącach działania WUBP Wydział Komunikacji w bliżej nieokreślonym momencie został przekształcony w Służbę Transportową funkcjonującą w ramach Kwatermistrzostwa. W jego strukturze działały też: Służba Kwaterunkowo-Budowlana, Służba Mundurowa, Służba Uzbrojenia i Służba Żywnościowa. Zasady ich podległości wobec Kwatermistrzostwa są jednak niejasne i na podstawie niektórych dokumentów administracyjnych można domniemywać, że w pewnych okresach służby te działały jako samodzielne komórki. W 1954 r. powołano do życia Inspektorat Wiejski, któremu powierzono zadania związane z operacyjnym zabezpieczeniem produkcji rolno-spożywczej. Terenowa struktura aparatu bezpieczeństwa w województwie opolskim była oparta o sieć powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego. Ich siedziby znajdowały się w Brzegu, Głubczycach, Grodkowie, Kluczborku, Koźlu, Namysłowie, Niemodlinie, Nysie, Oleśnie, Opolu, Prudniku, Raciborzu i Strzelcach Opolskich. Wydziałowi Więziennictwa WUBP w Opolu podlegały również więzienia w Brzegu, Kluczborku, Koźlu, Nysie, Opolu, Prudniku, Raciborzu i Strzelcach Opolskich (dwa zakłady) oraz ośrodki pracy więźniów w Graczach i Strzelcach Opolskich. Wydziałowi IV WUBP podporządkowane były referaty bezpieczeństwa działające w ważniejszych zakładach przemysłowych. Strukturę WUBP w Opolu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne szefa urzędu, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń ministra bezpieczeństwa publicznego. Szczegółowe kompetencje poszczególnych pionów UB na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Do najważniejszych normatywów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej w latach 1945–1954 należały: Instrukcja o prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu z dnia 27 marca 1945 r., Instrukcja nr 1 z dnia 21 stycznia 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulowały w latach 1945–1954 następujące normatywy: Instrukcja (tymczasowa) Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 13 lutego 1945 r. [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci, Rozkaz nr 025/53 Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną, Instrukcja nr 012/53 Wiceministra Bezpieczeństwa Publicznego o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MBP. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego WUBP w Opolu zasadniczy wpływ miały stosowane w MBP procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Do końca 1954 r. dokumentację zakończonych spraw operacyjnych, jak i materiały administracyjne wytworzone przez jednostki UB gromadzono i przechowywano w Wydziale II WUBP/WUdsBP i referatach II PUBP/PUdsBP, gdzie prowadzono poza tym rozmaite pomoce ewidencyjne dotyczące głównie dokumentacji operacyjnej (kartoteki, księgi, skorowidze). Podzespół tworzą materiały administracyjne wytworzone przez komórki organizacyjne WUBP w Opolu i podległe mu jednostki terenowe. Na przełomie 1954 i 1955 r. zasób archiwum WUBP w Opolu przejął nowo utworzony WUdsBP w Opolu, w 1956 r. KWMO w Opolu, a w 1983 r. WUSW w Opolu. Po 1990 r. zasób archiwalny tego urzędu, w tym dokumentacja wytworzona w latach 1950–1954, został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji w Opolu, oraz archiwalia SB, które przejęła opolska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) opolska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Latem 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów UB/SB i MO z lat 1950–1990 przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja administracyjna, dotycząca bieżącej działalności, oraz dokumentacja kancelaryjna. Materiały archiwalne tworzące podzespół zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych.