Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Koszalinie [1950] 1983-1990

Województwo koszalińskie w granicach administracyjnych wyznaczonych w 1950 r. ustawą z dnia 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa (Dz. U. z 1950, nr 28, poz. 255) oraz w 1975 r. ustawą z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. z 1975, nr 16, poz. 91).

W myśl ustawy z dnia 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa (Dz. U. z 6 lipca 1950 r.) zostało utworzone nowe województwo koszalińskie z siedzibą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie. W skład województwa weszły powiaty wyłączone z dotychczasowego obszaru województwa szczecińskiego: koszaliński z miastem Koszalin, kołobrzeski z miastem Kołobrzeg, białogardzki, sławieński, słupski z miastem Słupsk, bytowski, miastecki, szczecinecki, drawski, wałecki, złotowski i człuchowski. Wynikiem tych zmian było podjęcie decyzji przez Kierownictwo MBP o utworzeniu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Koszalinie. Chociaż formalnie swoją działalność WUBP w Koszalinie rozpoczął 1 sierpnia 1950 roku, jego utworzenie poprzedziły przygotowania, których głównym punktem było utworzenie 13 maja 1950 roku Delegatury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z siedzibą w Koszalinie. W ramach tej organizacji na mocy Rozkazu Organizacyjnego Nr 058/Org z dnia 18 lipca 1950 r. nastąpiło przekazanie kompetencji do nowopowstałego WUBP. W tym samym czasie szef WUBP przejął kontrolę nad działalnością podległych mu dwunastu Powiatowych Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP), a od sierpnia 1954 r. nowo utworzonego powiatu świdwińskiego. W skład struktury organizacyjnej Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego województwa koszalińskiego wchodziły m. in. wydziały utworzone jeszcze w 1945 roku w ramach Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Pomorza Zachodniego, a działające później w strukturze PUBP w Koszalinie. Po utworzeniu w roku 1950 województwa koszalińskiego, na podstawie Rozkazu Organizacyjnego Komendanta Głównego MO nr 7/50 z 27 lipca 1950 roku, w dniu 9 sierpnia nastąpiło także oficjalne przekazanie Komendzie Wojewódzkiej MO w Koszalinie dwunastu komend powiatowych MO wraz z podległymi jednostkami terenowymi, które dotychczas wchodziły w skład województwa szczecińskiego. Pod komendę wojewódzką w Koszalinie podlegać miały komendy powiatowe w Białogardzie, Bytowie, Człuchowie, Drawsku Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Miastku, Sławnie, Słupsku, Szczecinku, Wałczu i Złotowie oraz dwie komendy miejskie (Koszalin i Słupsk). Pierwszym Komendantem Wojewódzkim KWMO w Koszalinie został, na podstawie Rozkazu Personalnego MBP nr 68 z 5 sierpnia 1950 roku, kapitan Stefan Pyrzak. W wyniku reorganizacji MBP, kierownictwo administracją spraw wewnętrznych i ochronę bezpieczeństwa publicznego powierzono oddzielnym organom: Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Komitetowi do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP) przy Radzie Ministrów (Dekret z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego). Tym samym, sprawy związane z bezpieczeństwem publicznym znalazły się w zakresie działania KdsBP i jego organów w terenie: Wojewódzkich Urzędów ds. Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP), Powiatowych Urzędów ds. Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP) i Delegatur WUdsBP. W związku z powyższym, dnia 1 kwietnia 1955 r. został utworzony WUdsBP w Koszalinie, któremu podlegały PUdsBP w Kołobrzegu, Sławnie, Słupsku i Szczecinku oraz Delegatury WUdsBP w Białogardzie, Bytowie, Człuchowie, Drawsku Pomorskim, Koszalinie, Miastku, Świdwinie, Wałczu i Złotowie. Do kolejnej reorganizacji doszło w 1956 r. Po rozwiązaniu Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Wewnętrznego (Ustawa z dnia 13 listopada 1956 r. o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego, Rozkaz nr 3/56 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 listopada 1956 r.) i jego jednostek terenowych, do Komend Wojewódzkich MO (KWMO) włączono struktury Służby Bezpieczeństwa, podobnie również utworzono referaty SB w Komendach Powiatowych MO (KPMO). Pracą SB kierował od tego momentu Zastępca Komendanta Wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa oraz Zastępca Komendanta Powiatowego MO ds. Bezpieczeństwa (Zarządzenie nr 0275/56 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 grudnia 1956 r.). Na terenie powiatów funkcjonariusze SB zatrudnieni byli w Referatach ds. Bezpieczeństwa (od 1967 r. Referaty ds. SB), które znajdowały się w poszczególnych KPMO. W woj. koszalińskim istniało trzynaście Referatów ds. Bezpieczeństwa w ramach KPMO w: Białogardzie, Bytowie, Człuchowie, Drawsku Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Miastku, Sławnie, Słupsku, Szczecinku, Świdwinie, Wałczu i Złotowie. Ich pracą kierował zastępca komendanta powiatowego MO ds. bezpieczeństwa, posiadający odrębny sekretariat oraz oficerów operacyjnych. W związku z wejściem w życie, dn. 1 czerwca 1975 r., ustawy „o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych”, nastąpiła również reorganizacja struktur SB. W miejsce dotychczasowych 17 dużych województw utworzono 49 mniejszych, a likwidacji uległ pośredni szczebel administracji w postaci powiatów. Pracą koszalińskiej SB nadal kierował zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. SB, który wchodził w skład kierownictwa komendy wojewódzkiej, natomiast wydziałem kierował naczelnik. Na mocy Zarządzenia nr 6/83 Ministra Spraw Wewnętrznych z 23 stycznia 1983 r. nastąpiła reorganizacja struktury KWMO. Wprowadzono podział województw na rejony, tym samym tworząc komendy rejonowe i dzielnicowe. Komórki SB w tych komendach powołano na podstawie Zarządzenia nr 012/83 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 marca 1983 r. W komendach rejonowych, miejskich i dzielnicowych wprowadzono stanowiska zastępców komendantów ds. SB. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów uporządkowała dotychczasowe zmiany w strukturze organizacyjnej i wprowadziła ujednoliconą terminologię. Komendy wojewódzkie MO z komendantem na czele przemianowano na wojewódzkie urzędy spraw wewnętrznych kierowane przez szefów. Analogicznie również, rejonowymi, miejskimi i dzielnicowymi urzędami spraw wewnętrznych kierowali ich szefowie. Szef WUSW realizował zadania Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, spełniał „funkcję organizacyjną, koordynacyjną i nadzorczą, natomiast wykonawczą w odniesieniu do zadań problemowych w skali województwa bądź określonych centralnie” (Zarządzenie nr 03/84 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 stycznia 1984 r. w sprawie zakresu działania szefa WUSW). Realizował swoje zadania za pomocą swoich zastępców, naczelników wydziałów WUSW oraz szefów rejonowych urzędów spraw wewnętrznych oraz komendantów komisariatów i posterunków MO. Od 1 sierpnia 1983 r. do 31 października 1988 r. funkcję pierwszego szefa WUSW w Koszalinie sprawował Stefan Sokołowski, natomiast pierwszym zastępcą ds. SB do 31 lipca 1985 r. był Józef Pytel. W woj. koszalińskim RUSW utworzone zostały w: Białogardzie, Drawsku Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Świdwinie (bez pionu SB) i Szczecinku. Zakres działania, zadania i kompetencje SB WUSW w Koszalinie, podobnie jak wszystkich jednostek organizacyjnych SB, regulowały głównie akty normatywne wydawane przez Ministra Spraw Wewnętrznych: zarządzenia, instrukcje, wytyczne oraz decyzje i rozkazy, m.in. Zarządzenie nr 03/84 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 stycznia 1984 r. w sprawie zakresu działania szefa WUSW Również czynności kancelaryjne oraz kwestie związane z postępowaniem z archiwaliami, prowadzenie kartotek i pracę operacyjną określały odrębne przepisy, m.in. Zarządzenie nr 00102/89 (wraz z instrukcją) Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r. w sprawie zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa. Ostatnim aktem normatywnym, regulującym postępowanie z materiałami archiwalnymi w MSW, było Zarządzenie nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnym w resorcie spraw wewnętrznych. Służba Bezpieczeństwa została rozwiązana na mocy ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa z dnia 6 kwietnia 1990 r., która weszła w życie 10 maja 1990 r. W związku z powyższym, na podstawie Zarządzenia nr 043/90 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1990 r., SB w MSW i jednostkach terenowych zaprzestała swojej działalności.

Materiały archiwalne wytworzone przez WUSW w Koszalinie przechowywane były w archiwum, które funkcjonowało w ramach Wydziału „C”. Sposób i zakres jego funkcjonowania oraz postępowania z aktami archiwalnymi regulowały stosowne przepisy. Były to następujące zarządzenia: nr 0107/58 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 października 1968 r., nr 034/74 z dnia 10 maja 1974 r. (znowelizowane Zarządzeniem nr 030/79 z dnia 2 lipca 1979 r.). W związku z utworzeniem w 1983 r. rejonowych urzędów spraw wewnętrznych, kwestię związaną z miejscem archiwizacji dokumentów wytworzonych przez SB uregulowało Zarządzenie nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Na jego podstawie „rejonowe, miejskie i dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych, komisariaty i posterunki Milicji Obywatelskiej oraz Oddział i Wydziały Wojskowej Służby Wewnętrznej jednostek wojskowych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych przekazują do wydziałów „C” (sekcji „C”) materiały archiwalne posiadające kategorię powyżej B-5”. W skład zasobu WUSW w Koszalinie wchodzą zatem następujące materiały archiwalne: akta operacyjne (dot. spraw operacyjnych, postępowań przygotowawczych, teczki personalne i pracy OZI oraz wszelka dokumentacja regulująca pracę operacyjną), teczki osobowe funkcjonariuszy, pracowników cywilnych, członków ORMO, materiały administracyjne i o charakterze obronnym. Akta przekazane do archiwum podlegały ewidencji w inwentarzu akt prowadzonym oddzielnie dla każdego symbolu akt. Zmiany organizacyjne zapoczątkowane w 1989 r. w resorcie spraw wewnętrznych zapoczątkowały również przeprowadzane na szeroką skalę niszczenie akt komórek służby bezpieczeństwa. W trakcie masowego niszczenia dokumentów nie stosowano się do wewnętrznych regulacji określających tryb brakowania materiałów archiwalnych, niszczono akta jeszcze przed upływem okresu ich przechowywania, nie uwzględniając przy tym kategorii sklasyfikowanej dokumentacji. Celem takiego postępowania, w świetle zmieniającej się sytuacji politycznej w kraju, była próba zniszczenia śladów dokumentujących metody działania i rzeczywiste cele SB. Obiektem największego zainteresowania w tym okresie stały się głównie akta operacyjne. Po likwidacji SB materiały archiwalne zgromadzone dotychczas w Wydziale ”C” przekazane zostały odpowiednio do dyspozycji Delegatury UOP w Koszalinie w zakresie materiałów wytworzonych i gromadzonych przez komórki SB oraz Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie, w zakresie materiałów wytworzonych i gromadzonych przez komórki organizacyjne MO oraz całego zbioru akt osobowych funkcjonariuszy SB, MO i pracowników cywilnych zwolnionych do połowy 1990 r. Zgodnie z zapisami art. 25 ustawy o IPN-KŚZpNP z 1998 r., poszczególne instytucje zostały zobowiązane do przekazania do archiwum IPN dokumentów, zbioru kartotecznego i wszelkich rejestrów. W związku z powyższym, dokumentacja wytworzona przez WUSW w Koszalinie, była przekazywana przez poprzednich dysponentów do gdańskiego oddziału IPN, w którym przejętym materiałom nadano nową sygnaturę archiwalną. Po powstaniu w 2005 r. oddziału IPN w Szczecinie, a począwszy od roku 2006 materiały archiwalne były sukcesywnie przekazywane do archiwum szczecińskiego oddziału IPN.

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Koszalinie (1983-1990) powstał na bazie wcześniej istniejącej jednostki, czyli Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Koszalinie. Zmiana nazwy nastąpiła na mocy Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o Urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów, natomiast struktura organizacyjna nie zmieniała się w zasadniczy sposób. Wpływ na rodzaj wytwarzanej dokumentacji oraz postępowanie z aktami archiwalnymi miały w głównej mierze przepisy wewnątrzresortowe oraz normatywy regulujące całokształt zagadnień związanych z pracą operacyjną Służby Bezpieczeństwa, sposobem i formą prowadzenia spraw operacyjnych (m.in. Zarządzenie nr 0107/68 Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 października 1968 r., Zarządzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej służby bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych wraz z instrukcją, które obowiązywało do grudnia 1989 r. i straciło moc w związku z Zarządzeniem nr 00102 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 1989 r.). Charakterystyka materiałów archiwalnych w świetle przyjętego podziału w inwentarzu przedstawia się następująco: 1. Materiały operacyjne: - Sygnatura I – teczki personalne i pracy różnych kategorii osobowych źródeł informacji, także kandydatów na osobowe źródła informacji, teczki dysponentów lokali i mieszkań konspiracyjnych oraz kandydatów na nich wytworzone przez SB, Zwiad WOP, WSW, WSW jednostek wojskowych MSW. - Sygnatura II – akta spraw operacyjnych, kwestionariusze ewidencyjne i materiały wstępne, - Sygnatura III – akta spraw śledczych i postępowań przygotowawczych, - Sygnatura IV – sprawy obiektowe i zagadnieniowe. Akta wytworzone przez wojskowe organy bezpieczeństwa państwa były oznaczane w archiwum Wydziału „C” dodatkową literą „w”, a sprawy prowadzone przez MO literą „m”. 2. Akta osobowe: - Sygnatura V - akta osobowe funkcjonariuszy UB/SB, - Sygnatura VI - akta osobowe funkcjonariuszy MO, - Sygnatura VII – akta osobowe pracowników cywilnych resortu spraw wewnętrznych. 3. Materiały administracyjne: Wszelkiego rodzaju dokumentacja i przepisy wydane przez jednostki organizacyjne resortu spraw wewnętrznych, które zostały wytworzone w związku z ich działalnością, m.in.: zarządzenia, rozkazy, decyzje, instrukcje, wytyczne, okólniki, regulaminy organizacyjne, dzienniki korespondencyjne, rejestry, dzienniki, rejestry i książki ewidencyjne, sprawozdania, plany, analizy, protokoły oraz wszelkiego rodzaju korespondencja. W ich skład wchodzą ponadto pomoce ewidencyjne: kartoteka ogólnoinformacyjna, zagadnieniowa i dotycząca spraw obiektowych, kartoteka funkcjonariuszy UB/SB, MO, kartoteka MOB (osób dopuszczonych do prac i informacji o charakterze obronno-mobilizacyjnym), kartoteka członków ORMO, kserokopie dzienników rejestracyjnych KWMO/WUSW w Koszalinie. Dokumentacja ta podlegała w archiwum ewidencji i była rejestrowana w osobnych dziennikach archiwalnych (m.in. Zarządzenie nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych), których oryginały w większości znajdują się w dyspozycji tutejszego oddziału IPN. 4. Materiały obronne: Wszelkiego rodzaju materiały (zarządzenia, plany obronno-moblizacyjne) dotyczące spraw związanych z przygotowaniem poszczególnych jednostek resortu spraw wewnętrznych na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Materiały archiwalne zachowały się w postaci aktowej (poszyty, księgi, drugi zwarte), dokumentacji kartograficznej i w postaci mikrofisz.

Struktura inwentarza WUSW Koszalinie wynika z przyjętych w tym zakresie założeń Instytutu Pamięci Narodowej-Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i została oparta o założenia Zarządzenia nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Przyjęta nazwa zespołu archiwalnego odnosi się do ostatniej nazwy tej instytucji. Zespół ten został podzielony na następujące podzespoły: Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Koszalinie 1950-1954, Wojewódzki Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Koszalinie 1954-1956, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Koszalinie 1950-1954, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Koszalinie 1954-1983 oraz Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Koszalinie 1983-1990. Wymieniona wyżej instrukcja archiwalna podzieliła materiały archiwalne na 4 grupy: operacyjne, osobowe, administracyjne i o charakterze obronnym, co znalazło odzwierciedlenie w układzie serii akt w podzespole WUSW w Koszalinie. Materiały operacyjne stanowiące grupę pierwszą, to materiały wytworzone przez SB, MO, organy Zwiadu WOP, NJW MSW oraz Zarząd WSW JW MSW dotyczące wszystkich rodzajów spraw operacyjnych, postępowań przygotowawczych, teczek personalnych i teczek pracy osobowych źródeł informacji, teczek osób opiniowanych, dokumentację sprawozdawczą i korespondencję operacyjną oraz wszelkie przepisy (zarządzenia, rozkazy, pisma okólne, instrukcje i wytyczne dotyczące pracy operacyjnej). Symbole poszczególnych rodzajów akt operacyjnych stanowią równocześnie podserie inwentarza: Sygnatura I – akta osobowych źródeł informacji, dysponentów lokali i mieszkań konspiracyjnych, kandydatów na osobowe źródła informacji, na dysponentów lokali i mieszkań konspiracyjnych SB, Sygnatura II – akta rozpracowań operacyjnych. Sygnatura III – akta prowadzonych postępowań przygotowawczych. Sygnatura IV – akta spraw obiektowo-zagadnieniowych. Przejęte do archiwum materiały operacyjne ewidencjonowano w inwentarzach, prowadzonych oddzielnie dla każdego symbolu akt. Po przyjęciu akt uzyskiwały one sygnaturę tworzoną poprzez kolejny numer inwentarza łamany przez symbol akt operacyjnych. Dla rozróżnienia, materiały milicyjne oznaczano dodatkowo literą „m”, materiały wojskowe literą „w”, zaś akta kandydatów na osobowe źródła informacji, dysponentów lokali lub mieszkań konspiracyjnych, SB, MO i Zwiadu WOP dodatkowo literą „k”. Kopie zabezpieczające materiałów w postaci mikrofisz uzyskiwały zazwyczaj analogiczną sygnaturę, dla rozróżnienia jedynie cyfrę rzymską zastąpiono cyfrą arabską. W przypadku kopii takich materiałów wytworzonych przez WUSW w Koszalinie, dopiero od stycznia 1986 r. numer mikrofisz odpowiadał numerowi akt złożonych do archiwum. Drugą grupę materiałów stanowią akta osobowe funkcjonariuszy i pracowników cywilnych WUSW w Koszalinie: Sygnatura V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, Sygnatura VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO, Sygnatura VII – akta osobowe pracowników cywilnych. Trzecia grupa akt to akta administracyjne, którą stanowią wszelkie przepisy i dokumenty wytworzone w toku działalności jednostek i komórek organizacyjnych, które nie zostały zakwalifikowane do żadnej z pozostałych grup. Dla potrzeb inwentarza zespołu dokonano systematyzacji i podziału akt administracyjnych przyporządkowując je do odpowiednich podzespołów akt. Wyodrębniono w nich po trzy podserie grupujące w pierwszej i drugiej akta administracyjne wytworzone przez komórki organizacyjne szczebla wojewódzkiego z rozdziałem na pion MO i SB oraz w trzeciej akta administracyjne jednostek terenowych. Wewnętrzny podział obu serii akt dzieli materiały poprzez przyporządkowanie ich do właściwych komórek organizacyjnych i jednostek terenowych obu pionów. Czwartą stanowią materiały obronne, czyli wszelkie materiały związane z przygotowaniem jednostek organizacyjnych MSW do działań na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. W inwentarzu dla tej serii akt zastosowano wewnętrzny podział tożsamy z podziałem akt administracyjnych.

Paczkowski A., Aparat Bezpieczeństwa w Polsce w latach 1954-1956. Taktyka, strategia, metody, Warszawa 2011; Twarze koszalińskiej bezpieki, red. P. Knap, M. Ozga, P. Skubisz, Szczecin 2008; Piotrowski P., Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975-1990, [w:] Pamięć i Sprawiedliwość, 2003, nr 1; Majer P., Milicja Obywatelska 1944-1957, Olsztyn 2004; Majer P., Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL, Toruń 2003; Ustawa z 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa (Dz.U 1950, nr 28, poz. 255); Dekret z 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego (Dz.U 1954, nr 54, poz. 269); Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91).