Zespół / zbiór

Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie 1954-1956

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego został powołany w miejsce rozwiązanego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na mocy dekretu Rady Państwa PRL z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych (Dz.U. 1954, nr 54, poz. 269), który to dekret stwierdzał, że KdsBP powołany jest „do ochrony ustroju ludowo-demokratycznego, ustalonego w konstytucji PRL” oraz że „prowadzi na podstawie praw PRL walkę z wszelką działalnością wymierzoną przeciw ustrojowi ludowo-demokratycznemu”, i przejmuje w zakres swego działania wszelkie kwestie związane z ww. celami, które należały do kompetencji MBP (w odróżnieniu od MSW, które przejęło literalnie wymienione konkretne zadania MBP wraz z odpowiedzialnymi za ich wykonywanie strukturami). KdsBP przejęło w praktyce wszystkie uprawnienia, jakimi dysponowało MBP. Podstawą dla prowadzenia pracy operacyjnej przez jednostki KdsBP były wydane wraz z uchwałą Komitetu z dn. 11 marca 1955 r. o zasadach pracy z agenturą, prowadzeniu rozpracowań agenturalnych i ewidencji operacyjnej Instrukcje przewodniczącego KdsBP: nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeństwa publicznego PRL oraz nr 04/55 o zasadach pracy z agenturą w organach bezpieczeństwa publicznego PRL, a także Instrukcja zastępcy przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego nr 017/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji spraw ewidencji operacyjnej i technice ich ewidencji w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja zastępcy przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego nr 018/55 z dnia 8 kwietnia 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji agentury w organach bezpieczeństwa publicznego, Instrukcja zastępcy przewodniczącego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego nr 0101/55 z dnia 4 października 1955 r. o trybie rejestracji i technice ewidencji spraw śledczych i osób aresztowanych oraz o trybie rejestracji osób zatrzymanych – w organach bezpieczeństwa publicznego. Początkowo w ramach KdsBP funkcjonowały bez zmian struktury rozwiązanego MBP. Na mocy zarządzenia nr 05/54 przewodniczącego KdsBP z dn. 29 grudnia 1954 r. KdsBP z dniem 1 stycznia 1955 r. otrzymał strukturę złożoną z następujących jednostek: Gabinet Przewodniczącego, Inspektorat Przewodniczącego, Departament I (Wywiadowczy), Departament II (Kontrwywiadowczy), Departament III (Walki z Podziemiem Reakcyjnym), Departament IV (Walki z Wrogą Działalnością w Gospodarce Narodowej), Departament V (Walki z Wrogą Działalnością w Transporcie), Departament VI (Walki z Wrogą Działalnością Reakcyjnego Kleru), Departament VII (Śledczy), Departament VIII (Ochrony Rządu), Departament IX (Techniki Operacyjnej i Instytut Techniki Operacyjnej), Departament X (Ewidencji Operacyjnej i Statystyki), Departament Łączności, Departament Kadr i Szkolenia, Departament Finansowy, Biuro „A” (dawne Biuro „C” MBP), Wydział „B” (dawny Wydział „A” MBP) (rozkazem nr 0167/org z dn. 15 grudnia 1955 r. przekształcony w Biuro „B” KdsBP), Samodzielny Wydział „C” (Wojskowy), Archiwum, Komendantura Ochrony Komitetu [komendantura gmachów KdsBP]. Rozkazem nr 057/org z dn. 18 marca 1955 r. powołano Departament Administracyjno-Gospodarczy (złożony ze struktur b. Kierownictwa Generalnej Dyrekcji Zaopatrzenia MBP oraz departamentów MBP: Organizacji i Planowania, Zaopatrzenia, Kwaterunkowo-Budowlanego, Kwatermistrzostwa Centralnych Jednostek MBP, Biura Socjalnego MBP i Wydziału Kadr przy Dyrektorze Generalnym ds. zaopatrzenia MBP). Faktyczne wydanie rozkazów organizacyjnych określających strukturę ww. jednostek nastąpiło przeważnie w marcu 1955 r., z mocą obowiązującą od dn. 1 kwietnia 1955 r. Struktura powyższa de facto powielała główne elementy struktury MBP w chwili jego rozwiązania. Na mocy uchwały nr 683 Rady Ministrów z dn. 3 września 1955 r. do KdsBP włączono wojskowe organy bezpieczeństwa, tj. Główny Zarząd Informacji i podporządkowane mu Informację MON i Informację Wojsk Wewnętrznych (KBW i WOP) (tj. jednostek wojskowych podległych MON i MSW). Szef GZI wchodził w skład Komitetu, i był niezależnie powoływany i odwoływany przez Radę Ministrów, był również zobowiązany do informowania ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych o wynikach pracy kontrwywiadowczej w podległych mu jednostkach i instytucjach wojskowych. Skutkiem włączenia GZI w struktury KdsBP była m.in. unifikacja jednostek ewidencji operacyjnej Informacji Wojskowej z Departamentem X KdsBP, jeszcze przed wydaniem ww. uchwały nr 683 Rady Ministrów częściowo podporządkowano działalność jednostek śledczych GZI Departamentowi Śledczemu KdsBP. Ponadto rozkazem nr 0159/org z dn. 7 grudnia 1955 r. wydzielono ze struktur Departamentu IX KdsBP Biuro „W” KdsBP. KdsBP zlikwidowano z dniem 28 listopada 1956 r. na mocy ustawy Sejmu PRL z dn. 13 listopada 1956 r. o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. PRL 1956, nr 54, poz. 241), przekazującej kompetencje KdsBP (za wyjątkiem nadzoru nad organami bezpieczeństwa w LWP) do zreorganizowanego MSW.

Podobnie jak w przypadku spuścizny archiwalnej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, w skład spuścizny aktowej Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego wchodzi dokumentacja wytworzona przez Komitet oraz przezeń zgromadzona (zajęta, skonfiskowana). Ponieważ całość dokumentacji wytwarzanej w KdsBP w ramach procedur operacyjnych (zarówno akt agenturalnych, jak i spraw operacyjnych), zarchiwizowanej w Departamencie X KdsBP i archiwum Departamentu I KdsBP, została następnie włączona do zbiorów dokumentacji operacyjnej MSW oraz Departamentu I MSW, i podlegała następnie przekształceniom właściwym dla tych zbiorów, zachowana jej część stanowi obecnie integralną część tych zbiorów akt. Powyższe dotyczy również akt personalnych funkcjonariuszy i pracowników KdsBP, zarchiwizowanych przez 1956 r., które zostały włączone do odpowiednich zbiorów akt personalnych funkcjonariuszy i pracowników MSW. Poważna część dokumentacji o charakterze administracyjnym, tj. zgromadzonej poza aktami operacyjnymi, opisującej czynności i struktury jednostek KdsBP, znalazła się również w zbiorach dokumentacji MSW i stanowi jej łatwą do wyodrębnienia, lecz w zasadzie integralną część: dotyczy to w szczególności kolekcji dokumentacji sprawozdawczej Departamentu III MSW, do której włączono również dokumentację wcześniejszą, oraz tzw. „Zbioru »Kler«”, tzn. kolekcji dossiers utworzonej w Departamencie IV MSW, obejmującą również akta i materiały proweniencji KdsBP. Do kategorii dokumentacji nie wytworzonej, lecz zgromadzonej przez struktury organów bezpieczeństwa w PRL można zaliczyć zbiory dokumentów przejętych lub zarekwirowanych przez te struktury. Przez dłuższy czas KdsBP, a uprzednio MBP, i następnie MSW administrowały zbiorami archiwaliów wytworzonych przez przedwojenne instytucje państwowe (w tym MSW i Oddziału II Sztabu Generalnego WP), a także instytucje Rządu RP na Uchodźstwie oraz państwa podziemnego (w tym dokumentacją Oddziałów II i VI Sztabu Naczelnego Wodza, Armii Krajowej, Delegatury Rządu na Kraj, i innych organizacji podziemnych), niemieckie instytucje okupacyjne oraz zbiorami akt organizacji i oddziałów niepodległościowych działających po wojnie, oraz niektórych działających jawnie organizacji politycznych (PSL, SP). Pewne elementy tych zbiorów – w szczególności zajęte przez UB archiwalia organizacji i oddziałów niepodległościowych – znalazły się w zasobie archiwalnym IPN. Odrębną kategorię tworzą tzw. depozyty, zawierające dokumenty i przedmioty odebrane przez UB aresztowanym osobom (w wielu przypadkach następnie straconym lub zmarłym w więzieniu), bądź wytworzone przez rozbite organizacje niepodległościowe, następnie włączone do własnych zbiorów Centralnego Archiwum KdsBP (uprzednio Centralnego Archiwum MBP i Departamentu II MBP). Zbiór depozytów funkcjonuje w archiwum IPN bez poważniejszych zmian od czasu jego utworzenia (tj. praktycznie od początku istnienia Departamentu II MBP, gdzie wchodził w skład archiwum operacyjnego). W okresie, gdy archiwalia proweniencji KdsBP i akta innych organizacji i instytucji zgromadzone przez MBP i KdsBP, niegdyś stanowiące zasób Wydziału IV Biura „C” MSW, były przechowywane w CA MSWiA, wyodrębniono z tego zbioru kolekcję dokumentów oznaczoną nazwą „zespół KdsBP” (zawierającego głównie akta o charakterze administracyjnym, m.in. głównych jednostek Komitetu, zbiory rozkazów, etatów i innych aktów normatywnych i administracyjnych) oraz zbiory dokumentów zajętych lub skonfiskowanych przez KdsBP, a wytworzonych przez inne organizacje i instytucje. Akta o charakterze administracyjnym wytworzone przez KdsBP, tj. zarówno dokumentacja dotycząca kwestii operacyjnych (planowania, sprawozdawcza, dotycząca poszczególnych zagadnień, czynności i procedur) wytworzona i przechowywana poza aktami spraw operacyjnych, jak i dokumentacja tycząca się spraw czysto administracyjnych (organizacja, etaty, kwestie finansowe itp.), weszły w skład zbioru akt administracyjnych zarządzanego przez Biuro „C” MSW, jednakże ze względu na okoliczność, iż zwykle nie były przydatne do bieżącej pracy aparatu bezpieczeństwa, nie podlegały poważniejszym przekształceniom (jednakże były brakowane zgodnie z wyznaczonymi terminami przechowywania). Oprócz zasobu aktowego, w KdsBP funkcjonowały również kartoteki, z których należy wymienić najważniejsze: kartotekę centralną (kartotekę informacyjną) i kartotekę agenturalną (kartotekę sieci). Kartoteki te dały początek najważniejszym kartotekom MSW, ze względu jednak na ich ściśle operacyjny charakter (co powodowało m.in. wycofywanie kart dotyczących zakończonych procedur operacyjnych), wycofywanie kart ewidencyjnych dotyczących pewnych kategorii osób (zaszłe zwłaszcza w l. 1955-1956) oraz istotne zmiany, jakie przeszedł system kartoteczny MSW w l. 1960-1970, nie zachowały się w integralnej formie (w kartotece ogólnoinformacyjnej Wydziału II Biura „C” MSW, przechowywanej w BUiAD IPN zachowały się karty pochodzące z kartoteki informacyjnej Departamentu X KdsBP). Najważniejsze instrumenty ewidencyjne (dzienniki rejestracyjne i archiwalne) KdsBP również nie zachowały się. Większość dokumentacji zgromadzonej i wytworzonej przez UB prowadzona była w języku polskim, poważna liczba dokumentów spisana została w języku rosyjskim (zwłaszcza dokumenty z początkowego okresu działania), występują również dokumenty w j. niemieckim, angielskim, czeskim, ukraińskim, francuskim i inn.

W skład spuścizny aktowej KdsBP wchodzi przeważnie dokumentacja o charakterze administracyjnym (akta dot. organizacji, księgowości, finansów itp.), ze względu na okoliczność, iż całość akt personalnych i operacyjnych została później włączona do zbiorów akt o ww. charakterze zarządzanych przez MSW; pewna część dokumentacji wytworzonej przez departamenty oraz Gabinet Przewodniczącego i inne główne jednostki Komitetu zostały podczas administrowania spuścizną aktową KdsBP przez CA MSWiA zorganizowana w zespół określony nazwą "KdsBP".

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005 W. Frazik, B. Kopka, G. Majchrzak, Dzieje aparatu represji w PRL (1944-1989). Stan badań, Warszawa-Kraków 2004, (http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/239/3759/Raport_8222Dzieje_aparatu_represji_w_PRL_194482111989_Stan_badan8221.html) A. Kochański, Polska 1944-1991: Informator historyczny, t. 1, Podział administracyjny, ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944-1956), Warszawa 1996 Z. Krupska, Zarządzanie dokumentacją aktową w naczelnych organach bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w latach 1944-1990, w: W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. P. Perzyna i inn., Łódź-Toruń 2006 Informator o zasobie archiwalnym Instytut Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. R. Leśkiewicz i inn., Warszawa 2009 Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945-1989), opr. i wst. T. Ruzikowski, Warszawa 2004 [Materiały pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN, t. 1] Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945-1989), wyb., wst. i opr. M. Komaniecka, Kraków 2010, [Normatywy Aparatu Represji, t. 1] Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004 P. Perzyna, M. Polańska-Bergman, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej – aspekty prawne funkcjonowania i udostępniania materiałów archiwalnych w latach 2000–2007, w: Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, nr 1 (2008) P. Perzyna, Problematyka rozpoznania struktury zasobu i zespołowości akt cywilnych organów bezpieczeństwa oraz ich informatycznego opisu, w: Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, nr 2 (2009) Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006