Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Częstochowie [1975] 1983-1990

W skład województwa częstochowskiego weszły: miasta: Częstochowa, Blachownia, Dobrodzień, Gorzów Śląski, Kalety, Kłobuck, Koniecpol, Koziegłowy, Krzepice, Lubliniec, Myszków, Olesno, Pajęczno, Praszka, Szczekociny, Woźniki i Żarki, gminy: Borki Wielkie, Ciasna, Dąbrowa Zielona, Dobrodzień, Gidle, Gnaszyn Dolny, Gorzów Śląski, Herby, Irządze, Janów, Kamienica Polska, Kamyk, Kłomnice, Kochanowice, Koniecpol, Konopiska, Koszęcin, Koziegłowy, Koziegłówki, Kroczyce, Kruszyna, Krzepice, Lelów, Lipie, Miedźno, Moskorzew, Mrzygłód, Mstów, Mykanów, Niegowa, Nowa Brzeźnica, Olesno, Olsztyn, Opatów, Pajęczno, Panki, Pawonków, Pińczyce, Poczesna, Popów, Poraj, Praszka, Przybynów, Przyrów, Przystajń, Psary, Radłów, Rędziny, Rudniki, Secemin, Strzelce Wielkie, Szczekociny, Truskolasy, Węglowice, Włodowice, Wręczyca Wielka, Żarki i Żytno (podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw, Dz.U.1975.17.92).

W wyniku reformy administracyjnej, wprowadzonej ustawą z dnia 28 maja 1975 r., terytorium PRL podzielono na 49 nowych województw (Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91). Trójstopniowy podział kraju zastąpiono dwustopniowym, wyłączając ze struktury organizacyjnej powiaty. Obszary podległe wojewodom dzieliły się odtąd jedynie na gminy i miasta. Jednym z nowo utworzonych województw było województwo częstochowskie. Utworzono je wydzielając z północnej części województwa katowickiego dawne powiaty, w całości: powiat miejski Częstochowa, powiat kłobucki, powiat częstochowski, powiat lubliniecki i powiat myszkowski, a z powiatu zawierciańskiego dołączono 2 gminy. Z województwa łódzkiego dołączono: 5 jednostek administracyjnych (tj. gmin lub miast) z powiatu radomszczańskiego, 4 z powiatu pajęczańskiego (w tym: Pajęczno), 3 z powiatu wieluńskiego. Z terenu dawnego województwa kieleckiego do nowego województwa trafiło 8 jednostek z powiatu włoszczowskiego (w tym: Koniecpol i Szczekociny), a z województwa opolskiego prawie cały (6 z 8 jednostek) powiat oleski (w tym: Olesno). Ostatecznie na terenie województwa, zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw znalazło się 17 miast i 58 gmin (Dz.U. 1975, nr 17, poz. 92). W efekcie reformy zorganizowano Komendę Wojewódzką MO w Częstochowie, której podporządkowano pięć komisariatów miejskich MO w samej stolicy województwa, komisariaty MO w: Gnaszynie Dolnym, Kłobucku, Konopiskach, Lublińcu, Myszkowie, Oleśnie, komisariaty kolejowe MO w Częstochowie i Lublińcu oraz 58 posterunków MO w mniejszych miejscowościach (zgodnie z Zarządzeniem Komendanta Wojewódzkiego MO w Częstochowie nr 01/75 z dnia 3 maja 1975 r.). Komenda Wojewódzka MO dzieliła się na dwa zasadnicze piony: MO i SB, te z kolei dzieliły swoje zadania pomiędzy wydziały. W zakresie działań dotyczących MO, KWMO w Częstochowie podlegała bezpośrednio Komendzie Głównej MO, zaś w zakresie działań Służby Bezpieczeństwa – kierownictwu SB. Struktura wewnętrzna KWMO w momencie jej powstania obejmowała: Kierownictwo KWMO, jednostki organizacyjne pionu MO (Wydział Ogólny, Wydział Kadr, Wydział Inspekcji, przy którym działał też starszy inspektor ds. Służby Bezpieczeństwa, Wojewódzkie Stanowisko Kierowania, Wydział Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego, Wydział Kryminalny, Wydział do walki z Przestępstwami Gospodarczymi, Wydział Dochodzeniowo-Śledczy, Wydział Ruchu Drogowego, Wydział Prewencji Ogólnej, Wydział Kryminalistyki, Wydział Finansowy, Wydział Inwestycji i Remontów, Wydział Gospodarki Materiałowo-Technicznej, Wydział Łączności, Wydział Zdrowia i Spraw Socjalnych, Zmotoryzowany Odwód MO), jednostki organizacyjne pionu SB, który podlegał bezpośrednio Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB (Starszy Inspektor przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB – zagadnienia wywiadu, Wydział II – kontrwywiad, Wydział III – zwalczanie działalności opozycyjnej i – do 1979 r. – ochrona gospodarki, Wydział IV – sprawy religijne, Wydział Śledczy – rozpoznawanie i wykrywanie sprawców przestępstw przeciwko „istotnym interesom politycznym i gospodarczym PRL”, reprezentowanie SB przed organami prokuratury i wymiaru sprawiedliwości, Wydział „B” – obserwacja zewnętrzna, organizacja lokali konspiracyjnych, tajnych przeszukań, wstępne rozpoznanie operacyjne, udział w instalacji techniki specjalnej, Wydział „C” – prowadzenie ewidencji, archiwizacja akt, sporządzanie na ich podstawie analiz i opracowań dla kierownictwa KWMO, Wydział „T” – instalacja i obsługa aparatury podsłuchowej i podglądowej, Wydział „W” – perlustracja korespondencji, Wydział Paszportów – operacyjna ochrona międzynarodowej wymiany osobowej, Samodzielna Sekcja „A” – zabezpieczenie korespondencji zawierającej tajemnicę państwową i służbową, szyfrowanie i kodowanie). Wreszcie równolegle do pionów MO i SB funkcjonował pion polityczno-wychowawczy (w strukturze KWMO/WUSW w Częstochowie istniał od 1 listopada 1981 r. Wydział Polityczno-Wychowawczy), jednak w trakcie weryfikacji funkcjonariuszy, prowadzonej w 1990 r. na mocy Zarządzenia nr 51/90 Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 25 czerwca 1990 r., jego pracowników traktowano tak jak funkcjonariuszy SB. Wspomniana na wstępie likwidacja powiatów wymusiła zmianę w strukturach podległych MSW. Na czele Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej stał komendant, któremu podlegały wydziały MO i SB. Jednostki terenowe MO dzieliły się na komisariaty (w większych miastach) i posterunki. Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa, poza KWMO, byli obecni tylko w kilku większych komisariatach i pracowali tam na zasadzie oddelegowania. Powstanie rejonowych jednostek administracji państwowej spowodowało w 1982 r. utworzenie także jednostek rejonowych w strukturze MO. Na terenie województwa częstochowskiego od kwietniu 1982 r. istniały: Komenda Miejska MO w Częstochowie, Komisariaty w: Kłobucku, Lublińcu, Myszkowie i Oleśnie, a we wrześniu dołączył do nich Komisariat w Koniecpolu. Jednostkom rejonowym podporządkowano Posterunki MO. Natomiast 18 marca 1983 r. Komendant Wojewódzki MO w Częstochowie powołał piony SB w rejonowych Komisariatach MO w: Kłobucku, Koniecpolu, Myszkowie, Lublińcu i Oleśnie. Od tego czasu funkcjonariusze wykonujący zadania SB, oddelegowani do jednostek rejonowych MO, zostali włączeni do struktury i etatów SB do tych jednostek. Przejściowy charakter miało natomiast utworzenie pionu SB w KMMO w Częstochowie. W jednostkach terenowych istniały – podległe odpowiednim Wydziałom KWMO – piony SB: II, III, IV, V oraz paszportowe. Z upływem czasu tworzono też kolejne komórki organizacyjne SB podległe KWMO w Częstochowie. W 1979 r. powstał Wydział III „A”, w 1981 r. przekształcony w Wydział V (ochrona gospodarki narodowej, zwalczanie działalności opozycyjnej na terenie zakładów pracy). W 1980 r. powstało stanowisko Starszego Inspektora Analityczno-Informacyjnego Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB w Częstochowie. Stanowisko to stało się zalążkiem powstałego w 1981 r. jednoosobowego Inspektoratu Analityczno-Informacyjnego Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego ds. SB. Kontynuacją tych działań było utworzenie, już po przekształceniu KWMO w Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych, w dniu 1 grudnia 1983 r. Zespołu Informacyjno-Analitycznego, którego zadaniem było opracowywanie informacji codziennych dla potrzeb Gabinetu Ministra Spraw Wewnętrznych w Warszawie. W 1984 r. powróciło zaś stanowisko Starszego Inspektora Inspektoratu Analityczno-Informacyjnego podległego bezpośrednio Zastępcy Szefa WUSW ds. SB. 1 października 1982 r. powołano Inspektorat Ochrony Przemysłu nadzorujący pracę Straży Przemysłowej oraz koordynujący pracę Straży Pocztowej, Bankowej, Leśnej i Służby Ochrony Kolei. 1 sierpnia 1983 r., w następstwie uchwalenia Ustawy o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działalności podległych mu organów z dn. 14 lipca 1983 r. (Dz.U. 1983, nr 38, poz. 172), wprowadzono zmiany organizacyjne w resorcie spraw wewnętrznych w całej Polsce, które jednak ograniczyły się do zmiany nazw jednostek organizacyjnych, pozostawiając bez zmian strukturę oraz jej zadania. Na terenie działania dotychczasowej KWMO w Częstochowie odpowiednie zmiany wprowadził Rozkaz Organizacyjny Szefa Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Częstochowie nr 018/CZ/83 z dnia 4 sierpnia 1983 r. I tak Komenda Wojewódzka MO w Częstochowie przyjęła nazwę Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Częstochowie, Komenda Miejska MO w Częstochowie to Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Częstochowie. W podobny sposób rejonowe jednostki MO na omawianym terenie przyjęły nazwy Rejonowych Urzędów Spraw Wewnętrznych w: Kłobucku, Koniecpolu, Lublińcu, Myszkowie i Oleśnie (odpowiednio uległy zmianie nazwy stanowisk, np. Komendant Wojewódzki MO był odtąd Szefem WUSW, na czele RUSW stał Szef RUSW, zaś pracami SB kierowali odpowiednio: Zastępca Szefa WUSW ds. SB i Zastępcy Szefów RUSW ds. SB). W okresie funkcjonowania WUSW w Częstochowie rozbudowywano nadal pion SB. 31 października 1984 r. Wydział Łączności przeniesiono do pionu SB. Od 1 stycznia 1985 r. działały w Częstochowie: Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy (zapobieganie i zwalczanie szkodliwych zachowań funkcjonariuszy i pracowników cywilnych wobec resortu i państwa) i Wydział VI (gospodarka rolna i leśna) oraz podległe mu jednostki terenowe. Poważne zmiany organizacyjne w zakresie pionu SB przyniosły Zarządzenie nr 075/89 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 sierpnia 1989 r. i Zarządzenie Organizacyjne Dyrektora Biura Organizacyjno-Prawnego MSW nr 0439/Org z dnia 10 listopada 1989 r., w wyniku których w WUSW w Częstochowie zlikwidowano Wydziały: III, IV, V i VI oraz Inspektorat Ochrony Przemysłu i Inspektorat Analityczno-Informacyjny, powołano zaś Wydziały: Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa (przejął zadania Wydziału III), Ochrony Gospodarki (powstał z połączenia Wydziałów V i VI oraz Inspektoratu Ochrony Przemysłu) oraz Studiów i Analiz (powstał na bazie Wydziału IV i Inspektoratu Analityczno-Informacyjnego). W jednostkach terenowych również dokonano reorganizacji łącząc piony III, IV, V i VI. Osobno działały nadal piony II i paszportowy. Z kolei 12 grudnia 1989 r. Szef WUSW w Częstochowie w oparciu o Zarządzenie Organizacyjne MSW nr 0571/Org z dnia 6 grudnia 1989 r. powołał Inspektorat I SB. Na mocy Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. 1990, nr 30, poz. 180), Zarządzenia nr 043/90 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1990 r. i wreszcie Zarządzenia nr 015/90 Szefa WUSW w Częstochowie z dnia 24 maja 1990 r. Służba Bezpieczeństwa WUSW w Częstochowie zakończyła swoją działalność, poszczególne jej komórki organizacyjne miały sporządzić wykazy bieżących spraw operacyjnych i środków pracy operacyjnej oraz przekazać dokumentację operacyjną do archiwum Wydziału „C”.

Archiwum Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Częstochowie funkcjonowało w ramach Wydziału „C” i gromadziło akta spraw zakończonych. Przejmowanie akt regulowały obowiązujące w resorcie spraw wewnętrznych instrukcje archiwalne (w momencie utworzenia KWMO obowiązywało Zarządzenie nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1974 r. w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych, znowelizowane następnie w 1979 r. przez Zarządzenie nr 030/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 lipca 1979 r. zmieniające zarządzenie w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych). Zasób archiwalny Wydziału „C” KWMO w Częstochowie, oprócz akt wytworzonych przez tę jednostkę, tworzyły dokumenty byłych komend powiatowych MO, dotyczące nie zakończonych działań Służby Bezpieczeństwa oraz teczki personalne i pracy czynnych tajnych współpracowników milicji. Komendy Wojewódzkie MO w Katowicach, w Opolu, w Kielcach, w Łodzi (spod których jurysdykcji wyłączono jednostki podlegające od 1975 r. Komendantowi Wojewódzkiemu MO w Częstochowie) zobligowane były do przekazania Wydziałowi „C” KWMO w Częstochowie następujących dokumentów: kopii kartotek dotyczących osób zamieszkałych na terenie nowo utworzonego województwa częstochowskiego, akt osobowych zwolnionych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, MO, ORMO zamieszkałych na terenie tegoż województwa, teczek personalnych i pracy wyeliminowanych tajnych współpracowników, którzy uczestniczyli w rozpracowywaniu podziemia niepodległościowego, bandytyzmu bądź szpiegostwa, a zamieszkiwali w województwie częstochowskim. Do Wydziału „C” KWMO w Częstochowie trafiły też kopie opracowań monograficznych dotyczących terenu nowego województwa. Komendy miast, komisariaty i posterunki MO prowadziły, przy właściwych kancelariach tych jednostek, tzw. składnice akt, które gromadziły akta wytworzone przez te jednostki. W składnicach tych mogły być przechowywane wyłącznie akta kategorii archiwalnej „B” (akta kategorii „A” przechowywano wyłącznie w archiwach Biura „C” lub Wydziałów „C” komend wojewódzkich). Należy przy tym dodać, że sama Częstochowa i powiat częstochowski należały do województwa kieleckiego do reformy administracyjnej z 1950 r. (wprowadzonej Ustawą z 28 czerwca 1950 r. - Dz.U. 1950, nr 28, poz. 255) i dopiero wtedy włączono te tereny do województwa katowickiego. Z powyższych komplikacji administracyjnych wyniknąć niekiedy mogą pewne utrudnienia związane z poszukiwaniem akt archiwalnych, w tym akt organów bezpieczeństwa. Badając ich działalność na terenach województwa częstochowskiego (zwłaszcza przed jego powstaniem), należy zatem przeprowadzać kwerendę nie tylko w zasobie archiwalnym IPN w Katowicach, ale także w archiwach Instytutu, w których znalazły się dokumenty organów bezpieczeństwa z dawnych województw: kieleckiego, opolskiego bądź łódzkiego (w zależności od badanego regionu). Zmiany organizacyjne w resorcie spraw wewnętrznych w latach 1982–1983 nie wpłynęły zasadniczo na działalność częstochowskiego Wydziału „C”. Zmiana nazwy z KWMO na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych nie zmieniła roli Wydziału „C” WUSW w Częstochowie, którego nie zredukowano do Sekcji „C” Wydziału Zabezpieczenia Operacyjnego, jak to miało miejsce w przypadku wielu mniejszych województw. Natomiast dużą rolę w ukształtowaniu struktury zespołu akt WUSW w Częstochowie odegrała ostatnia resortowa instrukcja wprowadzona Zarządzeniem nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 r. w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych. Zgodnie z nią Wydział „C” WUSW w Częstochowie stał się miejscem przechowywania materiałów WUSW w Częstochowie, a także dokumentacji powyżej kategorii „B-5” rejonowych urzędów spraw wewnętrznych, komisariatów i posterunków MO (ograniczono zatem rolę składnic akt istniejących przy jednostkach terenowych). Dokumentacja tej samej kategorii trafiała do Wydziału „C” ze Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza (podlegających w tym okresie MSW), co wynikało z porozumień zawartych w 1982 r. między pionami III i V SB z jednej strony, a Zarządem Zwiadu WOP z drugiej. Celem ich było zacieśnienie wzajemnej współpracy, w tym także wykorzystywanie osobowych źródeł informacji drugiej strony, przekazywanie sobie spraw operacyjnych, materiałów wstępnych itp. W wyniku zawarcia odpowiednich porozumień między MSW i Ministerstwem Obrony Narodowej, w archiwum WUSW w Częstochowie znalazły się również materiały tajnych współpracowników Wojskowej Służby Wojskowej jednostek wojskowych MON, którzy zostali zwolnieni do rezerwy lub z pracy w jednostkach wojskowych. Chodziło o możliwość nawiązania kontaktów z tymi osobami przez SB i ewentualną dalszą współpracę. Należy też dodać, że poza archiwum Wydziału „C” przechowywano znaczącą część (516,6 mb. akt) obecnego zespołu WUSW w Częstochowie, jaką stanowią akta paszportowe (wyjątek stanowią dokumenty administracyjne Wydziału Paszportów). Były one mianowicie składowane w składnicach akt jednostek terenowych wytwarzających dokumentację paszportową. Podobna sytuacja zaistniała w przypadku akt funkcjonariuszy ORMO (15 mb.). Na obecny stan zachowania materiałów, wytworzonych przez Służbę Bezpieczeństwa Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Częstochowie, duży wpływ miała akcja niszczenia akt przeprowadzona na przełomie lat 80. i 90. XX w. Pomijając brakowanie prowadzone zgodnie z przepisami (po upłynięciu okresu przechowywania akt), spora część zasobu aktowego została zniszczona z zupełnie innych przyczyn. Przemiany polityczne w Polsce skutkowały zmianami w organizacji i kierunkach działania SB. M.in. już w 1988 r., w związku z tzw. normalizacją w stosunkach Państwo – Kościół, przystąpiono do niszczenia Teczek Ewidencji Operacyjnej Księży (traktowanych jako akta rozpracowań operacyjnych – sygnatura II) dotyczących osób już nieżyjących. W roku następnym uznano za bezzasadne tworzenie w ogóle tego rodzaju dokumentacji, w związku z czym nakazano zaniechanie jej prowadzenia, a istniejące teczki miały zostać zniszczone (przyspieszenie tych działań nastąpiło po podpisaniu przez Dyrektora Departamentu IV MSW pisma nr Ua-001851/89 z dnia 1 września 1989 r.). W przypadku WUSW w Częstochowie, informacje o niszczeniu tychże materiałów zawiera seria protokołów brakowania o wspólnym numerze 0050/89, pochodzących z okresu 7–15 września 1989 r. Również inne rodzaje akt zaczęto niszczyć w 1988 r., np. protokół brakowania nr 035/88 z dnia 26 maja 1988 r. zawierał 1680 pozycji, dotyczących przeważnie akt osobowych źródeł informacji, z których część złożono do archiwum zaledwie 2 lata wcześniej. Gwałtowne przyspieszenie tych działań nastąpiło jesienią 1989 r. W związku z dokonaną wówczas reorganizacją Służby Bezpieczeństwa, nakazano zniszczenie akt, które uznano za „posiadające niską wartość operacyjną i znikomą przydatność w realizacji aktualnych zadań”. Masowo niszczono wówczas akta dotyczące zwalczania dopiero co zalegalizowanej opozycji antykomunistycznej. W ten sposób chciano pozbyć się materiałów, które mogły być w przyszłości wykorzystane przeciwko SB i władzom komunistycznym. Poszczególne jednostki organizacyjne SB WUSW w Częstochowie niszczyły również („we własnym zakresie” – jak to niekiedy określano) akta, których w ogóle nie złożono do archiwum, co było kolejnym złamaniem obowiązujących przepisów. Działania te prowadzono w pośpiechu i chaotycznie, co sprawiło, że na niektórych protokołach brakowania z przełomu 1989/1990 r. brak numerów, dat, liczby tomów itp. Akcja ta została oficjalnie przerwana przez ówczesnego Ministra Spraw Wewnętrznych Czesława Kiszczaka (Decyzja nr 1/90 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 31 stycznia 1990 r. w sprawie zakazu niszczenia dokumentów w resorcie spraw wewnętrznych), po wcześniejszym upublicznieniu informacji o niszczeniu akt resortu SW i interwencji Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Działalności MSW. Faktycznie jednak niszczenie akt trwało jeszcze przez kilka miesięcy. W efekcie, spośród akt operacyjnych złożonych do archiwum Wydziału „C” WUSW w Częstochowie (wytworzonych zarówno przez SB, jak i Wojska Ochrony Pogranicza oraz Wojskową Służbę Wewnętrzną), OBUiAD IPN w Katowicach przejęło 75,8 % akt o sygnaturze archiwalnej I (akta OZI i kandydatów na OZI, dysponentów LK i MK oraz kandydatów na dysponentów LK i MK), 100 % mikrofilmów dotyczących akt o sygnaturze archiwalnej I, 55 % akt o sygnaturze archiwalnej II (rozpracowania operacyjne), 99 % akt o sygnaturze archiwalnej III (akta postępowań przygotowawczych), 78 % akt o sygnaturze archiwalnej IV (akta spraw obiektowo-zagadnieniowych). Jak widać najbardziej ucierpiały akta o sygnaturze archiwalnej II, a zatem m.in. akta TEOK i materiały wstępne. Na przełomie lat 1989/1990 doszło też do zniszczenia sporej ilości akt, których do archiwum w ogóle nie złożono. Wyszczególniono je na protokołach brakowania, lecz w wielu przypadkach nie podawano ilości tomów wchodzących w skład danej jednostki, stąd niemożliwe jest ustalenie ilości jednostek aktowych, które wówczas zostały zniszczone. Natomiast na podstawie zapisów w dziennikach rejestracyjnych ustalono, że zniszczono w tym czasie materiały dotyczące 2052 OZI i kandydatów na OZI, 1431 rozpracowań operacyjnych (z czego dużą część stanowiły materiały wstępne) i 110 spraw obiektowo-zagadnieniowych. Jak widać, była to bardzo duża ilość materiałów. O ile, w przypadku akt wytworzonych przez WUSW w Katowicach, które na przełomie lat 1989/1990 przeznaczono do zniszczenia, część z nich ostatecznie przetrwała i została przekazana do IPN w tzw. workach ewakuacyjnych, o tyle, w przypadku WUSW w Częstochowie, do zasobu IPN nie trafiły żadne akta, które w dziennikach rejestracyjnych zostały opisane jako zniszczone w omawianym okresie. Po zlikwidowaniu Służby Bezpieczeństwa, i powołaniu Urzędu Ochrony Państwa, województwo częstochowskie znalazło się w obszarze działalności Delegatury UOP w Katowicach. Po likwidacji WUSW w Częstochowie, zasób jego archiwum znalazł się w siedzibie nowo utworzonej Komendy Wojewódzkiej Policji. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku, po wydzieleniu w archiwum policyjnym, akta częstochowskiej SB zostały przekazane do Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Katowicach. Nadmienić należy, że akta byłego WUSW w Częstochowie nie doczekały się opracowania zgodnego z zasadami metodyki archiwalnej ani u wytwórcy, ani w Delegaturze UOP w Katowicach. W latach 2001–2010 trwało przejmowanie akt po byłym WUSW w Częstochowie przez archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach. Główna partia tych materiałów trafiła do OBUiAD w Katowicach w 2001 r. Delegatura UOP w Katowicach przekazała wtedy większość istotnych materiałów: za protokołami z dnia 4 października 2001 r. przekazano np. 4530 j.a. (31,8 mb.) akt o sygnaturze I oraz 836 j.a. (9,75 mb.) akt o sygnaturze II. Za protokołami z dnia 1 października 2001 r. OBUiAD w Katowicach przejęło 292 j.a. (4,65 mb.) akt o sygnaturze III i 288 j.a. (6,5 mb.) akt o sygnaturze IV. W dniu 3 października 2001 r. wpłynęło 1253 j.a. (18,55 mb.) akt administracyjnych, a w dniach 28 marca 2002 r., 19 lipca 2002 r. i 23 czerwca 2003 r. Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach przekazała łącznie 1 834 j.a. (21,7 mb.) akt osobowych funkcjonariuszy MO, UBP i SB. Po utworzeniu w 2002 r. Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, niewielkie ilości akt o sygnaturze I i administracyjnych przekazywała do OBUiAD w Katowicach Delegatura ABW w Katowicach. Przez następne lata, w niewielkich już transzach, z Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach sukcesywnie napływały też akta administracyjne WUSW w Częstochowie oraz akta osobowe funkcjonariuszy SB (ostatnie przejęcie w dniu 20 kwietnia 2010 r.). Ważnym nabytkiem pionu ewidencji OBUiAD w Katowicach są przejęte kartoteki WUSW w Częstochowie. Pozyskano następujące kartoteki: rejestracyjną (0,1 mb.), ogólnoinformacyjną (2,1 mb.), odtworzeniową (2,5 mb.) i kartotekę osobową byłych funkcjonariuszy SB i MO (2 mb.).

Daty krańcowe zespołu stanowią lata 1975–1990. Niemniej jednak w archiwum tym znalazły się dokumenty jeszcze z 1935 r. (anteriora), a ostatnie datowane są na rok 2009 (posteriora). Zespół WUSW w Częstochowie należy sklasyfikować jako prosty, zamknięty i fragmentaryczny. Prosty, ponieważ ostatnią jednostką archiwizującą akta wchodzące w skład omawianego zespołu był Wydział „C” WUSW w Częstochowie. W ramach WUSW istniała jedna kancelaria. Z tego powodu archiwizacja dokumentacji wytworzonej przez RUSW była wynikiem systemu obiegu akt spraw i nie wynikała z istnienia w ramach WUSW niezależnych i równorzędnych kancelarii. Wręcz przeciwnie, system rejestracji spraw wymuszał istnienie jednej wspólnej kancelarii dla WUSW i jednostek mu podległych. Zasady funkcjonowania kancelarii akt spraw w WUSW w Częstochowie regulowało Zarządzenie Nr 9/75 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 lutego 1975 roku w sprawie zasad pracy kancelaryjnej w resorcie spraw wewnętrznych zawierające „Instrukcję kancelaryjną dla jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych”, które wprowadzało system oparty na wykorzystaniu dziennika korespondencyjnego, polegający na rejestrowaniu zarówno korespondencji wpływającej, jak i wysyłanej, jawnej i niejawnej. Zespół WUSW w Częstochowie jest zamknięty, ponieważ został zarchiwizowany po zakończeniu działalności przez jego wytwórcę. Niemniej akta przechowywane w OBUiAD w Katowicach, dotyczące omawianego zespołu, nie stanowią całości zespołu. Wynika to wprost z art. 5 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r., Nr 63, poz. 424, z późn. zmianami). W archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach pozostały akta wytworzone przez piony: milicyjny, administracyjno-gospodarczy oraz większość dokumentów pionu polityczno-wychowawczego. Do archiwum Oddziału IPN-KŚZpNP w Katowicach został przekazany więc fragment zarchiwizowanego zespołu WUSW w Częstochowie, ograniczony do materiałów archiwalnych wytworzonych przez jednostki i komórki Służby Bezpieczeństwa omawianego wytwórcy. Należy zatem określić przechowywany w OBUiAD w Katowicach w/w zespół jako fragmentaryczny. Akta WUSW w Częstochowie nie zostały opracowane zgodnie z zasadami metodyki archiwalnej, tj. nie wykonano czynności wchodzących w zakres tradycyjnego porządkowania zespołu (zbioru) oraz sporządzania do niego inwentarza ze wstępem. Inwentarz archiwalny w archiwum cywilnych organów bezpieczeństwa państwa był środkiem ewidencyjnym, w którym rejestrowano kolejne dopływy akt spraw zakończonych z jednostek organizacyjnych do archiwum. Należy także pamiętać, że akta, po przekazaniu ich do archiwum, były jednak ciągle wykorzystywane do działań operacyjnych. To powodowało, że funkcjonariusze Wydziału „C” wykonywali odpowiednie pomoce ewidencyjne do szybkiego wyszukiwania potrzebnych informacji oraz oznaczali materiały sygnaturą archiwalną, którą tworzyły: symbol materiałów i numer, pod jakim akta zostały zarejestrowane w dzienniku (inwentarzu) archiwalnym. Materiały operacyjne były ewidencjonowane w dziennikach (inwentarzach) archiwalnych, które zasadniczo miały być prowadzone oddzielnie dla każdego symbolu akt. W zespole WUSW w Częstochowie można wydzielić następujące typy akt (przyjęto zmodyfikowany podział materiałów archiwalnych, wchodzących w skład zespołu WUSW w Częstochowie, w odniesieniu do podziału wynikającego z Zarządzenia nr 049/85; główny podział na materiały operacyjne, osobowe, administracyjne oraz obronne został zachowany, jednak do materiałów administracyjnych zostały włączone wszelkie normatywy dotyczące pracy operacyjnej): - materiały operacyjne: Przez materiały operacyjne rozumiano wszystkie dokumenty wytworzone przez Służbę Bezpieczeństwa, Milicję Obywatelską, organy Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, Nadwiślańskie Jednostki Wojskowe MSW oraz Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej jednostek wojskowych podległych Ministrowi Obrony Narodowej, a dotyczące rodzajów spraw operacyjnych: I – Teczki personalne i pracy osobowych źródeł informacji (tajnych współpracowników, kontaktów operacyjnych, konsultantów SB, tajnych współpracowników WSW i Zwiadu WOP), teczki personalne dysponentów lokali kontaktowych, kandydatów na osobowe źródła informacji i dysponentów lokali kontaktowych; II – Akta spraw operacyjnego sprawdzenia i operacyjnego rozpracowania, dotyczące osób, środowisk i wydarzeń, kwestionariusze ewidencyjne, dotyczące osób oraz teczki ewidencji operacyjnej na księży, materiały wstępne; III – Akta spraw dochodzeń i śledztw Wydziału Śledczego, WSW i WOP; IV – Akta spraw obiektowych i zagadnieniowych. Przytoczone powyżej podstawowe symbole akt operacyjnych mogły zostać wyróżnione dodatkowo innymi symbolami: I/k lub I-k – akta kandydatów na osobowe źródła informacji; I-m, II-m, III-m, IV-m – dla dokumentacji wytworzonej przez pion MO; I-w, II-w, III-w, IV-w – dla dokumentacji wytworzonej przez Zwiad WOP, czy WSW. Należy zaznaczyć, że w WUSW w Częstochowie dzienniki archiwalne były prowadzone osobno dla spraw oznaczonych jako I, I-m, I/k i osobno dla I-w, co nie było zgodne z zasadami zawartymi w instrukcji archiwalnej z 1985 r. Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do spraw postępowań przygotowawczych wytworzonych przez SB, WSW i Zwiad WOP. OBUiAD w Katowicach posiada więc inwentarze prowadzone dla spraw III oraz osobno dla spraw III-w. Natomiast sprawy oznaczone jako II i II-w oraz IV i IV-w były ewidencjonowane we wspólnych inwentarzach archiwalnych zgodnie z przytoczonymi zasadami z 1985 r. - materiały osobowe: Teczki personalne funkcjonariuszy MO, SB oraz pracowników cywilnych WUSW w Częstochowie. Stosowano przy tym następujące symbole akt: V – akta funkcjonariuszy SB; VI – akta funkcjonariuszy MO; VII – akta pracowników cywilnych resortu spraw wewnętrznych; VIII – akta żołnierzy zawodowych resortu spraw wewnętrznych. - materiały administracyjne: Dokumenty te zawierają przepisy i dokumenty jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych, które zostały wytworzone przez te jednostki w związku z ich działalnością. Zawierały treści analityczne, sprawozdawczość czy normatywy. Były to więc: zarządzenia, decyzje, rozkazy, wytyczne Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Głównego MO, Komendanta Wojewódzkiego MO/Szefa WUSW w Częstochowie, regulaminy organizacyjne, zakresy działań, etaty poszczególnych wydziałów WUSW i rejonowych urzędów; dzienniki podawcze i korespondencyjne, rejestry przesyłek miejscowych kancelarii i sekretariatów wydziałów; plany oraz sprawozdania opisowe i statystyczne wydziałów WUSW i rejonowych urzędów, charakterystyki kontrwywiadowcze województwa, zestawienia statystyczne, listy obecności i podania o urlop funkcjonariuszy i pracowników wydziałów; rozliczenia funduszu „O”; materiały wytworzone przez Wydział „C” WUSW w Częstochowie, tj. dzienniki rejestracyjne i archiwalne, rejestry, kartoteki operacyjne i pomocnicze, materiały międzyresortowe, takie jak faktologie, skorowidze, repertoria; korespondencja wydziałów WUSW i rejonowych urzędów w wyżej wymienionych zagadnieniach oraz biblioteka. Ponadto różne materiały niewykorzystane w innych sprawach, a także materiały nieuporządkowane. - materiały obronne: Plany, meldunki, mapy, zestawienia statystyczne, korespondencja wydziałów WUSW w Częstochowie i RUSW związana z przygotowaniem do działań w wypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. - materiały paszportowe: Akta zawierające materiały dotyczące uzyskania zgody na wyjazd za granicę - czasowy (prywatny lub służbowy), stały, konsularny. Archiwalia WUSW w Częstochowie są przechowywane albo w formie poszytu (skorowidze, księgi, dzienniki i repertoria, akta), albo jako materiały nie zszyte, kiedy mamy do czynienia np. z kartotekami. W materiałach archiwalnych występują również fotografie (pod postacią negatywów i pozytywów), klisze fotograficzne czy fotokopie. Wśród dokumentów znajdują się również kasety magnetofonowe, mapy, szkice, ulotki, szkice, wycinki z prasy, plany, stemple, znaczki. Część dokumentów została zmikrofilmowana jeszcze przez wytwórcę i przekazana w postaci mikrofilmów, zarówno jako diazo jak i jacket.

W oparciu o dostępną literaturę, dotyczącą organizacji i metod pracy cywilnych organów bezpieczeństwa, a przede wszystkim dzięki analizie przejętych akt administracyjnych, w tym zarządzeń i decyzji wydawanych przez wytwórcę, ustalono strukturę KWMO/WUSW w Częstochowie oraz ustalono schemat układu materiału archiwalnego. Jak wspomniano wcześniej, omawiany zespół ma charakter fragmentaryczny, w jego więc opracowaniu przyjęto metodę schematyczno – rzeczową. Wyodrębnienie siedmiu serii materiałów archiwalnych odzwierciedla w zasadzie typy przekazanych akt do IPN: - seria akt operacyjnych, - seria akt osobowych, - seria akt administracyjnych Milicji Obywatelskiej, - seria akt administracyjnych Służby Bezpieczeństwa, - seria akt jednostek terenowych, - seria akt obronnych, - seria akt obronnych, - seria akt paszportowych. Zaznaczyć należy, że zachowano sygnatury archiwalne wynikające ze spisów zdawczo-odbiorczych przekazania dokumentów do IPN, co wynika z faktu, że przewidziano jeszcze dopływy. Pomocniczo funkcjonują też sygnatury wytwórcy. Jeśli sygnatura wytwórcy łamana jest przez cyfrę arabską, odnosi się do dokumentów zachowanych w postaci mikrofilmów (występujące w sygnaturach IPN dotyczących mikrofilmów wyrażenia „D” i „J” oznaczają odpowiednio „diazo” i „jacket”). Gdy natomiast łamana jest przez cyfrę rzymską – określa dokumenty zachowane w postaci papierowej.

a./ Dokumenty 1. AIPN Ka, 94/29, Korespondencja dotycząca spraw bieżących oraz schemat organizacyjny Wydziału Paszportów WUSW w Częstochowie z 1983 r. 2. AIPN Ka, 233/2, Etaty SB Komisariatów MO/RUSW w Kłobucku, Koniecpolu, Lublińcu, Myszkowie, Oleśnie oraz ZOMO i Wydziału Zdrowia i Spraw Socjalnych KWMO/WUSW w Częstochowie z lat 1981-1990 3. AIPN Ka, 233/3, Etaty SB Komisariatów MO/RUSW w Kłobucku, Koniecpolu, Lublińcu, Myszkowie i Oleśnie z lat 1983-1990 4. AIPN Ka, 233/4, Reorganizacja SB: ramowe wytyczne w sprawie organizacji Służby Bezpieczeństwa w jednostkach rejonowych (równorzędnych) MO oraz wykazy etatów SB KMMO w Częstochowie, KMO w Kłobucku, Koniecpolu, Lublińcu, Myszkowie i Oleśnie z lat 1982-1984 5. AIPN Ka, 233/5, Utworzenie i struktura organizacyjna pionu VI SB w WUSW w Częstochowie oraz w terenowych Urzędach Spraw Wewnętrznych woj. częstochowskiego 6. AIPN Ka, 233/6, Reorganizacja SB w latach 1989-1990 : propozycje zmian strukturalno-organizacyjnych SB w WUSW w Częstochowie i jednostkach terenowych, rozmieszczenie etatów w Wydziale OKPP, Wydziale Ochrony Gospodarki oraz Wydziale SiA WUSW w Częstochowie 7. AIPN Ka, 233/7, Zakres działania Wydziału III ”A” SB KWMO w Częstochowie 8. AIPN Ka, 233/8, Zakres działania Inspektoratu Ochrony Przemysłu KWMO/WUSW w Częstochowie 9. AIPN Ka, 233/9, Zakresy działania Wydziałów V i VI WUSW w Częstochowie, Inspektoratu Ochrony Przemysłu oraz Samodzielnej Sekcji "A" WUSW w Częstochowie 10. AIPN Ka, 437/14, t.1, Zarządzenia Komendanta Wojewódzkiego MO i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1975-1986 11. AIPN Ka, 437/17, Zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1983-1989 12. AIPN Ka, 608/1, Decyzje i zarządzenia Komendanta Wojewódzkiego MO i Szefa WUSW w Częstochowie dotyczące określania niektórych zasad podziału obowiązków w KWMO i WUSW w Częstochowie z lat 1980-1985 13. AIPN Ka, 021/1, t.2, Zarządzenia, decyzje i komunikaty Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1975-1989 14. AIPN Ka, 021/3, t.2, Zarządzenia, decyzje i pisma okólne Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO, Kierownika Sztabu KWMO, Szefa WUSW i Kierownika Sztabu WUSW w Częstochowie z lat 1975-1990 15. AIPN Ka, 021/6, t.1, Materiały dotyczące bieżącej działalności KWMO/WUSW w Częstochowie z lat 1975-1990 16. AIPN Ka, 021/8, t.17, Materiały dotyczące organizacji Wydziału OKPP WUSW w Częstochowie 17. AIPN Ka, 021/13, t.2, Protokoły brakowania dokumentacji różnych Wydziałów WUSW w Częstochowie prowadzonego w latach 1984-1990 18. AIPN Ka, 021/14, t.5, Zakres działania i zainteresowań Wydziału Studiów i Analiz WUSW w Częstochowie 19. AIPN Ka, 021/17, Zarządzenia, decyzje i wytyczne Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO, Szefa WUSW i Kierownika Sztabu WUSW w Częstochowie z lat 1975-1988 20. AIPN Ka, 021/18, t.1, Zarządzenia i decyzje Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1972-1989 21. AIPN Ka, 021/23, t.4, Rozkazy, zarządzenia, instrukcje i komunikaty Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Głównego MO i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1958-1989 22. AIPN Ka, 021/24, Decyzje, zarządzenia i pisma okólne Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO i Szefa WUSW w Częstochowie z lat 1975-1990 23. AIPN Ka, 021/32, t.1, Wytyczne Departamentu III MSW oraz zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych dotyczące działalności Wydziałów III z lat 1974-1988 24. AIPN Ka, 021/125, t.1, Rozkazy, zarządzenia i decyzje Ministra Spraw Wewnętrznych, Komendanta Wojewódzkiego MO, Szefa WUSW i Kierownika Sztabu WUSW w Częstochowie z lat 1976-1990 25. AIPN Ka, 021/126, t.4, Schemat organizacyjny i zakresy pracy Wydziału „B” KWMO/WUSW w Częstochowie z lat 1975-1990 26. AIPN Ka, 021/128, t.1, Zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Komendanta Głównego MO dotyczące działalności Wydziałów „B” z lat 1976-1990 27. AIPN Ka, 021/154, Zarządzenia Komendanta Wojewódzkiego MO w Częstochowie z lat 1975-1983 28. AIPN Ka, 021/177, Akty prawne Zarządu Ochrony Funkcjonariuszy MSW z lat 1985-1987 29. AIPN Ka, 021/197, t.1-8, Protokoły brakowania wytworzone przez WUSW w Częstochowie w latach 1988-1990 30. AIPN Ka, 093/28, t.1, Zarządzenie nr 034/74 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1974 roku w sprawie postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych 31. AIPN Ka, 093/152, Zarządzenie nr 049/85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 8 lipca 1985 roku w sprawie organizacji i zasad postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych 32. AIPN Ka, 093/732, Wytyczne i instrukcje Dyrektora Biura „C” MSW z lat 1972-1988 b./ Opracowania 1. Kadra Bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwach śląskim/katowickim, bielskim i częstochowskim, wstęp i redakcja W. Dubiański, A. Dziuba, A. Dziurok, Katowice 2009 2. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. T.3: 1975-1990, pod. red. P. Piotrowskiego, Warszawa 2008 3. P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 1(3)/2003, s. 51-107 4. P. Perzyna, Problematyka rozpoznania struktury zasobu i zespołowości akt cywilnych organów bezpieczeństwa oraz ich informatycznego opisu, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, t.2, Warszawa 2009, s. 13-52 5. S. Białek, Brakowanie i niszczenie dokumentacji SB w województwie opolskim w latach 1987-1990. Ustalenia wstępne, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, t.2, Warszawa 2009, s. 53-107 6. Wstęp do inwentarza zespołu akt Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Częstochowie (1975) 1983–1990 (autorzy: Anna Badura, Augustyn Brzezina, Aleksander Drozdowski, Renata Dziechciarz i Mariusz Mrzyk)