Subfonds

Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu 1945 - 1954

W skład województwa wrocławskiego w latach 1945-1950 weszły: miasta: Bolesławiec, Brzeg, Bystrzyca Kłodzka, Dzierżoniów, Głogów, Góra Śląska, Jawor, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Kłodzko, Kożuchów, Legnica, Lubań, Lubin, Lwówek Śląski, Milicz, Namysłów, Oleśnica, Oława, Strzelin, Syców, Szprotawa, Środa Śląska, Świdnica, Trzebnica, Wałbrzych, Wołów, Wrocław, Ząbkowice Śląskie, Zgorzelec, Złotoryja, Żagań i Żary; w roku 1950 odłączone zostały: Brzeg, Namysłów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań i Żary.

Istnienie komunistycznego aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku zainicjowały decyzje podjęte wiosną 1945 r. przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza. Rozkazem personalnym nr 63 z dnia 4 kwietnia 1945 r. mianował on stojącego na czele Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie mjr. Stanisława Imiołka kierownikiem grupy operacyjnej, której zadaniem było zorganizowanie dolnośląskich struktur UB. Obsadę kadrową grupy stanowili funkcjonariusze wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego w Krakowie i Kielcach oraz pracownicy centrali Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Z powodu ogromnych zniszczeń wojennych w zabudowie Wrocławia siedzibą WUBP były początkowo Kąty Wrocławskie, od maja do listopada 1945 r. – Legnica, po czym ostatecznie urząd został przeniesiony do Wrocławia. W czerwcu 1945 r. na czele jednostki stał kierownik (Stanisław Imiołek), wspomagany przez zastępcę. W późniejszym okresie liczba zastępców wahała się od jednego do trzech. W urzędzie działało kilku oficerów radzieckich, tzw. sowietników, którzy kontrolowali jego pracę. W maju 1946 r. zmieniono nazwę stanowiska kierownika jednostki na szefa WUBP. Podstawowymi komórkami w strukturze organizacyjnej WUBP były wydziały, na czele których stali kierownicy, w połowie 1946 r. przemianowani na naczelników. Latem 1945 r. w skład WUBP we Wrocławiu wchodziły Wydział I, Wydział II, Wydział III, Wydział V, Wydział Personalny, Wydział Finansowy, Sekretariat Kierownictwa oraz Pluton Ochrony. Wydział I zajmował się szeroko rozumianą działalnością kontrwywiadowczą i śledczą. Wydział II wykonywał zadania pomocnicze względem działań operacyjnych, prowadził ewidencję operacyjną i archiwum oraz pocztę specjalną, zabezpieczał łączność zwykłą i szyfrową; zajmował się też sporządzaniem fotografii, cenzurą prasy i widowisk oraz cenzurą wojenną. Wydział III odpowiadał za całokształt spraw zaopatrzeniowych i gospodarczych urzędu, zabezpieczenie opieki medycznej i kwestie sanitarne. Wydział V, od jesieni 1945 r. działający pod nazwą: Wydział do Walki z Bandytyzmem, miał za zadanie prowadzenie działań operacyjnych przeciwko podziemiu politycznemu. W kolejnych miesiącach 1945 r. struktura WUBP poszerzyła się o Komendanturę, odpowiadającą za ochronę gmachu i utrzymanie aresztu śledczego. Podporządkowano jej zapewne Pluton Ochrony. W listopadzie i grudniu przeprowadzono reorganizację skutkującą utworzeniem Wydziału IV, zajmującego się operacyjnym zabezpieczeniem gospodarki, Wydziału V kontrolującego sferę życia społeczno-politycznego, oraz Sekcji Specjalnej, nazywanej później krótko Sekcją ds. Funkcjonariuszy, a następnie Wydziałem ds. Funkcjonariuszy. Zadaniem tej ostatniej komórki była inwigilacja pracowników resortu podejrzanych o działalność przestępczą lub niewłaściwe postawy polityczne. W pewnych okresach określano ją w dokumentach jako Wydział „F”. W tym samym czasie zorganizowano również Wydział Zdrowia (od 1950 r. nazywany Wydziałem Służby Zdrowia). Kolejne zmiany organizacyjne zaszły na początku 1946 r. Utworzono komórkę odpowiedzialną za prowadzenie obserwacji zewnętrznej, zlecanej przez inne komórki i jednostki. W początkowym okresie nazywano ją Wydziałem IIIA, kilka miesięcy później przyjęto nazwę Wydział „A”. Powstały w pierwszych miesiącach 1946 r. Wydział IVA przemianowano wkrótce na Wydział Śledczy. Najpóźniej, 1 lutego 1946 r., został utworzony Wydział Więzień i Obozów, przemianowany następnie z końcem roku na Wydział Więziennictwa. Wspomniany wyżej Wydział do Walki z Bandytyzmem w marcu i kwietniu 1946 r. nazywano przejściowo Wydziałem VII, aby następnie przyjąć dla niego określenie Wydział III. Funkcjonującą dotychczas pod tą nazwą komórkę, odpowiedzialną za sprawy gospodarcze urzędu, przemianowano wówczas na Wydział Gospodarczy. Od 1948 r. używała ona nazwy Wydział Zaopatrzenia, a następnie Kwatermistrzostwo. W jego obrębie działały służby: Mundurowa, Żywnościowa, Uzbrojenia, Kwaterunkowo-Budowlana i Transportowa. Kwestia podległości tej ostatniej przedstawia się dość niejasno, ponieważ na podstawie części dokumentów można wnioskować, że prawdopodobnie w 1951 r. została ona przekształcona w zupełnie niezależny Wydział Komunikacji. Skutkiem wyłączenia z kompetencji pionu II spraw dotyczących cenzury i kontroli korespondencji było utworzenie na poziomie centrali resortu Departamentu VIII, a w WUBP we Wrocławiu Wydziału VIII, któremu powierzono tego rodzaju zadania. Jego kompetencje przejął następnie Wydział „B”, istniejący do końca 1947 r., kiedy to wspomniane zagadnienia przekazano ponownie Wydziałowi II. Pewne wątpliwości budzi umiejscowienie w strukturze urzędu działającej od początku 1946 r. Ekspozytury Kolejowej (której najpewniej podlegały ekspozytury terenowe niższego szczebla), odpowiedzialnej za operacyjną ochronę transportu kolejowego. Można domniemywać, że była ona podporządkowana Wydziałowi IV. W 1948 r. dotychczasowy Sekretariat Kierownictwa WUBP przyjął nazwę Wydział Ogólny, natomiast od 1953 r. funkcjonował jako Wydział Ogólno-Administracyjny. Zmiany organizacyjne przeprowadzone w 1948 r. obejmowały również utworzenie Wydziału Szkolenia i istniejącego dość krótko Wydziału Miejskiego, którego zadaniem było prowadzenie działań operacyjnych we Wrocławiu. W tym czasie w struktury Wydziału Ogólnego włączono prawdopodobnie Komendanturę. Działająca w obrębie Wydziału Gospodarczego Sekcja Konsumów została najpewniej wyodrębniona jako Wydział, względnie Oddział Konsumów. Poza dolnośląskimi strukturami organów bezpieczeństwa pozostawał początkowo działający w Kowarach Wydział IX, zabezpieczający operacyjnie tamtejsze kopalnie uranu, który podlegał bezpośrednio Departamentowi IV MBP. W 1951 r. podporządkowano go WUBP we Wrocławiu. Dwa lata później, w związku z utworzeniem w resorcie Departamentu IX i podległego mu Wydziału IX we Wrocławiu, nazwę komórki w Kowarach zmieniono na Wydział IXK. Prawdopodobnie od 1949 r. funkcjonował we wrocławskim urzędzie Inspektorat Kontroli, sprawujący nadzór nad działaniem pozostałych komórek jednostki. Kolejne zmiany w strukturze wiązały się z utworzeniem w 1950 r. Wydziału Łączności, natomiast w roku następnym Wydziału VIII, któremu powierzono nadzór operacyjny nad sferą transportu i komunikacji. W 1952 r. rozpoczął działalność Wydział X, zajmujący się inwigilacją członków partii komunistycznej. Wydział Personalny został wówczas przemianowany na Wydział Kadr. Dalsza rozbudowa lokalnych struktur w 1953 r. polegała na wyodrębnieniu nowego Wydziału IX (jak wspomniano wcześniej, przejął on numerację komórki działającej w Kowarach, którą nazywano odtąd Wydziałem IXK), zajmującego się operacyjną kontrolą przemysłu ciężkiego, oraz Wydziału XI, którego zadaniem była inwigilacja Kościoła katolickiego. We wrześniu 1954 r. zorganizowano w obrębie WUBP Inspektorat Wiejski, któremu powierzono zadanie kontroli sektora rolno-spożywczego. Najpewniej w tym czasie powstała również Samodzielna Sekcja „C”, odpowiedzialna za łączność szyfrową z innymi jednostkami resortu. Pewne trudności sprawia umiejscowienie w strukturze WUBP działających w latach 50. Samodzielnej Sekcji Mobilizacyjnej i Samodzielnej Sekcji Wojskowej. Być może były to komórki odpowiadające Wydziałowi Mobilizacyjnemu MBP, przekształconemu w 1951 r. w Biuro Wojskowe MBP. Przeciwko tej tezie przemawia jednak fakt, że przez pewien czas obie sekcje są wymieniane w dokumentach administracyjnych równocześnie. Zadania aparatu bezpieczeństwa realizowała również na Dolnym Śląsku sieć powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego podległych WUBP. W latach 1945–1954 działały one w Bolesławcu, Bystrzycy Kłodzkiej, Dzierżoniowie, Górze Śląskiej, Jaworze, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Kłodzku, Legnicy, Lubaniu, Lubinie, Lwówku Śląskim, Miliczu, Oleśnicy, Oławie, Strzelinie, Sycowie, Środzie Śląskiej, Świdnicy, Trzebnicy, Wałbrzychu, Wołowie, Wrocławiu, Ząbkowicach Śląskich, Zgorzelcu i Złotoryi. W latach 1945-1950 WUBP we Wrocławiu podlegały również PUBP w miastach będących siedzibami powiatów, włączonych następnie do województwa zielonogórskiego (Głogów, Kożuchów, Szprotawa, Żagań, Żary) i opolskiego (Brzeg i Namysłów). Do 7 lipca 1945 r. kompetencji WUBP we Wrocławiu podlegały też powiaty: gubiński, krośnieński, międzyrzecki, sulechowski, wschowski i zielonogórski, w których istniały PUBP. Następnie weszły one w skład województwa poznańskiego. Placówka we Wrocławiu od lata 1945 r. do początku 1946 r. nosiła nazwę Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Przemianowano ją na PUBP po przeniesieniu do miasta siedziby WUBP z Legnicy. Od 1945 istniał również MUBP w Wałbrzychu, działający równocześnie z tamtejszym PUBP. Prawdopodobnie w 1948 r. połączono obie jednostki w Urząd Bezpieczeństwa Publicznego Miasta i Powiatu w Wałbrzychu. Do terenowych struktur podległych WUBP należały również działające w zakładach pracy referaty ochrony, podlegające Wydziałowi IV urzędu, wspomniane wcześniej ekspozytury kolejowe, więzienia w Brzegu, Dzierżoniowie, Jaworze, Jeleniej Górze, Kłodzku, Legnicy, Lubaniu, Strzelinie, Świdnicy, Wałbrzychu i Wrocławiu, Areszt we Lwówku Śląskim oraz ośrodki pracy więźniów w Jaroszowie, Jelczu, Wilkowie, Wojcieszowie i Zarębie Górnej. Strukturę WUBP we Wrocławiu (w tym podległych jednostek terenowych) określały rozkazy organizacyjne szefa urzędu, często wydawane na podstawie wcześniejszych zarządzeń Ministra Bezpieczeństwa Publicznego. Szczegółową działalność poszczególnych pionów UB na wszystkich szczeblach ich działalności określały stosowne zarządzenia wydawane przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego oraz instrukcje i wytyczne wydawane przez kierownictwo odpowiednich departamentów i biur w centrali resortu. Do najważniejszych normatywów regulujących zagadnienia ewidencji operacyjnej w latach 1945–1954 należała Instrukcja o prowadzeniu rejestracji przestępców przeciwko państwu z dnia 27 marca 1945 r., Instrukcja nr 1 z dnia 21 stycznia 1949 r. o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz w Kartotece Centralnej MBP. Kwestię procedur obowiązujących w pracy operacyjnej SB regulowały w latach 1945–1954 następujące normatywy: Instrukcja (tymczasowa) Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 13 lutego 1945 r. [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci, Rozkaz nr 025/53 Ministra Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 15 sierpnia 1953 r. o pracy aparatu bezpieczeństwa publicznego z siecią agenturalną, Instrukcja nr 012/53 Wiceministra Bezpieczeństwa Publicznego o pracy aparatu bezpieczeństwa z siecią agenturalną. Liczne dalsze normatywy wewnętrzne regulowały szczegółowe kwestie organizacyjne i proceduralne jednostek organizacyjnych MBP. Na ukształtowanie podzespołu archiwalnego WUBP we Wrocławiu zasadniczy wpływ miały stosowane w MBP procedury aktotwórcze (zwłaszcza dotyczące sposobów prowadzenia i dokumentowania pracy operacyjnej) i archiwizacyjne. Do końca 1954 r. dokumentację zakończonych spraw operacyjnych, jak i materiały administracyjne wytworzone przez jednostki UB gromadzono i przechowywano w Wydziale II WUBP/WUdsBP i referatach II PUBP/PUdsBP, gdzie prowadzono poza tym rozmaite pomoce ewidencyjne dotyczące głównie dokumentacji operacyjnej (kartoteki, księgi, skorowidze). Podzespół tworzą materiały administracyjne wytworzone przez komórki organizacyjne WUBP we Wrocławiu i podległe mu jednostki terenowe. Na przełomie 1954 i 1955 r. zasób archiwum WUBP we Wrocławiu przejął nowo utworzony WUdsBP we Wrocławiu, w 1956 r. KWMO we Wrocławiu, a w 1983 r. WUSW we Wrocławiu. Po 1990 r. zasób archiwalny tego urzędu, w tym dokumentacja wytworzona w latach 1945–1954, został rozdzielony na materiały pionu MO, przekazane Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu, oraz archiwalia SB, które przejęła wrocławska Delegatura Urzędu Ochrony Państwa, a następnie (częściowo) wrocławska Delegatura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wiosną 2001 r. rozpoczęto proces przejmowania od ww. instytucji archiwaliów UB/SB i MO z lat 1945–1990 przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Główny zrąb dokumentacji podzespołu tworzą archiwalia wytworzone przez komórki organizacyjne UB na szczeblu wojewódzkim i terenowym: dokumentacja administracyjna, dotycząca bieżącej działalności, oraz dokumentacja kancelaryjna. Materiały archiwalne tworzące podzespół zachowały się w stanie dobrym, w większości w postaci ksiąg, poszytów i teczek wiązanych.