Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lesznie [1975] 1983-1990

W skład województwa leszczyńskiego weszły: miasta: Leszno, Bojanowo, Borek Wielkopolski, Gostyń, Góra, Jutrosin, Kobylin, Kościan, Krobia, Krzywiń, Miejska Górka, Osieczna, Pogorzela, Poniec, Rawicz, Rydzyna, Szlichtyngowa, Śmigiel i Wschowa, gminy: Bojanowo, Borek Wielkopolski, Bucz, Czernina, Gostyń, Góra, Jemielno, Justrosin, Kobylin, Kościan, Krobia, Krzemieniewo, Krzywiń, Lipno, Miejska Górka, Mochy, Niechlów, Osieczna, Pakosław, Pępowo, Piaski, Pogorzela, Poniec, Przyczyna Dolna, Racot, Rydzyna, Sierakowo, Stare Bojanowo, Szlichtyngowa, Śmigiel, Święciechowa, Wąsosz, Wijewo i Włoszakowice (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

Wchodzące w życie z dniem 1 czerwca 1975 r. przepisy spowodowały konieczność dostosowania do struktury administracyjnej także struktury służby bezpieczeństwa. Wówczas zlikwidowano komendy powiatowe MO powołując jednocześnie nowe komendy wojewódzkie milicji składające się z 22–29 wydziałów (P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, s. 55). Nominacje komendantom wojewódzkim oraz ich zastępcom do spraw bezpieczeństwa wręczono w MSW 11 czerwca 1975 r. (H. Dominiczak, Organy Bezpieczeństwa PRL 1944–1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997, s. 247; P. Piotrowski, op. cit, s. 53–55) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ustaliło stan Komendy Wojewódzkiej MO w Lesznie na 288 etatów powołując jednocześnie następujące jednostki Służby Bezpieczeństwa: Inspektorat Analityczno-Informacyjny przy zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB, Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Wydział Śledczy, Samodzielna Sekcja „A”, Wydział „B”, Wydział „C”, Wydział „T”, Wydział Paszportów, Wydział Inspekcji (zarządzenie organizacyjne MSW nr 087/Org. z 11 czerwca 1975 r.; rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 01/LE/75 z 27 czerwca 1975 r.). Kierując się Zarządzeniem organizacyjnym MSW nr 049/Org. Komendant Wojewódzki MO rozkazał utworzyć w komendzie Wydział „W” z dniem 15 września 1977 r. (zarządzenie organizacyjne MSW nr 049/Org. z 22 września 1977 r.; rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 014/LE/77 z 26 września 1977 r.). Od 1 stycznia 1979 r. utworzono Wydział IIIA, chociaż faktyczne skierowanie do niego funkcjonariuszy miało miejsce nieco później. Wydzielenie stanowisk z Wydziału III i podporządkowanie ich Wydziałowi IIIA nastąpiło dopiero 1 lipca 1979 r. (rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 04/LE/79 z 30 czerwca 1979 r., zarządzenie organizacyjne MSW nr 044/Org., 15 czerwca 1979 r.). Od 1 maja 1981 r. przy komendach miejskich MO w Kościanie, Gostyniu, Rawiczu, Górze i we Wschowie utworzono Grupy Operacyjne podległe Wydziałowi IV KWMO w Lesznie (rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 05/LE/81 z 5 maja 1981 r.). Od 1 grudnia 1981 r. Wydział IIIA przemianowano na Wydział V (rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 010/LE/81 z 19 grudnia 1981 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0128/Org. z 7 grudnia 1981 r.). Kolejna zmiana organizacyjna przeprowadzona 1 sierpnia 1982 r. polegała na przemianowaniu Wydziałów: „B”, „C”, „T” i „W” na sekcje i podporządkowaniu ich nowoutworzonemu Wydziałowi Zabezpieczenia Operacyjnego (rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 010/LE.82 z 30 lipca 1982 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 061/Org. z 2 lipca 1982 r.). Do rozbudowy aparatu bezpieczeństwa doszło 1 maja 1983 r. kiedy postanowiono o zorganizowaniu SB w KMMO w Kościanie oraz w komisariatach MO w: Gostyniu, Górze, Rawiczu oraz we Wschowie. Do każdej z tych komend skierowano od 10 do 12 etatów wyłączonych z Wydziału II, Wydziału IV (wraz z Grupami Operacyjnymi w Kościanie, Gostyniu, Rawiczu, Górze i Wschowie), Wydziału V, Wydziału Paszportów, Wydziału Gospodarki Materiałowo-Technicznej (rozkaz organizacyjny KWMO w Lesznie nr 07/LE/83; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0110/Org. z 14 kwietnia 1983 r.). W ślad za uchwaleniem 14 lipca 1983 r. ustawy o urzędzie ministra spraw wewnętrznych od 1 sierpnia 1983 r. wprowadzono zmiany w nomenklaturze zmieniając nazwę Komenda Wojewódzka MO w Lesznie na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lesznie. Pociągało to za sobą zmianę nazewnictwa komórek i stanowisk. Dodatkowo komendy miejskie w: Kościanie, Lesznie, Gostyniu, Górze, Rawiczu i we Wschowie przemianowano na rejonowe urzędy spraw wewnętrznych (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 016/LE/83; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0153/Org. z 27 lipca 1983 r.). Struktura SB wówczas przedstawiała się następująco: WUSW w Lesznie – szef wojewódzkiego urzędu, – zastępca szefa wojewódzkiego urzędu ds. SB, – zastępca szefa wojewódzkiego urzędu ds. MO, – zastępca szefa wojewódzkiego urzędu ds. administracyjno-gospodarczych, – zastępca szefa wojewódzkiego urzędu ds. polityczno-wychowawczych, – starszy inspektor przy zastępcy szefa wojewódzkiego urzędu ds. SB, – starszy inspektor Inspektoratu zastępcy szefa wojewódzkiego urzędu ds. SB, – Inspektorat Analityczno-Informacyjny zastępcy szefa wojewódzkiego urzędu ds. SB. – Wydział II, – Wydział III, – Wydział IV, – Wydział V, – Samodzielna Sekcja „A”, – Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego, – Wydział Śledczy, – Wydział Paszportów, – Wydział Inspekcji, RUSW – szef rejonowego urzędu – zastępca szefa rejonowego urzędu ds. SB – Grupa III SB – Grupa IV SB – Grupa V SB – Grupa Paszportów SB W grudniu 1983 r. Minister Spraw Wewnętrznych Czesław Kiszczak wydał Zarządzenie Organizacyjne nr 098/83, w myśl którego służbie zabezpieczenia operacyjnego podporządkowano m.in. Zarząd Łączności powodując, w początkach 1984 r., faktyczne włączenie Wydziałów Łączności w struktury pionu SB poszczególnych WUSW. Do lipca 1984 r. przeprowadzano rozbudowę pionu MO w urzędach rejonowych. Dopiero 1 lipca 1984 r. ustalono liczbę etatów dla poszczególnych jednostek: – 568 etatów dla WUSW w Lesznie, – 176 etatów dla RUSW w Lesznie, – 188 etatów dla RUSW w Gostyniu, – 118 etatów dla RUSW w Górze, – 158 etatów dla RUSW w Kościanie, – 175 etatów dla RUSW w Rawiczu, – 117 etatów dla RUSW we Wschowie (zarządzenie organizacyjne MSW nr 0016/M/Org. z 15 marca 1984 r.). Razem 1500 etatów. Rozkazem szefa WUSW w Lesznie 15 grudnia 1984 r. powołano, wchodzący w skład Kierownictwa WUSW, Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 01/LE/85 z 8 stycznia 1985 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0130/Org. z 27 grudnia 1984 r.). Od 1 stycznia 1985 r., z funkcjonariuszy Wydziału III, Wydziału IV i Wydziału V, utworzono Wydział VI. W rejonowych urzędach w Kościanie, Gostyniu, Rawiczu utworzono Referaty VI natomiast w rejonowych urzędach w Górze i we Wschowie odpowiednio Grupę VI (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 02/LE/85 z 1 lutego 1985; zarządzenie organizacyjne MSW nr 024/Org. z 23 stycznia 1985 r.). W urzędach rejonowych utworzono też sekretariaty SB (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 09/LE/85 z 30 maja 1985 r.). 1 grudnia 1985 r. zastępca naczelnika Wydziału Łączności został formalnie włączony do Kierownictwa WUSW w Lesznie, a 15 lutego 1986 r. przy Kierownictwie ulokowano Sekretarza KZ PZPR (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 04/LE/86 z 25 lutego 1986 r.). Od 16 czerwca 1989 r., z Wydziału Zabezpieczenia Operacyjnego wyłączono Sekcję „W”. Jednocześnie w Wydziale II utworzono Grupę ds. Obrotu w Komunikacji, do której skierowano część pracowników likwidowanej Sekcji „W”. Pozostali zostali włączeniu do SB w rejonowych urzędach spraw wewnętrznych (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 05/LE/89 z 16 czerwca 1989 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0116/Org. z 30 maja 1989 r.). Od 1 listopada 1989 r. w WUSW w Lesznie zlikwidowano w całości Wydział III, Wydział IV, Wydział V, Wydział VI, Inspektorat Analityczno-Informacyjny zastępcy szefa WUSW oraz stanowisko starszego inspektora ds. ochrony przemysłu z Zespołu Stanowisk Samodzielnych Wydziału Inspekcji. W ich miejsce utworzono natomiast: – Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, – Wydział Ochrony Gospodarki, – Wydział Studiów i Analiz. W rejonowych urzędach spraw wewnętrznych zlikwidowano Grupę III, Grupę IV, Grupę V i Grupę VI (Referat VI) powołując w ich miejsce: Referat SB (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 13/LE/89 z 29 listopada 1989 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0513/Org. z 17 listopada 1989 r.). Struktura WUSW w Lesznie po zmianach: – Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy – Wydział II, – Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, – Wydział Ochrony Gospodarki, – Wydział Studiów i Analiz, – Wydział Śledczy, – Samodzielna Sekcja „A”, – Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego, – Wydział Paszportów, – Wydział Inspekcji, w rejonowych urzędach spraw wewnętrznych: – Referat SB. 22 listopada 1989 r. w WUSW w Lesznie zlikwidowano stanowisko zastępcy szefa wojewódzkiego urzędu ds. polityczno-wychowawczych. Likwidacji uległ również Wydział Polityczno-Wychowawczy. W RUSW zlikwidowano stanowiska zastępców szefa rejonowego urzędu (Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 01/LE/90, 31 stycznia 1990 r., k. 4–9; AIPN Po, 0265/66/14, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 055/Org., 13 stycznia 1990 r.). 16 grudnia 1989 r. rozkazem szefa WUSW w Lesznie nr 15/LE/89 z Wydziału Zabezpieczenia Operacyjnego wyłączono Grupy „B” i „T”. Podporządkowano je odpowiednio Wydziałom „B” i „T” WUSW w Poznaniu. Grupy miały nadal wykonywać zadania na rzecz WUSW, w których stacjonowały, lecz ich formalna podległość była już inna (zarządzenie organizacyjne MSW nr 0615/Org. z 15 grudnia 1989 r.). W tym dniu rozwiązano całkowicie Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego organizując w zamian Wydział „C” WUSW w Lesznie (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 15/LE/89 z 29 grudnia 1989 r.). 1 lutego 1990 r. zmniejszono stany zatrudnienia w Wydziale Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Wydziale Ochrony Gospodarki, Wydziale Studiów i Analiz. Zlikwidowano też od 11 do 12 etatów SB w każdym z RUSW (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 04/LE/90 z 21 lutego 1990 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0188/Org. z 13 lutego 1990 r.). W tym samym dniu zlikwidowano Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, a Samodzielną Sekcję „A” przemianowano na Samodzielną Sekcję Szyfrów (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 05/LE/90 z 28 marca 1990 r.). 15 marca 1990 r. zlikwidowano stanowisko sekretarza KZ PZPR przy kierownictwie WUSW (rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 06/LE/90 z 19 kwietnia 1990 r.; zarządzenie organizacyjne MSW nr 0288/Org. z 5 czerwca 1990 r.). Przywołane powyżej zarządzenia Komendanta Wojewódzkiego MO oraz zarządzenia szefa WUSW w Lesznie nakreśliły strukturę jednostki. Sama jednostka realizowała kompetencje MSW w zakresie przysługującym organom bezpieczeństwa na obszarze województwa. Obowiązywały wydane w centrali przepisy regulujące prace operacyjne, administracyjne, kancelaryjne i wewnątrzorganizacyjne. W latach 1975–1990 obowiązywało zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych, które zmieniono w 1989 r. zarządzeniem nr 00102 Ministra Spraw Wewnętrznych z 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Kompetencje kancelaryjne regulowało zarządzenie nr 173/60 Ministra Spraw Wewnętrznych z 17 września 1960 r. w sprawie wprowadzenia do użytku służbowego instrukcji kancelaryjnej zmienione z dniem 1 lipca 1975 r. zarządzeniem nr 09/75 Ministra Spraw Wewnętrznych z 5 lutego 1975 r. w sprawie zasad pracy kancelaryjnej w resorcie spraw wewnętrznych. W zakresie postępowania z dokumentacją archiwalną obowiązywały: zarządzenie nr 034/74 Ministra Spraw Zewnętrznych z 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych wraz z zarządzeniem je zmieniającym Ministra Spraw Wewnętrznych nr 030/79 oraz zarządzenie nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Uprawnienia administracyjne wynikły z ustawy z dnia 13 listopada 1956 r. o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego oraz zmieniającej ją ustawy z 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów oraz przepisów wykonawczych: Rady Ministrów z 18 sierpnia 1983 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych, rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 6 stycznia 1984 r. w sprawie zasad i trybu zatrzymywania, kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagaży oraz sprawdzania ładunku osób naruszających lub zagrażających porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu, rozporządzenia Rady Ministrów z 6 stycznia 1984 r. w sprawie warunków użycia środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, rozporządzenia Rady Ministrów z 6 stycznia 1984 r. w sprawie warunków użycia broni palnej przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 21 marca 1989 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie użycia środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 22 września 1989 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie zasad i trybu zatrzymywania, kontroli osobistej, przeglądania bagaży oraz sprawdzania ładunku osób naruszających lub zagrażających porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu.

Z chwilą utworzenia KWMO w Lesznie rozpoczęto kompletowanie materiałów, które zgodnie z zasadą proweniencji terytorialnej, stały się zalążkiem zasobu archiwalnego nowej jednostki. Równocześnie zaczęto wytwarzać bieżącą dokumentację, która początkowo przechowywana przez referentów spraw, po ich zakończeniu także trafiała do archiwum. Jednostką, której powierzono: przyjmowanie, opracowywanie, porządkowanie, ewidencjonowanie, brakowanie, udostępnianie i zabezpieczanie, materiałów był Wydział „C” (w latach 1983–1989 Sekcja „C” Wydziału Zabezpieczenia Operacyjnego). Kwestie archiwalne regulowała instrukcja w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych z 1974 r., w myśl której przekazane akta ewidencjonowano w inwentarzu, oddzielnie dla każdego rodzaju akt (operacyjne, osobowe i administracyjne) oraz odrębnie dla akt MO jak również WOP. Do ewidencji akt administracyjnych służył rejestr spisów akt przekazanych. Pogrupowanym w serie (I–IX) aktom nadawano kategorie archiwalne: „A” dla materiałów posiadających trwałe znaczenie, nie podlegające brakowaniu i „B” dla materiałów posiadających znaczenie czasowe, które brakowano po upływie określonego okresu przechowywania (1, 2, 3, 5, 7, 10, 12, 15, 20, 25, 30, 50 lat). Dodatkowo na podstawie akt agenturalnych tworzono skorowidze tematyczne (np. pseudonimów, przynależności państwowej, zagadnień, znajomości języków, mniejszości narodowych, zawodów, adresów, zainteresowań) a na podstawie akt operacyjnych, obiektowych i agenturalnych tworzono karty tematyczne i skorowidze zagadnieniowe. Ponadto dane wszystkich osób, którymi się interesowano, umieszczano w kartotece ogólno-informacyjnej. Należy zwrócić uwagę, że opracowywanie akt, zgodnie z obowiązującym normatywem, nie polegało, jak w przypadku metodyki archiwalnej, na porządkowywaniu zespołu a następnie nakreśleniu inwentarza, lecz na sporządzeniu analizy zagadnienia pod kątem przydatności dla resortu. Nakreślone powyżej ogólne zasady zostały w 1985 r. nieco zmodyfikowane. Wprowadzono nowe zarządzenie, które oprócz spraw operacyjnych, osobowych i administracyjnych wprowadzało pojęcie akt o charakterze obronnym. Ponadto, w odróżnieniu od dotychczasowej instrukcji, nowe regulacje precyzowały metodykę archiwalną, nakazując opracowywanie akt zgodnie z jej zasadami. Dotychczasowe pojęcie opracowywania zostało nazywane pracą analityczną. Powołano nową kategorię archiwalną „BC” dla akt przeznaczonych do brakowania po całkowitym wykorzystaniu a oznaczenie archiwaliów symbolem I/I/III/IV-m rozszerzono na szefostwo WSW MON oraz WSW jednostek wojskowych podległych MSW. Wraz z likwidacją wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych, a w tym urzędu w Lesznie, tzw. sejm kontraktowy powołał do życia Urząd Ochrony Państwa, który przejął część zasobu byłego WUSW. Sejm trzeciej kadencji ustawowo zobowiązał UOP do przekazania dokumentów, zbiorów danych, rejestrów i kartotek organów bezpieczeństwa państwa wytworzonych i gromadzonych do roku 1990 Instytutowi Pamięci Narodowej. Realizacja tego przepisu nastąpiła w okresie od 20 września 2001 r. do 4 czerwca 2002 r. Po rozwiązaniu UOP i utworzeniu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego proces przekazywania akt kontynuowano w okresie od 21 października 2002 r. do 13 maja 2005 r. Archiwalia przekazała, będąca również spadkobiercą WUSW w Lesznie, Komenda Wojewódzka Policji w Poznaniu. Miało to miejsce w dniach od 7 lutego 2002 r. do 28 kwietnia 2010 r. Materiały przekazały również: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (20 listopada 2007 r.), Lubuski Oddział Straży Granicznej (17 grudnia 2004 r.) i Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu (6 kwietnia 2005 r.).

Po powstaniu województwa leszczyńskiego a w konsekwencji powołaniu Komendy Wojewódzkiej MO, nowoutworzona jednostka, na zasadzie sukcesji czynnej, zaczęła gromadzić, wytworzoną wcześniej, dokumentację innych istniejących jednostek (także zlikwidowanych komend powiatowych MO) oraz wytwarzać własną. W 1983 r. po zmianie nazwy na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lesznie jednostka, funkcjonująca w oparciu o dotychczasowa strukturę KWMO, kontynuowała proces tworzenia oraz archiwizacji zasobu aż do chwili likwidacji w 1990 r. Podobnie zorganizowane było gromadzenie materiałów archiwalnych w przypadku komend terenowych. Komórki organizacyjne w 1985 r. zostały zobligowane do przekazywania Sekcjom „C” WZO materiałów powyżej kategorii „B-5”. Przyjmując, że nazwę zasobu stanowić będzie nazwa ostatniej instytucji tworzącej zasób a więc Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lesznie. Zatem zespół taki obejmował będzie dokumentację zgromadzoną i wytworzoną zarówno przez KWMO w Lesznie, jak i WUSW w Lesznie. Z powyższego wynikają daty krańcowe, a więc zasadniczo 1975–1990. Poza powyższe ramy czasowe wykraczać będą dodatkowe daty wynikające z przejętej wcześniejszej dokumentacji, tzw. anteriora [1944]. Terytorialnie zespół będzie dotyczył obszaru województwa leszczyńskiego w granicach z lat 1975–1990.Łącznie na zespół WUSW w Lesznie składa się 8521 j.a. obejmujących 60,1 mb. akt. Zachowane w stanie dobrym materiały, sporządzono w języku polskim, choć sporadycznie, w materiałach Wydziału II, zdarzają się dokumenty w języku niemieckim, angielskim czy rosyjskim. Większość akt zachowała się w formie papierowej (teczki, księgi), w drugiej kolejności w postaci mikrofilmów. Zasób tworzą też takie formy jak fotografie, stemple czy przechowywane na nośniku elektronicznym skany. Akta w formie poszytów, przesznurowane tasiemką, przechowywane są w oddzielnych teczkach, natomiast część w postaci ksiąg oraz tzw. luzów. Specyfika działań wykonywanych przez organy bezpieczeństwa oraz organy porządku publicznego powodowała, że ogromna część wytworzonych przez nie dokumentów została opatrzona klauzulą niejawności. Zdjęcie tych klauzul nastąpiło na mocy ustawy z dnia 22 stycznia 1999 roku, której skutki, w tym zakresie, wchodziły w życie w początkach 2002 r. W konsekwencji zdecydowana większość teczek stała się jawna. Jednostki archiwalne, zawierające dokumenty, odnośnie do których utrzymano klauzule niejawności, zostały w inwentarzu uwzględnione a ich ewentualne udostępnianie odbywać się będzie w oparciu o odrębne przepisy. W inwentarzu nie odnoszono się do ewentualnych skutków wynikających z dyspozycji artykułu 39. ustawy o IPN. Szczegółowe dane uwzględniając stan zachowania zasobu przedstawia się następująco: akta agentury (I), de facto zawierają teczki personalne zarówno kandydatów (wokół których czynione były dopiero starania w zakresie pozyskania), jak i samej agentury. Według posiadanego wykazu WUSW w Lesznie zewidencjonował we własnym archiwum 5158 agentów i kandydatów wszystkich rodzajów. Wielu z nich posiadało tylko teczkę personalną, wielu oprócz niej także teczkę bądź teczki pracy, czy teczki wypłat (w przypadku dysponentów lokali konspiracyjnych). Należy wspomnieć, że mówimy tutaj o agenturze, której akta przekazano do archiwum wiedząc, że była i taka, której akta niszczono przez jednostkę rejestrującą a sprawy zakończone nigdy do archiwum nie trafiły i nie mogły być tam zewidencjonowane. Do powyższego zastrzeżenia należy dodać jeszcze kolejne związane z brakowaniem materiałów agenturalnych także i po zdaniu do archiwum oraz kwestię ewentualnego przywłaszczania przez funkcjonariuszy teczek do celów prywatnych. W konsekwencji pozostała część dokumentów przejęta w 1990 r. przez UOP i następnie przekazana do IPN Oddział w Poznaniu zawierała zaledwie dokumentację aktową 59 osób posiadających teczkę personalną i teczkę pracy (razem 118 teczek) oraz 13 teczek dysponentów lokali konspiracyjnych. Razem daje to liczbę 131 teczek dotyczących 72 osób. Oprócz brakowania akt w organach bezpieczeństwa przeprowadzano także proces ich mikrofilmowania. Według posiadanych wykazów w latach osiemdziesiątych zmikrofilmowano akta 4324 osób. Same mikrofilmy także podlegały procesowi brakowania a do poznańskiego IPN trafiło ich 1914 w formie jacket i tyleż samo tożsamych w formie diazo. Posiadane mikrofilmy nie dotyczą tych samych osób, których dotyczy dokumentacja papierowa, zatem łącznie zachowane archiwalia agentury dotyczą 1986 osób, co stanowi 38,5 proc. Akta spraw (II) wszystkich rodzajów, podobnie jak w przypadku dokumentacji agentury, analizujemy biorąc pod uwagę tylko akta zewidencjonowane w archiwum organów bezpieczeństwa. W posiadanych wykazach widnieje 1217 takich spraw, z których 11 (obejmujących 21 teczek) w formie papierowej trafiło do IPN. Uzupełnieniem są mikrofisze spraw w liczbie 429 (zarówno jacket, jak i tożsamych diazo). Ponieważ akta zmikrofilmowane nie pokrywają się z tymi w formie papierowej wiemy, że łącznie dotyczą one 450 spraw a więc 36,97 proc. Warto nadmienić, że wykazy akt zmikrofilmowanych zawierają 436 takich pozycji. Przy założeniu, że w liczbie takiej zamknął się proces mikrofilmowania, wówczas posiadanie 429 takich spraw wskazywałoby na zachowanie tego rodzaju dokumentacji na poziomie 98,39 proc. Akt śledczych (III) z kolei archiwum wykazywało 129 (obejmujących 141 teczek) i tyleż samo akt w postaci papierowej znajduje się w tutejszym Oddziale IPN. Zachowaną w 100 proc. dokumentację uzupełnia zbiór mikrofilmów, obejmujących 92 mikrofisze zarówno w formie jacket jak i diazo. Jeżeli chodzi o akta spraw obiektowych (IV), to w latach 1975–1990 w archiwum WUSW w Lesznie złożono ich 89. Zachowany zbiór liczy ich 70 i obejmuje 93 teczki, co stanowi 78,65 proc. Należy jeszcze wspomnieć o sześciu sprawach (siedmiu teczkach) zawierających materiały pionu „B” z Leszna, które w 1989 r., z uwagi na formalne podporządkowanie pionów „B” i „T” z tego województwa odpowiednim wydziałom WUSW w Poznaniu, zostały zarchiwizowane przez tę właśnie jednostkę. Akta osobowe funkcjonariuszy dzieliły się na akta funkcjonariuszy SB (V), funkcjonariuszy MO (VI) oraz akta osobowe pracowników cywilnych (VII). Nie obejmują one zbioru dotyczącego ORMO, która podlegała PZPR. Zbiór akt osobowych funkcjonariuszy SB zawiera 718 pozycji. Z uwagi na brak danych o liczbie funkcjonariuszy pełniących służbę w leszczyńskich organach SB, z uwzględnieniem ruchu służbowego, trudno ocenić, jaki to procent całości. Biorąc pod uwagę, że w 1984 r. liczba etatów WUSW w Lesznie wraz z urzędami rejonowymi wynosiła 1500 (łącznie MO i SB), a dokumentacji tej nie brakowano, można szacować, że wspomniane 718 akt osobowych stanowi znaczny procent zbioru. Wraz z aktami osobowymi do IPN przekazano również karty ewidencyjne funkcjonariuszy zawierające podstawowe informacje o przebiegu służby, odznaczeniach, karach czy przynależności partyjnej. Ponieważ decydujące znaczenie przypada momentowi archiwizacji materiałów, niniejszy inwentarz nie uwzględnia teczek funkcjonariuszy, którzy zakończyli służbę w innej jednostce niż WUSW w Lesznie. Podobnie brakuje również teczek osobowych części kadry kierowniczej przechowywanych w BUiAD w Warszawie. Akta funkcjonariuszy MO, zarchiwizowane przez jednostki podległe MSW, zostały przekazane do IPN przez Policję. Obejmują one 1886 teczek osobowych funkcjonariuszy MO, wraz z kartami ewidencyjnymi oraz 235 kart bez dokumentacji aktowej. Łącznie daje to liczbę 2121. Należy jednak pamiętać, że na liczbę tę składają się nie tylko funkcjonariusze, którzy pełnili służbę w latach 1975–1990 ale też ci, których akta, zgodnie z zasadą proweniencji terytorialnej, przekazano z innych jednostek po utworzeniu KWMO w Lesznie pomimo, iż służbę zakończyli przed powołaniem KWMO w Lesznie. Ponadto posiadany stan dokumentacji nie uwzględnia ruchu służbowego skutkującego m.in. tym, że akta osobowe przekazywano, w ślad za funkcjonariuszem, do nowej jednostki. Istotna jest również kwestia zmian podległości pomiędzy pionami MO i SB. Posiadane kopie wykazu akt osobowych funkcjonariuszy (VI) zawierają 2424 kolejne pozycje. Natomiast akt osobowych odpowiadających numerom w tutejszym Oddziale IPN znajduje się 1876 (pozostałe teczki zawierają numery wyższe niż zawarte w wykazie), co stanowi 77,39 proc. Dokumentacja osobowa pracowników cywilnych (VII) obejmuje zbiór 73 teczek. Bardziej złożona sytuacja dotyczy akt administracyjnych. Ta część ułożona jest według komórek organizacyjnych wchodzących w skład organów SB stanowiących jednocześnie podserie wydzielanego zespołu archiwalnego. Ze względu na częste zmiany w tej strukturze, sukcesję żywą czy procesy archiwotwórcze należało poczynić pewne uproszczenia. Z posiadanych materiałów ewidencyjnych wynika, że na stanie komórek wchodzących w skład Służby Bezpieczeństwa były 263 jednostki archiwalne. Z tego do poznańskiego oddziału IPN przekazano 227 tomów akt (85,93 proc.). Dodatkowo do IPN przekazano 38 tomów materiałów administracyjnych będących w depozycie byłego Wydziału II. Do akt administracyjnych zalicza się również dwa tomy (556/1–2), 0251/43 t. 22, 29 tomów rejestrów paszportowych oraz kartoteki. Pomoce kartoteczne wytwarzane w KWMO w Lesznie i kontynuowane w WUSW są połączone. Przedstawiony powyżej stan zachowania archiwaliów WUSW w Lesznie zasadniczo nie uwzględnia dokumentacji wytwarzanej w ramach bieżącej pracy zanim trafiała ona do archiwum. Przy ocenie stanu zachowania dokumentacji niezmiernie istotnym jest proces brakowania materiałów, któremu podlegały jedynie dokumenty kategorii „BC”. W WUSW w Lesznie proces ten przeprowadzony był w latach osiemdziesiątych i dotyczył całokształtu działalności jednostki.

Wyodrębnienie zespołu archiwalnego Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Lesznie zapoczątkowały studia nad strukturą jednostki, która go wytworzyła. Starano się uwzględnić wszelkie zmiany mające wpływ na tę strukturę. Zadanie to wykonano głównie w oparciu o odpowiednie źródła takie jak zarządzenia MSW i rozkazy Komendanta Wojewódzkiego KWMO a następnie szefa Wojewódzkiego Urzędu. Analiza zakresów obowiązków oraz dostępna literatura przedmiotu pozwoliły na określenie zadań, jakie powierzono przedmiotowym komórkom organizacyjnym, jak również określenie obsady personalnej kadry kierowniczej. W dalszej kolejności przystąpiono do inwentaryzacji wydzielonych jednostek archiwalnych oraz ich analizy, przy czym nie brakowano materiałów w łonie samych teczek. Informacje o jednostkach wprowadzono do systemu elektronicznego NEXUS, w ramach którego nastąpiło scalenie akt papierowych z mikrofilmami, dotyczącymi tej samej sprawy, w jednej pozycji inwentarzowej. Wygenerowany w ten sposób inwentarz, zamieszczony w dalszej części opracowania, odpowiada wyodrębnionemu zespołowi archiwalnemu stanowiąc w istocie wykaz spraw. Zatem przyjęto schematyczno-rzeczową metodę porządkowania dokumentów. Zespół ten, przy zachowaniu obowiązującego w resorcie układu akt, dzieli się na następujące serie akt: – Materiały operacyjne (podserie: I – akta osobowych źródeł informacji, II – akta rozpracowań operacyjnych, III – akta postępowań przygotowawczych, IV – akta spraw obiektowych); – Akta osobowe (podserie: V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO, VII – akta osobowe pracowników cywilnych); – Akta administracyjne (podserie stanowiące akta komórek organizacyjnych WUSW oraz akta rejonowych urzędów spraw wewnętrznych). Wspomniany wykaz komórek przedstawia się następująco: Wydział II, Wydział III, Wydział IIIA, Wydział IV, Wydział V, Wydział VI, Wydział Śledczy, Samodzielna Sekcja „A”, Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego, Wydział „C”, Wydział „W”, Wydział Paszportów, Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Wydział Ochrony Gospodarki, Wydział Studiów i Analiz, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Gostyniu, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Górze Śląskiej, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Kościanie, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Lesznie, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Rawiczu, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych we Wschowie. W ramach serii akt operacyjnych i osobowych materiały ułożono według kolejnych numerów archiwalnych (wpisów w inwentarzach) natomiast w przypadku akt administracyjnych akta ułożono według księgi nabytków i ubytków Wydziału „C”. Akta rejonowych urzędów spraw wewnętrznych ułożono alfabetycznie. Podserie akt administracyjnych będą podzielone według komórek organizacyjnych jednostek. Zasadniczy opis jednostkowy hasła zawiera: tytuł danej sprawy, daty skrajne znajdujących się wewnątrz niej dokumentów, informacje o dawnej sygnaturze archiwalnej, informacje o aktualnej sygnaturze nadanej w IPN, informacje na temat formy dokumentacji.

Bibliografia: – Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008, – „Dziennik Ustaw” 1975, nr 17, poz. 92, – „Dziennik Ustaw” 1975, nr 19, poz. 91, – Piotrowski P., Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, – Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, Źródła archiwalne: – AIPN Po, 0148/502 (akta osobowe Bogdana Szmani), – AIPN Po, 0148/544 (akta osobowe Sylwestra Górnego); – AIPN Po 0126/102 (karta ewidencyjna Antoniego Kuracha), – AIPN Po, 169/121 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 169/122 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/18 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/20, t. 10 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/21, t. 1 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/22 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/24, t. 18–21 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/56 (protokoły brakowania), – AIPN 037/57 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 037/61 (protokoły brakowania), – AIPN Po, 06/290 t. 2, Zarządzenie nr 034/74 MSW, 10 V 1974 r., – AIPN Po, 06/303/175, Zarządzenie ministra spraw wewnętrznych nr 9/75, 5 II 1975 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 087/Org., 11 VI 1975 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Odpis Rozdzielnika do Zarządzenia organizacyjnego MSW nr 087/Org., 23 VI 1975 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 01/LE/75, 27 VI 1975 r., – AIPN Po, 631/78/1, Rozkaz personalny KW MO w Lesznie nr 5/75, 9 VII 1975 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Rozdzielnik do Zarządzenia organizacyjnego MSW nr 087/Org., VIII 1975 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 049/Org., 22 IX 1977 r., – AIPN Po, 0265/66/1, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 014/LE/77, 26 IX 1977 r., – AIPN Po, 0265/66/3, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 044/Org., 15 VI 1979 r., – AIPN Po, 0265/66/3, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 04/LE/79, 30 VI 1979 r., – AIPN Po 0265/66/5, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 05/LE/81, 5 V 1981 r., – AIPN Po, 0265/66/5, Pismo dyrektora Departamentu Kadr MSW, 28 IV 1981 r., – AIPN Po, 0265/66/5, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0128/Org., 7 XII 1981 r., – AIPN Po, 0265/66/5, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 010/LE/81, 19 XII 1981 r., – AIPN Po, 0265/66/6, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 061/Org., 2 VII 1982 r., – AIPN Po, 0265/66/6, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 010/LE.82, 30 VII 1982 r., – AIPN Po, 0265/66/7, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0110/Org., 14 IV 1983 r., – AIPN Po, 0265/66/7, Rozkaz organizacyjny KW MO w Lesznie nr 07/LE/83, 19 IV 1983 r., – AIPN Po, 0265/65/1, Zakres pracy Wydziału II SB KW MO w Lesznie i jego komórek organizacyjnych oraz zakres obowiązków poszczególnych stanowisk etatowych, 10 VI 1983 r., – AIPN Po, 0265/65/1, Zakres pracy Wydziału IV SB KW MO w Lesznie i jego komórek organizacyjnych oraz zakres obowiązków służbowych na poszczególnych stanowiskach etatowych w Wydziale, 10 VI 1983 r., – AIPN Po,0265/65/1, Zakres pracy Wydziału III KW MO w Lesznie i jego komórkach organizacyjnych oraz zakres obowiązków na poszczególnych stanowiskach etatowych, 14 VI 1983 r., – AIPN Po, 0265/66/7, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0153/Org., 27 VII 1983 r., – AIPN Po, 0265/66/7, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 016/LE/83, 22 VIII 1983 r., – AIPN Po, 0265/66/8, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0016/M/Org., 15 III 1984 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0130/Org., 27 XII 1984 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 01/LE/85, 8 I 1985 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 024/Org., 23 I 1985 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 02/LE/85, 1 II 1985 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 09/LE/85, 30 V 1985 r., – AIPN Po, 06/280/3/10, Zarządzenie ministra spraw wewnętrznych nr 049/85, 8 VII 1985 r., – AIPN Po, 0265/66/9, Pismo ppłk. Jerzego Garleja z MSW nr OP-I-03121/85, 27 XI 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakresy obowiązków dla stanowisk w Wydziale Paszportów WUSW w Lesznie, 6 XII 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres obowiązków pracowników Samodzielnej Sekcji „A” WUSW w Lesznie, 9 XII 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres pracy Wydziału II SB WUSW w Lesznie oraz zakres obowiązków poszczególnych stanowisk etatowych, 10 XII 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/1, Zakres działania Wydziału Inspekcji WUSW w Lesznie, 16 XII 1985 r., – AIPN Po, 631/78/1, Ramowy zakres pracy Wydziału Łączności WUSW w Lesznie, 17 XII 1985 r., – AIPN Po, 631/78/1, Zakres działania pionu polityczno-wychowawczego WUSW w Lesznie, 23 XII 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Ramowy zakres pracy Wydziału Śledczego WUSW w Lesznie, 27 XII 1985 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres pracy Wydziału III SB WUSW w Lesznie oraz zakres obowiązków na poszczególnych stanowiskach etatowych, 22 I 1986 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres obowiązków służbowych na poszczególnych stanowiskach etatowych w Wydziale IV WUSW w Lesznie, 27 I 1986 r., – AIPN Po, 0265/ 65/2, Zakres obowiązków na poszczególnych stanowiskach pracy Wydziału V WUSW w Lesznie, 6 II 1986 r., – AIPN Po, 0265/66/10, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 04/LE/86, 25 II 1986 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres obowiązków naczelnika Wydziału VI, 26 III 1986 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Aneks do zakresu pracy Wydziału II SB WUSW w Lesznie oraz zakresu obowiązków na poszczególnych stanowiskach etatowych, 26 IX 1986 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Struktura organizacyjna Wydziału IV WUSW w Lesznie, 18 XII 1986 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Dodatkowe zagadnienia pracy Samodzielnej Sekcji „A”, 18 XII 1986 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0116/Org., 30 V 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Pismo Dyrektora Organizacyjno-Prawnego MSW, 9 VI 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Pismo Dyrektora Departamentu Kadr MSW, 9 VI 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 05/LE/89, 16 VI 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0513/Org., 17 XI 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Szyfrogram MSW, 24 XI 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 13/LE/89, 29 XI 1989 r., – AIPN Po, 0265/65/2, Zakres pionu Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa WUSW w Lesznie, 2 XII 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0615/Org., 15 XII 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/13, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 15/LE/89, 29 XII 1989 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 055/Org., 13 I 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 01/LE/90, 31 I 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0188/Org., 13 II 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 04/LE/90, 21 II 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 05/LE/90, 28 III 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Rozkaz organizacyjny szefa WUSW w Lesznie nr 06/LE/90, 19 IV 1990 r., – AIPN Po, 0265/66/14, Zarządzenie organizacyjne MSW nr 0288/Org., 5 VI 1990 r.