Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kielcach [1945] 1983-1990

Województwo kieleckie, w granicach określonych ustawą z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1975 nr 16 poz. 91).

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kielcach powołany został zgodnie z ustawą z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie podległych mu organów (Dz.U. 1983 nr 38, poz. 173). Zgodnie z treścią ustawy, na poziomie wojewódzkim prawnym następcą komendy wojewódzkiej MO był wojewódzki urząd spraw wewnętrznych. Podlegała mu sieć rejonowych urzędów spraw wewnętrznych oraz posterunków i komisariatów MO. W niektórych przypadkach, co precyzowała ustawa powoływane były również miejskie i dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych. W województwie kieleckim struktura pionowa WUSW ograniczyła się do powołania 11 rejonowych urzędów spraw wewnętrznych oraz pozostawienia istniejącej sieci komisariatów i posterunków MO: - RUSW w Busku-Zdroju, - RUSW w Jędrzejowie, - RUSW w Kazimierzy-Wielkiej, - RUSW w Kielcach, - RUSW w Końskich, - RUSW w Miechowie, - RUSW w Ostrowcu Świętokrzyskim, - RUSW w Pińczowie, - RUSW w Skarżysku-Kamiennej, - RUSW w Starachowicach, - RUSW we Włoszczowie. Wymienione RUSW zastąpiły istniejące Komendy Miejskie MO podległe KWMO w Kielcach (Busko-Zdrój, Kielce, Końskie, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna oraz Starachowice) oraz Komisariaty MO podległe KWMO w Kielcach (Kazimierza Wielka, Miechów, Pińczów i Włoszczowa). Na czele każdej jednostki terenowej stał szef danego RUSW który miał trzech zastępców: ds. SB, ds. MO oraz ds. polityczno-wychowawczych. Niewielkie zmiany objęły organizację komisariatów oraz posterunków MO. W dalszym ciągu pozostały Komisariaty MO w Stąporkowie i Suchedniowie oraz Komisariaty Kolejowe MO w Kielcach i Skarżysku-Kamiennej. Podzielono je jednak na cztery kategorie, zależnie od liczby stanowisk etatowych (kategoria stanowiła część składową nazwy danego komisariatu). Kategoria I – powyżej 60 stanowisk etatowych funkcjonariuszy MO, kat. II – od 40 do 60 stanowisk etatowych funkcjonariuszy MO, kat. III – od 25 do 39 stanowisk etatowych funkcjonariuszy MO oraz kat. IV – do 24 stanowisk etatowych funkcjonariuszy. Pracami komisariatu MO kierował komendant komisariatu MO oraz zastępca komendanta komisariatu MO. Z kolei posterunki podzielono na dwie kategorie: kat. I – od 7 stanowisk etatowych funkcjonariuszy MO oraz kat. II – do 6 stanowisk etatowych funkcjonariuszy MO, pozostawiając ich dotychczasowe nazwy. Do głównych zadań powołanej instytucji należała realizacja spraw z zakresu: - „ochrony bezpieczeństwa państwa, w tym zwalczanie szpiegostwa, terroryzmu, dywersji i sabotażu oraz innych czynów godzących w konstytucyjne zasady ustrojowe PRL, jak również koordynowanie działań w zakresie ochrony tajemnicy państwowej i służbowej oraz kontrola ruchu międzynarodowego, - ochrony życia, zdrowia i mienia obywateli oraz mienia społecznego przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra, - ochrony porządku publicznego, w tym ochrony ładu i spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach komunikacji publicznej, a także bezpieczeństwa w ruchu drogowym, - zwalczania innych przestępstw i wykroczeń, a także inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie przyczynom i warunkom sprzyjającym popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz współdziałania w tym zakresie z zainteresowanymi organami państwowymi, organizacjami spółdzielczymi i społecznymi, - ochrony granic państwowych, w tym organizowanie kontroli ruchu granicznego, zabezpieczanie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych, - społeczno-administracyjnych, określonych w przepisach prawa o stowarzyszeniach, przepisach o zgromadzeniach, o zbiórkach publicznych, o odznakach i mundurach, o ewidencji ludności i dowodach osobistych, obywatelstwie polskim, o cudzoziemcach, o aktach stanu cywilnego, o broni, amunicji i materiałach wybuchowych a także w innych przepisach, - organizacyjno-mobilizacyjnych i obronnych resortu spraw wewnętrznych oraz wykonywanie innych zadań z zakresu obronności, wynikających z przepisów o powszechnym obowiązku obrony PRL, a także: - zwierzchni nadzór nad ochroną przeciwpożarową oraz współdziałanie w usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych nie bezpiecznych zdarzeń, - nadzór nad kolegiami do spraw wykroczeń oraz udzielanie wytycznych co do orzecznictwa w sprawach o wykroczenie, - nadzór nad ORMO oraz Strażą Przemysłową i innymi uzbrojonymi specjalistycznymi formacjami ochronnymi w zakresie określonym w odrębnych przepisach”. Realizacja powyższych zadań kieleckiego WUSW ograniczała się oczywiście do terenu województwa kieleckiego w granicach określonych przywołaną powyżej ustawą z dnia 28 maja 1975 r. Pracami charakteryzowanego aktotwórcy kierował Szef WUSW w Kielcach. Jego zastępcami byli: Zastępca Szefa WUSW ds. SB w Kielcach, Zastępca Szefa WUSW ds. MO w Kielcach, Zastępca Szefa WUSW ds. polityczno-wychowawczych w Kielcach oraz Zastępca Szefa WUSW ds. administracyjno-gospodarczych w Kielcach. Na czele każdego z wydziałów stał naczelnik wydziału, na czele sekcji bądź inspektoratu stał kierownik odpowiednio sekcji lub inspektoratu. W kieleckim WUSW funkcjonowały w różnym okresie następujące komórki organizacyjne pionu SB, które zajmowały się: - Wydział „C” – ewidencja operacyjna, - Wydział Kadr, Samodzielna Sekcja Kadr i Szkolenia oraz Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy – kontrwywiad wewnętrzny, - Wydział V, Wydział Ochrony Gospodarki – zabezpieczenie gospodarki/przemysłu przed wroga działalnością, - Wydział II, Wydział V, Wydział Ochrony Gospodarki – zabezpieczenie komunikacji i transportu przed wrogą działalnością, - Wydział II – kontrwywiad, - Wydział IV – rozpracowanie Kościołów, związków wyznaniowych, organizacji religijnych, środowisk świeckich związanych z Kościołami, - Wydział Łączności – łączność, - Wydział „B” – obserwacja zewnętrzna i wywiady o osobach, - Wydział III, Inspektorat II, Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Wydział Studiów i Analiz – opozycja polityczna, organizacje społeczne i polityczne, - Wydział „W”, Wydział II – Zespół ds. obrotu w komunikacji – perlustracja korespondencji, - Wydział IV, Wydział VI, Wydział Ochrony Gospodarki – rolnictwo, - Samodzielna Sekcja „A” – szyfry, - Wydział Śledczy – śledztwa, - Wydział „T” – technika operacyjna, - Starsi inspektorzy przy Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB, Inspektorat I – werbunek na potrzeby MSW. W latach 1983–1990 w strukturach kieleckiego WUSW doszło do kilkudziesięciu zmian organizacyjnych. 9 stycznia 1984 r. do Wydziału „W” SB WUSW w Kielcach włączono Sekcję „W” SB z siedzibą w Skarżysku-Kamiennej (łącznie 8 stanowisk) z SB RUSW w Skarżysku-Kamiennej. 17 VII 1984 r. powołano w miejsce dotychczas istniejącej Grupy Paszportów SB RUSW w Ostrowcu Świętokrzyskim (3 stanowiska) Referat Paszportów SB RUSW w Ostrowcu Świętokrzyskim (5 stanowisk). Dość dużą zmianą było powołanie Wydziału VI SB WUSW. W Kielcach nastąpiło to w 1985 r. poprzez wyłączenie części stanowisk z wydziałów IV i V SB WUSW w Kielcach. Analogicznie postępowano w poszczególnych jednostkach terenowych, np. w SB RUSW w Ostrowcu Świętokrzyskim po rozwiązaniu istniejącego Referatu IV SB RUSW (5 stanowisk) powołano Grupę IV SB RUSW (2 stanowiska) oraz Grupę VI SB RUSW (4 stanowiska). Z kolei w RUSW w Busku-Zdroju w miejsce zlikwidowanego Referatu IV (6 stanowisk) powołano Grupę IV SB RUSW (3 stanowiska) oraz Referat VI SB RUSW (5 stanowisk). W pozostałych RUSW w województwie kieleckim powołanie terenowych grup VI wiązało się zazwyczaj z wyłączeniem części stanowisk z funkcjonujących grup IV. Sytuacja taka miała miejsce np. w RUSW w Jędrzejowie, Końskich Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej, Kazimierzy Wielkiej, Miechowie, Pińczowie i Włoszczowie. W dniu 16 czerwca 1989 r. zlikwidowano Wydział „W” (22 stanowiska). Jednocześnie wewnątrz Wydziału II powołano grupę ds. obrotu w komunikacji (3 stanowiska). Z dniem 1 lipca 1989 r. powołano natomiast Inspektorat II SB WUSW w Kielcach (12 stanowisk). Jedną z ostatnich, poważniejszych decyzji dotyczących zmian organizacyjnych w strukturze SB WUSW w Kielcach było zreorganizowanie struktury wojewódzkiej w myśl zarządzenia organizacyjnego nr 0515/Org. Dyrektora Biura Organizacyjno-Prawnego MSW z dnia 17 listopada 1989 r. Zgodnie z powyższym zlikwidowano: Wydział III (31 stanowisk), Wydział IV (18 stanowisk), Wydział V (27 stanowisk), Wydział VI (10 stanowisk), Inspektorat Analityczno-Informacyjny Zastępcy Szefa WUSW ds. SB (1 stanowisko), Inspektorat Ochrony Przemysłu (5 stanowisk) oraz Inspektorat II (12 stanowisk). W ich miejsce powołano Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa (24 stanowiska), Wydział Ochrony Gospodarki (34 stanowiska) oraz Wydział Studiów i Analiz (23 stanowiska). Zmiany zachodziły również w jednostkach terenowych, gdzie najczęściej w miejsce grup: III, IV, V oraz VI powoływano jedną Sekcję SB. Z dniem 16 grudnia 1989 r. do Wydziału „T” SB WUSW w Kielcach włączono Sekcję „T” z siedzibą w Tarnobrzegu. WUSW w Kielcach zakończył działalność w lipcu 1990 r. Służba Bezpieczeństwa została rozwiązana na mocy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 180), a pion Milicji Obywatelskiej, zgodnie z ustawą dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179) przekształcono w Policję. W dniu wejścia w życie tej ustawy, 10 maja 1990 r., Minister Spraw Wewnętrznych wydał Zarządzenie nr 043/90 w sprawie zaprzestania działalności SB. W miejsce zlikwidowanej SB MSW powołano Urząd Ochrony Państwa, który stworzył sieć 14 delegatur. Województwo kieleckie znalazło się w obszarze działalności Delegatury UOP w Kielcach. Na bazie pionu MO WUSW w Kielcach powstała natomiast Komenda Wojewódzka Policji w Kielcach.

Dokumenty wytworzone przez WUSW w Kielcach (i jego prawnych poprzedników) rejestrowane i archiwizowane były w Wydziale „C” SB WUSW w Kielcach. W 1990 r. materiały wytworzone przez pion MO pozostały w Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji w Kielcach, zaś dokumenty pionu SB przejął Urząd Ochrony Państwa. W 2001 r. UOP przekazał je do archiwum Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Warszawie. W 2005 r. przekazane zostały do archiwum Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Krakowie, zaś w 2008 r., zgodnie z zasadą pertynencji terytorialnej, znalazły się w archiwum Delegatury IPN w Kielcach.

Na zespół archiwalny Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Kielcach składają się dokumenty wytworzone przez WUSW w Kielcach oraz jego prawnych poprzedników. W związku z przekształceniami organizacyjnymi policji politycznej na przestrzeni lat 1945–1990 występują różnice w nazewnictwie poszczególnych rodzajów spraw operacyjnych lub kategorii osobowych źródeł informacji. Pomimo tego, zespół WUSW w Kielcach zawiera następujące rodzaje akt, w układzie rzeczowym: Akta operacyjne: I – teczki osobowe i teczki pracy osobowych źródeł informacji (OZI), m.in. teczki tajnych współpracowników (TW), kandydatów na tajnych współpracowników (KTW), właścicieli lokali kontaktowych (LK), skrzynek kontaktowych (SK) itd. Struktury tych dokumentów są podobne. Składają się na nie teczki personalne i teczki pracy. W teczkach personalnych dokumentowano wszelkie informacje dot. współpracownika, jego dane personalne, przydatność (czyli uzasadnienie pozyskania do współpracy), notatki z rozmów z kandydatem/współpracownikiem, zobowiązanie do współpracy, doniesienia, pokwitowania wynagrodzeń, jak również charakterystyki współpracownika i jego ocenę. Teczka pracy zawierała plany spotkań ze współpracownikiem oraz doniesienia lub notatki spisywane przez funkcjonariuszy z rozmów z TW. II – akta operacyjne. W kieleckim zasobie to głównie akta spraw operacyjnego sprawdzenia (SOS) oraz sprawy operacyjnego rozpracowania (SOR), które zakładane były na osoby lub grupy osób, znajdujące się w zainteresowaniu byłej SB. Materiały te zawierają donosy TW na „figurantów” (donosy te odnajdziemy również w teczkach OZI), informacje pozyskane w wyniku perlustracji (skrytego przeglądu korespondencji), podsłuchów, podglądów i obserwacji bezpośredniej. III – akta postępowań przygotowawczych. Akta kontrolno-śledcze zakładano osobom, środowiskom, które według funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa państwa stanowiły szczególne zagrożenie dla porządku państwa. Efektem prowadzenia tych spraw miało być przedstawienie figurantom aktów oskarżenia. IV – akta spraw obiektowych (SO). Z reguły zakładane były instytucjom, organizacjom, zakładom pracy lub nieformalnym środowiskom, ale znajdują się również wśród nich materiały dotyczące indywidualnych osób. Akta osobowe: V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO, VII – akta osobowe pracowników cywilnych. Akta osobowe funkcjonariuszy zawierają wszelkie informacje związane ze służbą w organach bezpieczeństwa państwa, w szczególności: podania o pracę, kwestionariusze osobowe, sprawdzenia dot. kandydata do pracy i jego rodziny, przebieg służby, awanse, nagrody i kary oraz opinie służbowe, analogicznie, akta osobowe pracowników cywilnych zawierają dokumentację związaną z przebiegiem pracy. Akta administracyjne: składają się nań m.in.: zarządzenia, wytyczne, plany pracy, sprawozdania, rozkazy personalne, rozkazy organizacyjne, etaty, listy płac, dzienniki korespondencyjne wraz ze skorowidzami, statystyki, sprawozdania, charakterystyki poświęcone oddziałom zbrojnym, organizacjom konspiracyjnym, itp. (opracowywane były na podstawie akt operacyjnych i obiektowych zwykle przez funkcjonariuszy mających „zacięcie” historyczne, bądź niekiedy też wykształcenie historyczne), dokumentacja postępowań związanych z dopuszczeniem do prac obronnych, stanowiących tajemnicę państwową (tzw. MOB). Zasób ewidencyjny WUSW w Kielcach składa się z: kartoteki ogólnoinformacyjnej Wydziału „C” KWMO/WUSW w Kielcach, kartoteki MOB, kartoteki pomocniczej pseudonimów i kryptonimów, kartoteki dot. wydziałów śledczych, kartoteka ewidencyjnej funkcjonariuszy SB i MO. W pracy ewidencyjnej byłej SB posługiwano się kartami ewidencyjnymi, czyli określonymi, sformalizowanymi drukami. Za pomocą tych kart dokonywano rejestracji, bądź przekazywano inne informacje o osobach, grupach osób, czy środowiskach znajdujących się w operacyjnym zainteresowaniu. Kartoteka ogólnoinformacyjna usystematyzowana była w układzie alfabetycznym i zawierała informacje o osobach, będących w czynnym zainteresowaniu SB. Natomiast w kartotece MOB odnotowywano informacje dotyczące osób uzyskujących dopuszczenia do tajemnicy państwowej, do wykonywania prac tajnych, itp. Dzienniki rejestracyjne służyły do ewidencjonowania wszelkich zainteresowań operacyjnych, przy czym kolejny numer porządkowy dziennika był jednocześnie numerem rejestracyjnym. Po zakończeniu sprawy i złożeniu teczki do archiwum, wpisywano ją do dziennika archiwalnego, przy czym kolejny numer porządkowy stawał się sygnaturą archiwalną. Dzienniki archiwalne prowadzone były z zachowaniem podziału na poszczególne kategorie spraw. Oddzielnie dla: osobowych źródeł informacji – sygnatura I, dla spraw operacyjnych – sygnatura II, dla spraw śledczych – sygnatura III, dla spraw obiektowych – sygnatura IV, itd.

Akta znajdujące się w zespole WUSW w Kielcach zostały przejęte w czerwcu 2008 r. z Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w Krakowie na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych. Zgodnie ze spisami i w kolejności przejmowania materiałów zostały im nadane sygnatury. Prace nad zespołem zaczęto od inwentaryzacji na poziomie spisów zdawczo-odbiorczych. Odstąpiono od porządkowania wewnątrz jednostek aktowych, jak i całych spisów, z uwagi na zachowanie rzeczowego układu akt. Materiały archiwalne WUSW w Kielcach zachowały się w następującym układzie rzeczowym: - materiały operacyjne, - akta osobowe, - materiały administracyjne, - materiały obronne. Zachowano tę historycznie ukształtowaną strukturę zespołu na poziomie serii inwentarza akt WUSW w Kielcach. Do opracowania zespołu zastosowano metodą schematyczno-rzeczową. Polega ona na układaniu archiwaliów według schematu opierającego się na podziale rzeczowym. Materiały operacyjne zostały ułożone w następujących podseriach: - I – akta osobowych źródeł informacji, - II – akta rozpracowań operacyjnych, - III – akta postępowań przygotowawczych, - IV – akta spraw obiektowych. W obrębie każdej z tej podserii materiały zostały ułożone według kolejności przekazywania ich do archiwum. Nadawano im numer zgodnie ze spisem zdawczo-odbiorczym. W obrębie spisu materiały zostały ułożone zgodnie z sygnaturą wytwórcy, od najmniejszej do największej. Należy jeszcze wspomnieć, że w zasobie Delegatury IPN znajdują się mikrofilmy akt operacyjnych. W przypadku osobowych źródeł informacji jest to jeden spis zdawczo-odbiorczy, a w przypadku akt operacyjnych są to dwa spisy. Mikrofilmy do akt kontrolno-śledczych występują na jednym spisie, podobnie jak mikrofilmy do akt obiektowych. Wszystkie one uporządkowane są zgodnie z sygnaturą wytwórcy, od najmniejszej do największej. Akta osobowe mają układ według trzech podserii. Są to: - V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, - VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO, - VII – akta osobowe pracowników cywilnych. W obrębie podserii V materiały archiwalne zostały ułożone w spisach według Komend Powiatowych z terenu województwa kieleckiego. Mikrofilmy do akt osobowych funkcjonariuszy SB znajdują się na jednym spisie zdawczo-odbiorczym. Należy zaznaczyć, że akta osobowe funkcjonariuszy MO oraz pracowników cywilnych (VI i VII) mogą być wymieszane i występować w obrębie jednego spisu zdawczo-odbiorczego. W obrębie spisu akta osobowe zostały ułożone zgodnie z sygnaturą wytwórcy, od najmniejszej do największej. Materiały administracyjne to wszelkie przepisy, zarządzenia i dokumenty jednostek resortu spraw wewnętrznych wytworzone w związku z ich działalnością. Akta administracyjne zostały ułożone w ramach dwóch podserii, a mianowicie według komórek organizacyjnych WUSW w Kielcach oraz według rejonowych urzędów spraw wewnętrznych. Są one uporządkowane według kolejności przekazywania ich do archiwum i zgodnie ze spisami zdawczo-odbiorczymi został nadany im numer inwentarzowy. Wewnątrz zaś spisu ułożone są chronologicznie według sygnatury wytwórcy. Materiały o charakterze obronnym to dokumentacja dotycząca dopuszczenia do prac mobilizacyjno-obronnych (MOB) prowadzona przez SB KW MO/WUSW w Kielcach. Są to materiały dotyczące zakładów pracy i osób w nich pracujących dopuszczonych do tajemnicy państwowej i służbowej. Znajdują się one na dwóch spisach zdawczo-odbiorczych. Mają układ chronologiczny według sygnatury wytwórcy. Należy jednocześnie zaznaczyć, że materiały WUSW w Kielcach są niekompletne i posiadają poważne luki. Jest to spowodowane zniszczeniem licznej dokumentacji podczas pożaru budynku WUSW w Kielcach we wrześniu 1988 r. oraz przez masowe niszczenie akt przez SB w latach 1989–1990.

- Czocher A., Dyrcz R., Kwilosz J., Informator o zasobie historycznym archiwum krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej i zasadach jego udostępniania, Kraków 2008; - Frazik W., Wstęp [w:] Twarze kieleckiej bezpieki. Wystawa [Katalog. Opracowanie merytoryczne wystawy M. Komaniecka, kurator J. Dutka], Kraków 2007; - Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), red. J. Bednarek, R. Leśkiewicz, Warszawa 2009; - Jedynak M., Zasób archiwalny Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach jako źródło do badań nad historią Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego na Kielecczyźnie [w:] Wartość naukowa i stan opracowania zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej (Studia i materiały poznańskiego IPN t. XIII), red. Kościański R., Leśkiewicz R., Poznań–Warszawa 2010; -Krężołek E., Z archiwum kieleckiego IPN [Katalog. Opracowanie merytoryczne wystawy Krężołek E., współpraca Domański T., Grosika M., Jończyk M., Śmietanka-Kruszelnicki R.], Kielce 2010; - Szczerba A., Zasób archiwalny Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kielcach. Charakterystyka ogólna [w:] Społeczeństwo a władza między Wisłą a Pilicą w latach 1945–1989, red. Piątkowski S., Śmietanka-Kruszelnicki R. [w druku]; AIPN Ki, WUSW Kielce, 69/16; AIPN Ki, WUSW Kielce, 63/17; AIPN Ki, WUSW Kielce, 63/18; AIPN Ki, WUSW Kielce, 63/22