Subfonds

Informacja Wojska Polskiego 1943 - 1957

ZSRS (1943-1944), RP (1944-1952), PRL (1952-1957)

Zespół obejmuje akta wytworzone przez organy Informacji WP i Wojskową Służbę Wewnętrzną. Organa Informacji Wojska Polskiego powstały 14 maja 1943 r., czyli po ukazaniu się pierwszego rozkazu organizacyjnego dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki płk. Zygmunta Berlinga. Od tego momentu do lipca 1944 r., to jest do chwili wkroczenia Armii Sowieckiej i jednostek Ludowego Wojska Polskiego na tereny obecnej Rzeczpospolitej Polskiej, na terenie ZSRR sformowane zostały: Oddział Informacji 1 Dywizji Piechoty (14 maja 1943 r.), Wydział Informacji 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 2 Dywizji Piechoty (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 1 Brygady Artylerii (19 sierpnia 1943 r.), Oddział Informacji 3 Dywizji Piechoty (27 grudnia 1943 r.), Wydział Informacji 1 Armii w ZSRS (1 kwietnia 1944 r.), Oddział Informacji 4 Dywizji Piechoty (7 kwietnia 1944 r.), Oddział Informacji 5 Dywizji Piechoty (5 lipca 1944 r.). Należy przy tym zaznaczyć, iż Wydział był jednostką nadrzędną w stosunku do Oddziału Informacji. W lipcu 1944 r. w wyniku połączenia na mocy dekretu PKWN Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z Armią Ludową powstał Zarząd Informacji Wojska Polskiego. Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 22 z dnia 10 września 1944 r. zorganizowano Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa WP. Dnia 30 września 1944 r. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego gen. Michał Rola-Żymierski podpisał rozkaz i ustawę o Zarządzie Informacji Naczelnego Dowództwa WP i jego organach. W jego skład zgodnie z wprowadzonym wówczas etatem wchodziły: - szef zarządu i jego dwóch zastępców; - Sekretariat (8 osób); - Oddział I – prowadził pracę kontrwywiadowczą w sztabie Naczelnego Dowództwa WP (NDWP) - 9 oficerów; - Oddział II – do jego zadań należała walka ze szpiegostwem i przesłuchiwanie jeńców wojennych (9 oficerów); - Oddział III – prace kontrolno-instruktorskie w podległych ogniwach (6 oficerów); - Oddział IV – prowadzenie dochodzeń i śledztw (7 oficerów); - Oddział V – zewnętrzna obserwacja osób, inwigilacja, rewizje, areszty (6 oficerów); - Oddział VI – personalny (4 oficerów); - Oddział VII – ewidencja i kartoteki operacyjne (3 oficerów); - Oddział VIII – łączność i szyfry (3 oficerów); - Wydział Administracyjno-Gospodarczy (22 osoby). Rozkazem nr 95 z dnia 30 listopada 1944 r. Zarząd Informacji zmienił nazwę na Kierownictwo Informacji Wojska Polskiego. Wprowadzono wówczas stały etat D1/13, wynoszący 156 oficerów, podoficerów i szeregowych, który przedstawiał się w sposób następujący: - kierownictwo; - sekretariat; - Oddział I – praca agenturalno-operacyjna w organach sztabu Naczelnego Dowództwa WP; - Oddział II – walka z agenturą nieprzyjaciela oraz przesłuchiwanie jeńców; - Oddział III – kierowanie pracą podległych organów informacji na szczeblu frontu, armii, korpusu, okręgów wojskowych; - Oddział IV – śledczy; - Oddział V – obserwacja, rewizje, areszty; - Oddział VI – personalny; - Oddział VII – ewidencji operacyjnej i statystyki; - Oddział VIII – szyfry i łączność; - Oddział Administracyjno-Gospodarczy; - więzienie polowe. Organom Informacji podlegał także I Specjalny Obóz Tyłów Zarządu Informacji WP w Skrobowie k. Lubartowa sformowany rozkazem NDWP nr 85/org. z dnia 10 grudnia 1944 r. W oparciu o rozkaz Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 50/Org. z dnia 11 marca 1945 r. nastąpiła kolejna zmiana nazwy na Główny Zarząd Informacji WP (GZI WP) i nazwa ta utrzymała się aż do stycznia 1957 r. Kolejne zmiany organizacyjno-etatowe GZI WP miały miejsce we wrześniu 1945 r. W miejsce dotychczasowej struktury oddziałowej wprowadzono nową strukturę wydziałową. Następny 1946 rok przyniósł znaczne zmiany w organizacyjnej strukturze GZI WP. Zgodnie z etatem nr 32/1 wprowadzonym na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 057/org. z dnia 30 marca w jego składzie funkcjonowały następujące komórki organizacyjne: - Kierownictwo; - Kancelaria Główna; - Fotolaboratorium; - Wydział I - kontrwywiadowcza obsługa Sztabu Generalnego; - Wydział II -kontrwywiadu; - Wydział III - kontrolno-instruktorski; - Wydział IV - śledczy; - Wydział V – specjalny (obserwacja); - Wydział VI –personalny; - Wydział VI – Wojsk Ochrony Pogranicza; - Sekcja VII - ewidencji operacyjnej; - Sekcja VIII (późniejszy Wydział VIII Szyfrowy) - Sekcja IX -finansów; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; - Komendantura; - Biuro Przepustek; - Ambulatorium; - Areszt Tymczasowy; - Garaż; - Auto-transport. Nastąpiło również powiększenie stanu etatowego GZI WP do 303 wojskowych (w tej liczbie 1 generał szef GZI WP) i 32 pracowników kontraktowych. Rozkazem NDWP nr 0186/org. z dnia 5 listopada 1946 r. w ramach reorganizacji i zmniejszenia ilości stanowisk oficerskich w WP przeprowadzone zostały także zmiany w GZI WP. Etat nr 32/20 przewidywał 242 wojskowych (w tym 3 generałów-szef i zastępcy) i 42 pracowników kontraktowych oraz następującą strukturę organizacyjną: - Wydział Ogólny; - Wydział I; - Wydział II; - Wydział III - Wydział IV; - Wydział V; - Wydział VI; - Wydział Personalny; - Wydział I Pełnomocnika Specjalnego; - Wydział Pracy z Oficerami; - Wydział Finansowy; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; - Kasyna oficerskie; - Komendantura; - Biuro przepustek; - Ambulatorium; - Fotolaboratorium; - Więzienie wewnętrzne; - Garaż. Do etatu został także włączony wtedy Wydział Informacji Departamentu WOP i Biuro Studiów, które służyć miało „koordynacji pracy poszczególnych działów i odcinków służby informacyjnej, zestawieniu wyników pracy operacyjnej i doświadczeń poszczególnych wydziałów”. Kolejna reorganizacja miała miejsce w 1948 r. Na podstawie rozkazu MON nr 020/org. z dnia 30 stycznia wprowadzono nowy etat nr 32/37, który wprowadzał strukturę w skład której weszło: - Kierownictwo; - Wydział Ogólny; - Oddział I; - Oddział II; - Oddział III; - Oddział IV wraz z włączonym do niego Więzieniem Wewnętrznym i Fotolaboratorium; - Oddział V; - Wydział VI Samodzielny; - Biuro Studiów; - Oddział Zaopatrzenia. Stan osobowy GZI WP powiększono do 316 wojskowych i 75 pracowników kontraktowych. Rozkazem MON nr 0118/org. z dnia 10 czerwca 1948 r. do Wydziału Ogólnego włączono archiwum obsługiwane przez 3 osoby. Natomiast rozkazem MON nr 0191/org. z dnia 13 września 1949 r. sformowano liczący 8 osób Wydział Wojskowy przy Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW) włączając go do GZI WP. Większych zmian nie przyniósł także nowy, wprowadzony rozkazem MON nr 0229/org. etat nr 32/58 z dnia 22 listopada 1949 r. Od tego momentu Biuro Studiów zaczęło nosić nazwę Oddziału VII. Utworzono też dwa nowe Wydziały VIII i IX, zaś Wydział Wojskowy przy GUKPPiW stał się Wydziałem X. Zgodnie z etatem nr 32/58 stan osobowy wynosił 325 wojskowych i 84 pracowników kontraktowych. Wprowadzony rozkazem MON nr 028/org. z dnia 12 marca 1951 r. etat nr 32/80 zwiększył stan osobowy do 348 wojskowych i 124 pracowników kontraktowych. W oparciu o ten etat utworzono Wydział XI (Polityczny) oraz Wydział XII (Finansów), skreślono zaś Wydział X Wojskowy przy GUKPPiW. W roku następnym miały miejsce kolejne zmiany organizacyjne. Rozkazem MON nr 0038/org. z dnia 11 kwietnia przeniesiono wówczas GZI WP na nowy etat nr 32/107 zwiększający stan osobowy do 418 wojskowych (w tym 8 generałów) i 141 pracowników kontraktowych. Od 1 maja oddziały I, II, III i IV podniesiono do rangi zarządów. W skład GZI WP wchodziły wtedy następujące komórki organizacyjne: - Kierownictwo; - Sekretariat (Wydział Inspekcji, Wydział Organizacyjno-Mobilizacyjny, Kancelaria); - Wydział Polityczny; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd III (istniał do 1953 r.); - Zarząd IV (więzienie wewnętrzne); - Oddział V-Kadr; - Oddział VI; - Wydział VII Samodzielny; - Oddział VIII; - Wydział IX Samodzielny; - Sekcja Wyszkolenia Bojowego (przemianowana na Wydział Wyszkolenia Specjalnego); - Wydział Finansów; - Oddział Zaopatrzenia. W myśl rozkazu MON nr 0070/org. z dnia 16 grudnia 1954 r. GZI WP otrzymał nowy szczuplejszy etat, obejmujący 382 wojskowych (6 generałów) i 69 pracowników kontraktowych. Jego struktura przedstawiała się w następująco: - Kierownictwo; - Oddział II Organizacyjny (Wydział Organizacyjno-Mobilizacyjny, Sekretariat, Wydział Łączności Specjalnej, Drukarnia); - Wydział III Polityczny; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd IV (areszt wewnętrzny); - Oddział V; - Oddział VI Kadr; - Oddział VII; - Sekcja Wyszkolenia Bojowego; - Wydział Finansów; - Oddział Zaopatrzenia; - Kompania Samochodowa. W ślad za uchwałą Rady Ministrów PRL nr 683/55 z dnia 3 września 1955 r. wojskowe organa bezpieczeństwa włączone zostały do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Decyzja ta miał na celu ujednolicenie kierownictwa i sprawniejszą koordynację wysiłków w zwalczaniu antykomunistycznego oporu społecznego. Nowy etat nr 035/1 z września 1955 r. zatwierdzony przez zastępcę przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przedstawiał się w sposób następujący: - Kierownictwo; - Wydział Polityczny; - Oddział Organizacyjny; - Wydział Łączności Specjalnej; - Zarząd I; - Zarząd II; - Zarząd IV; - Oddział Kadr; - Wydział Ewidencyjno-Opiniodawczy; - Areszt wewnętrzny; - Wydział Finansów; - Wydział Administracyjno-Gospodarczy; Komendantura; - Ambulatorium. W międzyczasie z etatu został skreślony Wydział Łączności Specjalnej oraz Wydział Ewidencyjno-Opiniodawczy, a dopisany został Oddział III. Znacznie zmniejszył się też stan etatowy. Wynosił 268 wojskowych i 39 pracowników cywilnych. Głównemu Zarządowi Informacji podlegały komórki terenowe. W myśl decyzji naczelnego dowódcy WP zawartych w rozkazach nr 23/org. z dnia 1 lutego 1945 r., nr 85/org. z dnia 11 kwietnia 1945 r. oraz nr 0208/org. z dnia 22 sierpnia 1945 r. od lutego do września 1945 r. sformowano na terytorium kraju 7 okręgów wojskowych, a mianowicie: Lubelski, Krakowski, Łódzki, Poznański, Pomorski, Warszawski, Śląski. W miejscach stacjonowania dowództw Okręgów Wojskowych sformowano Wydziały Informacji podporządkowane bezpośrednio GZI WP. Poza tym oddziały informacji działały przy Dowództwie Marynarki Wojennej, Dowództwie Wojsk Lotniczych oraz przy dowództwach garnizonów w Warszawie, Modlinie, Toruniu, Gdańsku, Lublinie i Poznaniu, a także przy dowództwach dywizji, szkołach oficerskich i przy jednostkach Wojsk Ochrony Pogranicza. Na szczeblach niższych powstawały sekcje informacji albo powoływano stanowisko oficera informacyjnego. Kontroli operacyjnej GZI WP podlegała także Komenda Główna Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” i jej komendy wojewódzkie przy których sformowano wydziały informacji. Ustawa Rady Ministrów z dnia 13 listopada 1956 r. rozwiązując Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego zakładała, iż jego kompetencje przejmą organa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów nr 347 z dnia 28 listopada 1956 r. wojskowe organa bezpieczeństwa włączono do Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W oparciu o rozkaz Ministra Obrony Narodowej nr 01/MON z dnia 10 stycznia 1957 r. GZI WP został rozformowany wraz wchodzącymi w jego skład zarządami, oddziałami, wydziałami i sekcjami istniejącymi przy okręgach wojskowych, instytucjach, związkach taktycznych i jednostkach. W miejsce GZI WP sformowano Szefostwo Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z jego zarządami, oddziałami i wydziałami. Zestawienie bibliografii oraz wykaz źródeł Inwentarz zespołu akt Głównego Zarządu Informacji MON z lat 1944-1956, Warszawa 1995. (mps). Skrypt z wykładu starszego specjalisty OBEP IPN Wrocław Pawła Piotrowskiego dotyczącego: Organów bezpieczeństwa państwa i informacji wojskowej w Wojsku Polskim w latach 1944-1990, Warszawa 2007 (mps). W. Roman, Archiwalia Głównego Zarządu Informacji MON, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 19/1996. Centralne Archiwum Wojskowe. Informator o zasobie, opr. A. Bartnik, J. Ciesielski, W. Roman, T. Wawrzyński, Warszawa 1996. W. Tkaczew, Powstanie i działalność organów informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994. J. Poksiński, „TUN”. Tatar – Utnik – Nowicki, Warszawa 1992. Z. Duda, M. Swat, Z dziejów kontrwywiadu Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1973. Zarys historyczny powstania i działalności organów kontrwywiadu wojskowego WP, opr. Z. Duda, Warszawa 1971.