Zespół / zbiór

Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher) wydanych na terenie ziem włączonych do III Rzeszy

Opisanie dziejów ustrojowych aktotwórcy zbioru książek/książeczek pracy (Arbeitsbuch) jest niemożliwe, gdyż za aktotwórcę każdej książeczki pracy należałoby uznać urząd pracy (Arbeitsamt), który ją wydał lub też instytucję, która te książeczki pracy zgromadziła i uporządkowała, tzn. GKBZpNP. W dziejach ustrojowych aktotwórcy zdecydowano się umieścić ogólne informacje o polityce pracy i podstawach prawnych wprowadzenia i funkcjonowania różnych dokumentów wynikających ze stosunku pracy. Głównie o dokumentch zebranych w tym zbiorze, tj. książeczkach pracy (Arbeitsbuch). W zasobie archiwalnym po GKBZpNP znajdują się również książeczki pracy dla cudzoziemców (Arbeitsbuch für Ausländer) i książeczki pracy obowiązujące w GG (funkcjonujące pod nazwą Arbeitskarte). Prawdopodobnie te materiały archiwalne zostaną w przyszłości scalone, dlatego uwzględniono również informacje o nich. W utworzonym w 1867 r. przez Prusy związku państw Norddeutscher Bund (Związek Północnoniemiecki), zgodnie z ustawą o prowadzeniu działalności gospodarczej, było obowiązkowe posiadanie książeczki pracy przez osoby niepełnoletnie pracujące w fabrykach, bez której zatrudnienie było niemożliwe. W 1888 r. rozszerzono ten przepis na wszystkich niepełnoletnich robotników w Niemieckiej Rzeszy, w tym czeladników. Wówczas nie wprowadzono jeszcze książeczek pracy dla robotników dorosłych. III Rzesza Arbeitsbuch (książka/książeczka pracy). Zmiany w systemie pracy ukształtowały się już w pierwszych latach władzy narodowych socjalistów w Niemczech. Ustawa z 1 czerwca 1933 roku, której celem była likwidacja bezrobocia powstałego na skutek wielu lat kryzysu w Niemczech, mówiła o tworzeniu nowych miejsc pracy. W ślad za nią wydano szereg ustaw zasadniczych i szczegółowych regulujących to zagadnienie. Nowe władze zmierzały do planowego zorganizowania rynku pracy, zgodnie z potrzebami gospodarki wojennej. Cel ten zamierzano osiągnąć na drodze ujednolicenia i centralizacji aparatu administracyjnego organów pośrednictwa pracy oraz reglamentację rynku pracy. W wyniku wzrastającej ingerencji administracji w sprawy rynku pracy, coraz większego znaczenia nabierały urzędowe formy kierowania siłą roboczą. Arbeitsbuch (książka/książeczka pracy) została wprowadzona w III Rzeszy jako obowiązkowy dokument rejestrujący zatrudnienie osób dorosłych ustawą z 26 lutego 1935 r. Pod względem formalnym książka pracy była dokumentem funkcjonującym na styku Urzędu Pracy (Arbeitsamt), pracodawcy i pracownika. Celem obowiązkowego posiadania tego dokumentu było objęcie kontrolą rynku zatrudnienia: ograniczenie wolności wyboru miejsca pracy, uzależnienie pracobiorcy od pracodawcy oraz wpływanie na wyrównanie poziomu płac u poszczególnych pracodawców. Od 1935 r. książka pracy była stopniowo wprowadzana dla wszystkich pracowników, najpierw w branżach, gdzie było duże zapotrzebowanie na pracowników: przemysłowych, górniczych, metalurgicznych. Szybko objęto też inne grupy zawodowe. Obowiązkowi temu podlegali wszyscy pracujący Niemcy za wyjątkiem wolnych zawodów jak: lekarze, adwokaci itp. W 1938 r. wydano ok. 22, 5 mln książeczek pracy. Ustawa z 26 lutego 1935 r. była prawną konsekwencją budowy totalitarnego państwa z obligatoryjnością zatrudnienia, które państwo niemieckie narzucało swoim obywatelom w celu ich maksymalnego wykorzystania na potrzeby przestawianej na tory wojenne gospodarki. Za ustawą wprowadzającą książkę pracy rząd niemiecki wydał 26 maja 1935 r. zarządzenie o obowiązku pracy (Arbeitspflicht) dla ludności niemieckiej. Na mocy ustawy z 5 listopada 1935 r. rozszerzono dotychczasowe kompetencje urzędów pracy, przekształcając je z instytucji spełniających funkcje pomocnicze w pośrednictwie pracy w organa regulujące podaż siły roboczej i jej planowy podział pomiędzy poszczególne działy gospodarki. Trzy lata później 22 czerwca 1938 r. wydano dwa kolejne zarządzenia mówiące o zapewnieniu siły roboczej do zadań o szerokim znaczeniu państwowo-politycznym. Pierwsze zarządzenie ograniczało swobodę zmiany miejsca zatrudnienia. Wprowadzało również nowy termin "służba obowiązkowej pracy". Na mocy rozporządzenia urzędy pracy zostały upoważnione do wydawania prawomocnych decyzji nakazujących podjęcie nauki wyznaczonego zawodu, a także pracy w określonym miejscu i czasie. Służbę obowiązkowej pracy można było orzec nie tylko w stosunku do obywateli Rzeszy, ale także wobec obywateli innych państw, którzy po 1938 r. znaleźli się w granicach administracyjnych Rzeszy. Drugie zarządzenie stwarzało możliwość skierowania konkretnych osób w ramach tzw. zobowiązania służbowego (Dienstverpflichtung) do pracy nawet poza miejscem stałego zamieszkania. Zarządzeniem o istotnym znaczeniu dla kształtowania się rynku pracy było rozporządzenie z 1 września 1938 r. w sprawie zakazu rozwiązywania i zawiązywania stosunku pracy bez zgody Arbeitsamtu (Urzędu Pracy), wyjątek stanowiło zatrudnienie w rolnictwie. W myśl obowiązujących w III Rzeszy przepisów o zatrudnianiu obcokrajowców, pracodawca musiał uzyskać zezwolenie na zatrudnienie pracownika zagranicznego (Beschäftigungsgenehmigung), a robotnik zezwolenie urzędu pracy na podjęcie pracy (Arbeitskarte). W przygotowaniach do wojny Hermann Göring, Pełnomocnik do Spraw Planu Czteroletniego planował, aby wszystkich niemieckich mężczyzn i kobiety pomiędzy 14 a 70 rokiem życia ująć w kartotece narodowej. Za podstawę jej utworzenia miała służyć Arbeitsbuchkartei (kartoteka książeczek pracy). Po wybuchu wojny w 1939 r. zaczęto zatrudniać na masową skalę robotników zagranicznych i przenosić polskich jeńców wojennych na status robotników cywilnych. Doprowadziło to do uproszczenia formalności. Zatrudnianie robotników "wschodnich", w tym Polaków oparte było na bezwzględnym przymusie. Na mocy obowiązujących w III Rzeszy przepisów każdy robotnik przymusowy miał obowiązek rejestrowania się we właściwym urzędzie pracy. Tu otrzymywał kartę pracy (Arbeitskarte), która była podstawą do założenia karty ewidencyjnej pracy. Prowadzono tam także kartotekę osób niezatrudnionych. Wszyscy cudzoziemscy robotnicy przymusowi otrzymywali karty meldunkowe, z którymi zgłaszali się w odpowiednich terminach do kontroli (chodziło głównie o robotników przymusowych i tzw. "Ostarbeiterów"). Od chwili ujęcia w ewidencji urzędu pracy robotnik polski, bez względu na wiek i płeć przestawał być dysponentem własnej siły roboczej - o jego wykorzystaniu decydował odtąd urząd pracy. W dniu 5 października 1941 r. ukazało się podstawowe zarządzenie o traktowaniu robotników polskich w zakresie prawa pracy. Pozbawiało ono Polaków prawa do wypowiedzenia umowy o pracę, przypisano ich do miejsca pracy. W miarę podbijania kolejnych krajów system pracy przymusowej był rozciągany na nowe opanowane przez Niemców obszary. Administrowanie i gospodarowanie siłą roboczą znalazło się niemal w całości w gestii Krajowych Urzędów Pracy (Landesarbeitsamtes), przekształconych decyzją administracyjną w sierpniu 1943 r. w Okręgowe Urzędy Pracy (Gauarbeitsamtes). Obok Urzędu Pracy osobną rejestrację prowadziła SS. Dotyczyło to głównie robotników narodowości żydowskiej i więźniów. Arbeitskarte (karta pracy na terenie Rzeszy) Innym dokumentem dwojakiego rodzaju na terenie Rzeszy była karta pracy Arbeitskarte (nie mylić z Arbeitskarte w GG). Potwierdzała zatrudnienie robotnika zagranicznego i pełniła jednocześnie funkcję paszportu i dowodu osobistego. Konieczność posiadania imiennej karty pracy ustalało zarządzenie z 8 marca 1940 r. Jej wystawienie wymagało współdziałania dwóch urzędów: Urzędu Pracy i miejscowej władzy policyjnej (Urzędu ds. Cudzoziemców). Zatrudnienie robotnika cudzoziemskiego w Niemczech wymagało bowiem specjalnego zezwolenia. O zezwolenie takie musiał wystąpić do właściwego Urzędu Pracy pracodawca; z drugiej strony wniosek o wydanie zgody na pracę musiał złożyć w jednostce nadzoru policyjnego robotnik, ewentualnie w jego zastępstwie sam pracodawca. Policja po akceptacji wniosku kierowała go do Arbeitsamtu. W 1942 r. ze względu na zwiększenie się liczby cudzoziemskich robotników przymusowych procedurę uproszczono. Zakład pracy/pracodawca składał ogólny wniosek do Urzędu Pracy o przydział robotników. Zrezygnowano z wniosku robotnika o zezwolenie na pracę w organie policyjnym. Zajął się tym Arbeitsamt, który po przydziale robotnika do konkretnego miejsca pracy wysyłał do jednostki policyjnej formularz zezwolenia na pracę. Ta następnie po dokonaniu formalności rejestracyjnych, połączonych ze zdjęciem odcisków palców, przekazywała go pracownikowi. Dane pozyskane przez policję przy wystawianiu kart pracy pozostawały na miejscu, a wtórniki trafiały do centralnej kartoteki przymusowo zatrudnionych Polaków i Ostarbeiterów przy Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, która funkcjonowała do końca 1943 lub początku 1944 roku, kiedy to została zniszczona przez naloty alianckie (informował o tym okólnik Reichsfűhrera SS z 5 lutego 1944 r. ). Robotnik był zobowiązany do noszenia Arbeitskarty przy sobie. Arbeitskarta była ważna dla określonego miejsca pracy, co ułatwiało wyłapywanie podczas policyjnych kontroli zbiegów. Wydawano ją na czas określony, a o jej przedłużenie powinien był dbać pracodawca. Karta pracy łączyła się też niekiedy z zaświadczeniem o odprowadzanych od wynagrodzenia oszczędnościach (Bescheinigung űber eingezahlte Lohnerparnisse). W praktyce rzadko to odnotowywano. Potrącanie różnych kwot pieniężnych z zarobków pracowników i ich deponowanie u pracodawcy było jedną z form wiązania osoby pracującej z zakładem pracy. W zamyśle niemieckiej administracji miało to zapobiegać zbiegostwu z miejsca pracy; w praktyce okazywało się najczęściej nieskuteczne. Inną funkcję pełniły karty pracy (Arbeitskarte) funkcjonujące na terenie GG ze względu na jej zbieżność (przy odmiennej nomenklaturze), co do formy i sposobu funkcjonowania z Arbeitsbuchem, na którym była wzorowana. [Opisane szczegółowo w części dotyczącej Generalnego Gubernatorstwa, GG]. Ziemie wcielone bezpośrednio do III Rzeszy Jeszcze przed wybuchem wojny Krajowe Urzędy Pracy prowincji granicznych: Śląska, Brandenburgii, Prus Wschodnich i Pomorza zastały zobowiązane do przygotowania swych ekspozytur, które w miarę posuwania się wojsk niemieckich miały być zakładane na terytorium Polski. W ten sposób Urzędy Pracy stały się pierwszą administracją cywilną tworzoną przez Niemców na ziemiach Polskich. 3 września 1939 r. zaczął więc działać pierwszy Arbeitsamt (Urząd Pracy) na Śląsku w Rybniku. W końcu tego miesiąca było ich już 70, w październiku już 115. Organizacji Urzędów Pracy towarzyszyła prawna zmiana dotychczasowych stosunków pracy z opartych na najmie na pracę na o charakterze przymusowym. Wzmiankowane rozwiązania prawne z obostrzeniami były sukcesywnie wprowadzane przez władze okupacyjne względem ludności polskiej, a jeszcze surowsze względem osób pochodzenia żydowskiego. W konsekwencji podstawową zasadą politycznoprawną organizującą zatrudnienie stał się przymus pracy (Arbeitszwang) przy obowiązku pracy (Arbeitspflicht) Niemców. Na części ziem wcielonych bezpośrednio do III Rzeszy przeprowadzano jeszcze w 1939 r ewidencję osób na potrzeby Arbeitsamtów. W Urzędach Pracy utworzono rejestry: oddzielny dla osób pracujących, którzy posiadali kartę zatrudnienia (Beschäftigungskarte), potem książeczkę pracy (Arbeitsbuch) i dla bezrobotnych, którzy otrzymywali kartę meldunkową (Meldekarte) lub kartę identyfikującą (Ausweiskarte). Zarówno pracujący, jak i nie zatrudnieni mieli zakładane karty ewidencyjne z dokładnymi danymi dotyczącymi wieku, miejsca zamieszkania, kwalifikacji zawodowych. Dane rejestracyjne były stale weryfikowane. Urząd Pracy wzywał zatrudnionych do stawienia z Beschäftigungskartą i potwierdzeniem ostatniej wypłaty, jednocześnie pracodawcy zobowiązani byli przedstawiać listy zatrudnionych robotników. Bezrobotnych zmuszano do stawiennictwa się z kartą meldunkową w Urzędzie Pracy (Arbeitsamt) lub jego filii codziennie lub raz na kilka dni. Generalne Gubernatorstwo, GG (Generalgouvernement) Doświadczenia wyniesione z ziem wcielonych wykorzystywano potem na ziemiach polskich, w nowo utworzonym w Generalnym Gubernatorstwie. 26 października 1939 r. wprowadzono w Generalnym Gubernatorstwie, przymus pracy dla wszystkich mieszkańców od 18 do 60 roku życia, a 12 grudnia rozciągnięto ten obowiązek także na młodzież powyżej 14 roku życia. Oficjalnie dla Polaków istniał tzw. obowiązek pracy, a dla Żydów tzw. przymus pracy, w praktyce jednak oba te pojęcia oznaczały zatrudnianie przymusowe. Skierowanie do pracy oznaczało nakaz do pracy przymusowej na warunkach określanych przez pracodawcę bez możliwości zmiany miejsca pracy. Niedopełnienie obowiązku pracy groziło surowymi sankcjami – do wywiezienia do obozu koncentracyjnego włącznie. Sporządzano specjalne listy młodzieży, która była następnie kierowana do Służby Budowlanej (Baudienst) i obozów pracy. Przeprowadzano masowe łapanki, których celem było dostarczenie robotników do przymusowej pracy w niemieckiej gospodarce (rolnictwo, przemysł, transport itd.). Za politykę zatrudnienia odpowiedzialny był tu Wydział Pracy przy rządzie Generalnego Gubernatora, a na niższym szczeblu wydziały pracy przy urzędach gubernatorów dystryktów. Zatrudnianie ludności odbywało się za pośrednictwem sieci 21 Urzędów Pracy (Arbeitsamt), 85 ekspozytur i 250 placówek, podlegających Oddziałowi Zatrudnienia Głównego Wydziału Pracy w rządzie Generalnego Gubernatorstwa. Placówki te w porozumieniu z niemiecką policją i SS organizowały system pracy przymusowej. W Generalnym Gubernatorstwie odpowiednikiem książki pracy, była karta pracy (Arbeitskarte) wprowadzona rozporządzeniem z 20 grudnia 1940 r. Wzorowana była na istniejącej już w Rzeszy książce pracy. Pomimo odmienności nazwy Arbeitskarta z GG jako typ dokumentu posiadała formę (układ książkowy) i organizację wewnętrzną strukturalnie tożsamą z Arbeitsbuchem. Wprowadzano ją w GG sukcesywnie do 1942 r., najpierw w ważnych z punktu prowadzenia wojny zakładach przemysłowych, na samym końcu dla pracowników administracji. Kart pracy w GG nie posiadali Niemcy z Rzeszy, których obowiązywał Arbeitsbuch oraz pracownicy najemni, dzieci w wieku odpowiadającym nauce w szkole powszechnej, a także pracownicy zatrudnieni w rybołówstwie, leśnictwie i na roli. W przypadku pracowników rolnych w GG kontrolę „zapasów” siły roboczej zapewniały prowadzone w urzędach pracy kartoteki gospodarstw rolnych (Landwirtschaftlische Betriebskartei), w których znajdowały się dane o wielkości gospodarstwa, jego rodzaju, ilości gospodarujących na nim osób. Funkcjonowanie dokumentu Pod względem formalnym książka pracy (Arbeitsbuch) była dokumentem funkcjonującym na styku urzędu pracy, pracodawcy i pracownika. Książeczkę pracy wystawiał na wniosek Urząd Pracy (Arbeitsamt). Przy rozpoczęciu pracy należało Arbeitsbuch (Arbeitskartę w GG) doręczyć właścicielowi zakładu, który dokonywał w niej zapisów, podając datę rozpoczęcia pracy, charakter zatrudnienia, miejsce zamieszkania i ewentualne jego zmiany, datę zakończenia pracy. Z kolei właściciel zakładu pracy o każdym wpisie powiadamiał Arbeitsamt, a ten nanosił nowe dane na znajdujące się w jego kartotekach karty ewidencyjne zatrudnionych. Jeśli pracownik był zatrudniany u więcej niż jednego pracodawcy, miejsce jego przechowywania znajdowało się u pierwszego zatrudniającego. W przerwach w zatrudnieniu Arbeitsbuch powinno się było zdeponować w Urzędzie Pracy. Nie można też było posiadać dwóch Arbeitsbuchów. Zasada ta nie dotyczyła łączenia karty pracy z GG z książką pracy. W przypadku deportacji do pracy przymusowej poza GG wywiezionym wydawano normalne Arbeitsbuchy. W przypadku robotników deportowanych do Niemiec, książka pracy pozostawała najczęściej w dyspozycji pracodawcy, a cała procedura jego wystawienia toczyła się między pracodawcą, a Urzędem Pracy (zdarzało się, że robotnik przymusowy nie otrzymywał żadnego dokumentu „do ręki”). Wydawane były przez pracodawców zatrudnionym przymusowo dopiero po zakończeniu działań wojennych, albo też ci drudzy „odzyskali” je po opuszczeniu domu lub zakładu pracy przez niemieckiego pracodawcę pod koniec wojny. Przepisy niemieckie z okresu wojny zakazywały w ogóle zabierać robotnikom zagranicznym jakąkolwiek dokumentację dotyczącą pracy przy powrocie do domu. Odnośnie Polaków regulowało to specjalne zarządzenie z 18 listopada 1941 r. Z przepisu tego wyłączono jednak książeczki pracy i to tylko w przypadku Polaków, którzy zamieszkiwali na obszarze ziem wcielonych do Rzeszy.

Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbuch) to dokumenty wydane przez Urzędy Pracy (Arbeitsamt) osobom pracującym na terenie Rzeszy Niemieckiej w latach 1935-1945, a po wybuchu wojny również na terenach włączonych do III Rzeszy. Arbeitsbuch (koloru brązowego) został wprowadzony ustawą z 26 lutego 1935 r. i stosowany był przed wrześniem 1939 r. jako normalny dokument potwierdzający zatrudnienie w Niemczech, natomiast w okresie wojny stał się też dokumentem wydawanym robotnikom przymusowym. Obowiązek taki wobec Polaków skierowanych na roboty do Niemiec wprowadzało rozporządzenie z 22 maja 1942 r. Po zakończeniu działań wojennych osoby powracające z robót przymusowych z Rzeszy do Polski otrzymywały je od pracodawcy, albo po opuszczeniu domu lub zakładu pracy przez niemieckiego pracodawcę pod koniec wojny. W jaki sposób książeczki pracy (Arbeitsbuch) znalazły się w posiadaniu Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej (GKBZpNP) jest na dzień dzisiejszy trudny do ustalenia. Po wojnie robotnicy przymusowi potwierdzali w różnych instytucjach swój pobyt na pracach przymusowych, załączając książeczki pracy. Przy przekraczaniu granicy służyły jako dowody tożsamości. Niektóre mogły „zawieruszyć się” w materiałach PUR (Państwowy Urząd Repatriacyjny). Do Głównej Komisji trafiały z różnymi materiałami archiwalnymi gromadzonymi w ramach jej działalności. Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbuch) wydanych przez urzędy pracy na terenie III Rzeszy i ziem włączonych po 1939 r. stanowią dokumenty wystawione zarówno dla Niemców, jak i Polaków. Zbiór ten został utworzony w GKBZpNP-IPN. Jej zasób archiwalny przejął Instytut Pamięci Narodowej- Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN-KŚZpNP) na mocy ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej (art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o IPN-KŚZpNP).

Na istniejący obecnie zbiór: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbuch) wydanych przez urzędy pracy na terenie III Rzeszy i ziem włączonych po 1939 r., który obejmuje lata 1935-1945 składa się 380 j.a. Granice terytorialne zbioru obejmują teren Rzeszy Niemieckiej (Deutsches Reich) i terenów włączonych do niej po 1939 r. Książeczki pracy (Arbeitsbuch) wystawione były na tym terenie przez różne Urzędy Pracy (Arbeitsamt) dla osób różnej narodowości i przynależności państwowej, zarówno dla obywateli niemieckich pracujących na tym obszarze, jak również Polaków pracujących w Rzeszy przed i po 1939 r. Sporadycznie do książeczek dołączone są inne dokumenty (niekiedy dotyczące innej osoby). Pod względem formalnym każda książka pracy (format DIN A6) składała się z kilkunastu kart (38 stron numerowanych) z podziałem na rubryki, w których wpisywano m.in. dane personalne, adresowe, informacje o stanie cywilnym, posiadanych dzieciach, dawnym i aktualnym zatrudnieniu (siedziba pracodawcy, okres i rodzaj zatrudnienia), grupie zawodowej, wykształceniu zawodowym, różne adnotacje, a także z wklejoną fotografią. Wystawiając książkę pracy Arbeitsamt na pierwszej stronie nanosił podwójny numer, którego pierwsza część była numerem Arbeitsamtu (3 cyfry numeru książeczki pracy odpowiadały wydającemu go urzędowi pracy), druga zaś numerem karty ewidencyjnej w kartotece Urzędu Pracy. Tak więc przykładowo Arbeitsbuch zawiera numer: „265/212499”, gdzie cyfra „265” jest oznaczeniem Urzędu Pracy w Lipsku (Arbeitsamt Leipzig), a cyfra „212499” numerem karty ewidencyjnej osoby, której wystawiono książkę pracy. Nie można też było posiadać dwóch Arbeitsbuchów. Z literatury wiadomo, że pod względem źródłowym książki pracy są cenną dokumentacją, na podstawie której można odtworzyć „biogram pracowniczy” robotnika przymusowego. Jako typ dokumentu funkcjonującego w obiegu: Urząd Pracy – pracodawca – pracownik, Arbeitsbuchy oprócz zapisów formalnych zostawianych przez Arbeitsamt i zakład pracy/pracodawcę noszą niekiedy też ślady ingerencji jego właściciela, dokonywane najczęściej już po wojnie. Są to min. własne wpisy odnośnie zatrudnienia w przypadku, gdy nie zostały one uczynione przez pracodawcę ze względu na jego ucieczkę bądź odmowę, wydrapywanie bądź zamazywanie symboli nazistowskich (swastyki i „gapy”). W tym ostatnim przypadku czyniły to też okupacyjne władze alianckie lub polska administracja powojenna (np. w punktach Państwowego Urzędu Repatriacyjnego – PUR). Niekiedy właściciele odrywali znajdującą się w książce pracy fotografię, ze względu na to, że były to jedne z nielicznych zdjęć, jakie w ogóle im wykonano – stanowiły one przez to dla nich cenną wartość. Fotografie w książkach pracy to zdjęcia portretowe służące identyfikacji. Spotykamy w Arbeitsbuchach np. zdjęcia wykonane tuż po opuszczeniu przez ludzi obozowej łaźni – mokrych, w półnegliżu, krótko ostrzyżonych, zastraszonych. Zdjęcia dzieci, które nie były kierowane na roboty, a wydano im książkę pracy przypadkowo, jako dokument tożsamości, tylko dlatego, że zostały wtłoczone w rejestracyjną procedurę przebywając z rodzicami w obozie przejściowym dla deportowanych robotników. Dane formalne nanoszone w książkach pracy (i innej dokumentacji z robót przymusowych oraz dokumentacji personalnej) przez władze okupacyjne odzwierciedlają również stan polityczno-prawny polskich obywateli w kraju okupowanym i jego nowy podział administracyjny. I tak np.: zapis w rubryce przynależność państwowa (Staatsangehörigkeit) o treści pod opieką /państwa/ (Schutzangehörige) używany był w przypadku Polaków pochodzących z ziem wcielonych bezpośrednio do Rzeszy dekretami Hitlera z 8 i 12 października 1939 r. (Śląsk, Poznańskie z ziemią łódzką, Pomorze, północne Mazowsze i Suwalszczyzna – tzw. wcielone ziemie wschodnie (eingegliederte Ostgebiete). Byli to oficjalnie obcoplemieńcy nie nadający się do zniemczenia – poddani Rzeszy. W odniesieniu zaś robotników polskich, którzy zostali deportowani z GG w rubryce tej wpisywano określenie oznaczające bezpaństwowca (staatlos). Uznano tu bowiem teoretycznie Polaków za posiadających nadal polską przynależność państwową, lecz wskutek nie uznawania państwa polskiego przez III Rzeszę, ludzie ci zostali tej przynależności pozbawieni. W przypadku osób zabranych z GG z Dystryktu Galicja i Okręgu Białystok (przy narodowości innej niż niemiecka) mógł być użyty zapis - nie wyjaśniona (ungeklärt). Jeszcze inny status otrzymywali obywatele Polscy mieszkający na kresach II RP, które po rozpoczęciu wojny z ZSRR znalazły się pod okupacją niemiecką. Niemcy przyjęli tu zasadę, uznającą za robotników wschodnich (Ostarbeiter) wszystkie osoby zamieszkałe na terytorium ZSRR przed 22 czerwca 1941 r., niezależnie od deklarowanej narodowości (z wyjątkiem Niemców) i obywatelstwa przed wrześniem 1939 r. Zasada ta nie dotyczyła mieszkańców republik nadbałtyckich, ziem Okręgu Białystok i Dystryktu Galicja. Jeszcze innego potraktowania wymaga analiza zapisów o przynależności narodowej w książce pracy dla obcokrajowców (Volkszugehörigkeit). Często w rubryce tej znajdował się zapis o narodowości innej, niż rzeczywista. Osoby narodowości polskiej deportowane np. z Dystryktu Galicja podawały specjalnie narodowość ukraińską wiedząc, że ukraińscy robotnicy są w Niemczech dużo lepiej traktowani niż ludność polska; niekiedy też administracja ukraińska specjalnie „ukrainizowała” Polaków bądź osoby nie mogące określić swej narodowości, aby wykazać swą przewagę etniczną na danym terenie. Z kolei Polacy zamieszkujący Komisariat Generalny Litwy wyjeżdżali na roboty przymusowe jako Litwini i ich traktowanie odpowiadało traktowaniu robotników cudzoziemskich z krajów, z którymi Rzesza nie prowadziła wojny (restrykcje wobec tych Polaków zaczęto stosować dopiero od 1944 roku). Inną narodowość deklarowały też osoby narodowości żydowskiej, by uniknąć represji i śmierci. W ich przypadku sama decyzja o wyjeździe na roboty do Niemiec była próbą ucieczki przed śmiercią. Częstym zjawiskiem było też podawanie podczas rejestracji innego niż prawdziwy zawodu. Unikano zwłaszcza przyznania się do zawodu rolnika, co niemal nieuchronnie wiązało się z wywózką do Rzeszy. Inny zawód deklarowali też przedstawiciele tych profesji, które mogły być wykorzystane do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Z rezerwą należy też podchodzić do danych personalnych książek pracy (jak też z innych dokumentów potwierdzających pracę przymusową na deportacji). Częste są pomyłki i błędy w zapisach polskich nazwisk i nazw własnych (zapis fonetyczny), przy podawaniu daty urodzenia itp. Arbeitsbuchy mogą zawierać również ślady działania i adnotacje instytucji alianckich i polskich z 1945 roku i lat następnych. W przypadku osób powracających transportami PUR często były ostemplowywane w punktach kontrolnych. Zdarzało się, że w przypadku kontynuowania pracy po zakończeniu działań wojennych, pracodawcy potwierdzali w książkach pracy owo zatrudnienie – stąd można spotkać tam tego typu zapisy z datami po maju 1945.

Przy opracowywaniu elektronicznym materiałów archiwalnych po GK w IPN w 2018 r. wprowadzono do systemu Cyfrowe Archiwum zespół/zbiór: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbuch) wydanych przez urzędy pracy na terenie III Rzeszy i ziem włączonych po 1939 r. (sygn. IPN GK 92), który pod tą sygnaturą, ale inną błędną nazwą (Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher) koloru brązowego wydanych Polakom na terenie ziem włączonych do III Rzeszy) funkcjonował w ewidencji GKBZpNP w chwili przekazywania do IPN. Mając na uwadze historię funkcjonowania książeczek pracy należałoby rozważyć, czy docelowo nie scalić omówionych powyżej dokumentów pracy w jeden zespół/zbiór. Na przykład utworzyć pod sygnaturą IPN GK 92/ Zbiór GKBZpNP - książeczki pracy (Arbeitsbuch, Arbeitsbuch für Ausländer, Arbeitskarte) wydane przez urzędy pracy III Rzeszy i GG. Scalałby on materiały archiwalne, które w GKBZpNP funkcjonowały jako dwa zespoły pod sygnaturami: GK 92/Zbiór książeczek pracy koloru brązowego (Arbeitsbuch) wydanych na terenie III Rzeszy i ziem włączonych do III Rzeszy (wcześniejsza nazwa: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher) koloru brązowego wydanych Polakom na terenie ziem włączonych do III Rzeszy) i GK 61/ Zbiór książeczek pracy dla obcokrajowców koloru zielonego (Arbeitsbuch für Ausländer) wydanych robotnikom przymusowym z terenu GG zatrudnionym na terenie III Rzeszy (wcześniejsza nazwa: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher für Ausländer) koloru zielonego wydanych Polakom na terenie III Rzeszy). Jak wspomniałam opisy nazw tych zespołów dotąd funkcjonujące są/były błędne. Za scaleniem ich w jeden zbiór z poprawną nazwą i podziałem na serie przemawia też fakt funkcjonowania tych dokumentów opisany powyżej. Do powyższego zbioru będzie można dołączyć również materiały jeszcze nie uporządkowane: Zbiór książeczek pracy (Arbeitskarte) wydanych na terenie GG (materiały są jeszcze nieopracowane). Docelowo więc Zbiór GKBZpNP - książeczki pracy (Arbeitsbuch, Arbeitsbuch für Ausländer, Arbeitskarte) wydane przez urzędy pracy III Rzeszy i GG można by uporządkować w serie wg ustaw na podstawie których zostały wydane i ich cech zewnętrznych (kolor, format): 1. Seria: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher, obecnie sygn. IPN GK 92) koloru brązowego - wprowadzone ustawą III Rzeszy z 26 lutego 1935 r. dla obywateli niemieckich (Deutsches Reich), obcokrajowców pracujących w Rzeszy (np. Polaków) oraz Polaków z terenu ziem włączonych do III Rzeszy po wrześniu 1939 r. Książeczki ułożono alfabetycznie wg nazwisk na które zostały wystawione. 2. Seria: Zbiór książeczek pracy (Arbeitsbücher für Ausländer, obecnie sygn. IPN GK 61) koloru zielonego - wprowadzone ustawą III Rzeszy z dnia 1 maja 1943 r. dla obcokrajowców deportowanych do pracy w głębi Rzeszy (np. Polakom. Ukraińcom, Białorusinom). Książeczki ułożone są alfabetycznie wg nazwisk na które zostały wystawione. 3. Seria: Arbeitskarte (karta pracy) - wprowadzona została W GG, jako odpowiednik książeczki pracy w Rzeszy, rozporządzeniem z dnia 20 grudnia 1940 r. (sukcesywnie do 1942 r.). Materiały jeszcze nieopracowane. 4. Seria: Inne rodzaje dokumentów pracy.

https://de.wikipedia.org/wiki/Arbeitsbuch [dostęp: 2017-12-29] https://pl.wikipedia.org/wiki/Roboty_przymusowe_w_III_Rzeszy [dostęp: 2017-12-29] Gesetz über die Einführung eines Arbeitsbuchs vom 26. Februar 1935 (RGBl I, S. 311) Herbert Ulrich, Templer William. Hitler's foreign workers : enforced foreign labor in Germany under the Third Reich. Cambridge University Press 1997. ISBN 0521470005 Łuczak Czesław. Polityka ludnościowa i ekonomiczna Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań 1975 Machałek Małgorzata Robotnicy przymusowi w czasie drugiej wojny światowej, „Archiwum Państwowe w Szczecinie”, www.szczecin.ap.gov.pl, 18 lutego 2015 [dostęp 2018-02-28] Madajczyk . Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Tom I i II. PWN. Warszawa 1970 Das Reichsarbeitsministerium im Nationalsozialismus : Verwaltung – Politik – Verbrechen. Alexander Nützenadel (Hrsg.). Wallstein, Göttingen 2017. ISBN 978-3-8353-3002-3 Szurgacz Herbert. Przymusowe zatrudnienie Polaków przez hitlerowskiego okupanta w latach 1939-1945 : Studium prawno-polityczne. Ossolineum. Wrocław 1971 Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914. I. Abteilung: Von der Reichsgründungszeit bis zur Kaiserlichen Sozialbotschaft (1867-1881). 4. Band: Arbeiterrecht, bearbeitet von Wolfgang Ayaß, Karl Heinz Nickel und Heidi Winter. Darmstadt 1997 Vergin Ute. Die nationalsozialistische Arbeitseinsatzverwaltung und ihre Funktionen beim Fremdarbeiter(innen)einsatz während des Zweiten Weltkriegs. Osnabrück 2008 Wybrane dokumenty represji i życia codziennego: Cechy formalne i tło historyczne. Opracowane na podstawie zasobu Archiwum Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. Warszawa 2009