Subfonds

Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944 - 1954

Wraz z zajęciem 22 lipca 1944 r. przez Armię Czerwoną Chełma utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W treści opublikowanego manifestu PKWN informowano między innymi o powołaniu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (RBP) na czele z Stanisławem Radkiewiczem. Jego formowanie rozpoczęto już 25 lipca 1944 r. w Chełmie, a dwa dni później został on przeniesiony do Lublina. W okresie od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r. Lubelszczyzna stała się stolicą „Polski Lubelskiej”. Nazwa „resort” funkcjonowała do chwili powstania Rządu Tymczasowego i w dniu 1 stycznia 1945 r. została zmieniona na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, które pod takim szyldem działało do 9 grudnia 1954 r. Początkowo struktura organizacyjna resortu przewidywała utworzenie dwóch wydziałów: polityczno-operacyjnego i usługowo-gospodarczego. Jednak już 1 sierpnia 1944 działały trzy komórki: Wydział Operacyjny – Kontrwywiad (do zadań którego należało zwalczanie wrogiej agentury i szpiegostwa, ujawnianie „zdrajców narodu polskiego”, a przede wszystkim zwalczanie podziemia zbrojnego i politycznego), Sekretariat i Wydział Personalny. W sierpniu 1944 r. powstały kolejne cztery wydziały: Wydział Ochrony Rządu, Komendantura, Wydział Cenzury i Biuro Prawne. W połowie września 1944 r. w skład resortu weszła Sekcja Więzienna, którą 1 listopada tego roku przekształcono w Wydział Więziennictwa i Obozów. W grudniu utworzono Wydział Finansowy. Na początku 1945 r. w resorcie funkcjonowało dziewięć wydziałów na prawach departamentów: Wydział I (wywiad i kontrwywiad), Wydział II (kartoteka), Wydział III (łączność i technika operacyjna), Wydział IV (zaopatrzenie), Wydział V (cenzura), Wydział VI (obozy i więzienia), Wydział VII (kadry), Wydział VIII (ochrona PKWN), Wydział IX (ochrona jeńców wojennych). W początku września dotychczasowe wydziały bezpieczeństwa w województwie lubelskim funkcjonujące od początku sierpnia przy wojewódzkich i powiatowych radach narodowych zostały wyodrębnione i przekształcone w wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa (WUBP i PUBP), które podporządkowano bezpośrednio Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego PKWN. Z dniem 1 sierpnia 1944 r. zgodnie z Rozkazem nr 1 kierownikiem Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego na województwo i miasto Lublin został ppor. Henryk Palka (zmieniony już 31 sierpnia 1944 r. przez kpt. Teodora Dudę). W okresie kilku kolejnych tygodni zostali zatwierdzani lub mianowani kierownicy poszczególnych powiatowych UBP w: Białej Podlaskiej, Biłgoraj, Chełmie, Hrubieszowie, Kraśniku, Krasnymstawie, Lubartowie, Lublinie, Łukowie, Puławach, Radzyniu, Siedlcach, Tomaszowie Lubelskim, Włodawie, Zamościu oraz Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie. W skali wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa, odpowiednikiem Departamentów (które powstały po przekształceniu w pierwszych miesiącach 1945 r. z dotychczasowych Wydziałów MBP) były identyczne piony w postaci wydziałów, natomiast w powiatach referaty lub sekcje. W początkowym okresie tworzenia urzędu wyłącznie w sferze planów na poziomie jednostek terenowych pozostawały sekcje 5. i 6. Najniższą komórką organizacyjną RBP/UBP pozostawali referenci gminni, którzy funkcjonowali przy posterunkach gminnych MO. W marcu 1945 r. WUBP w Lublinie liczył ogółem 462 funkcjonariuszy. W jego ramach funkcjonowało: Kierownictwo, Sekretariat, Wydział Personalny, Wydział I (w którym zorganizowano 8 sekcji – łącznie 162 funkcjonariuszy), Wydział II (w skład którego wchodziła Sekcja 1, Grupa Szyfrowa, Grupa Radiowa, Cenzura Wojenna, Biuro Kontroli Prasy – łącznie 103 funkcjonariuszy), Wydział III (w skład którego wchodziła Komendantura, Poczta Specjalna, Sekcja Finansowa, Sekcja Gospodarcza, Sekcja Transportowa, Centrala Telefoniczna, Ambulatorium – łącznie 145 funkcjonariuszy), Wydział Więzień i Obozów (z obsadą 17 funkcjonariuszy) oraz Wydział Walki z Bandytyzmem (z obsadą 17 funkcjonariuszy). W kolejnych latach funkcjonowanie i przeobrażenia organizacyjne lubelskiego urzędu bezpieczeństwa odzwierciedlały kierunki i rozwój organizacyjny organów bezpieczeństwa w skali całego kraju. Jedną z największych zmian w strukturze lubelskiego WUBP, podyktowaną jednak względami przemian administracyjnych było wyłączenie z jego struktur powiatu siedleckiego, co było konsekwencją Dekretu z dniem 6 października 1948 r. na mocy którego powiat ten został przyłączony do województwa warszawskiego. Bezpośrednio przez reorganizacją (stan na 1 grudnia 1954 r.) stan zatrudnienia w poszczególnych jednostkach powiatowych województwa wynosił odpowiednio: Biała Podlaska 38 pracowników (na 47 etatów), Biłgoraj 31 pracowników (na 42 etaty), Chełm 38 pracowników (na 50 etatów), Hrubieszów 32 pracowników (na 44 etaty), Krasnystaw 33 pracowników (na 44 etaty), Kraśnik 37 pracowników (na 52 etaty), Lubartów 33 pracowników (na 43 etaty), Lublin 37 pracowników (na 45 etatów), Łuków 34 pracowników (na 46 etaty), Opole Lubelskie 3 pracowników (na 16 etatów), Parczew 1 pracownik (na 16 etatów), Puławy 39 pracowników (na 50 etatów), Radzyń 32 pracowników (na 45 etatów), Tomaszów Lubelski 39 pracowników (na 48 etatów), Włodawa 30 pracowników (na 45 etatów), Zamość 41 pracowników (na 54 etaty). Ogółem zatrudnionych było 782 pracowników. Natomiast w wojewódzkim urzędzie stan zatrudnienia wynosił 321 pracowników (na 387 etatów). Nie obsadzone pozostawały między innymi Wydziały: IV B, Włókienniczy, VIIIA czy Wydział IX. Już jesienią 1944 r. w każdym z trzech wydziałów RBP funkcjonowała co najmniej jedna komórka zajmująca się ewidencją i archiwum. Kwestią zasadniczą pozostaje jedynie pytanie na ile ich działanie było sformalizowane. Od końca sierpnia lub początku września w kontrwywiadzie wykonywała to Sekcja VIII. Za początek tworzenia archiwum bezpieczeństwa należy przyjąć 24 października, kiedy na stanowisko p.o. jego kierownika została powołana Bronisława Skrzeszewska. Do obowiązków archiwum należało: - prowadzenie składnic akt w resorcie, - gromadzenie akt poniemieckich, podworskich oraz wytworzonych przez wszelkie instytucje II Rzeczpospolitej, Państwa Podziemnego oraz partie polityczne i organizacje społeczne. Zasada prowadzenia akt w wojewódzkich i powiatowych urzędach bezpieczeństwa publicznego regulowała instrukcja wprowadzona zarządzeniem zastępcy kierownika RBP z 18 listopada 1944 r. Praktycznie znacznie większy wpływ na bieżącą pracę archiwów w terenie miało pismo zastępcy kierownika RBP z 9 listopada tego samego roku, w którym dosyć szczegółowo zdefiniowano zasady gromadzenia, a przede wszystkim przekazywania z komórek organizacyjnych resortu wytworzonej w toku działań operacyjnych dokumentacji. Okresem przejściowym w tworzeniu zarówno ewidencji, jak i archiwum stanowiły pierwsze miesiące 1945 r. To wówczas oba działy zostały skupione w Wydziale I Departamencie II MBP, co w odniesieniu do województw było związane z organizacją wydziałów II WUBP, a ściślej mówiąc sekcji 1 (ewidencji). Pierwsze ślady organizacji tych struktur w skali województw pochodzą z połowy lutego 1945 r. W zakresie zadań sekcji należało rejestrowanie elementów antypaństwowych, udzielanie informacji o nich innym komórkom oraz przechowywanie akt spraw zakończonych, depozytów i rzeczy skonfiskowanych. W latach 1945-1954 wydział I przechodził kilka reorganizacji, z których warto wymienić chociażby wprowadzenie „Instrukcji o ewidencji sieci agenturalno-informacyjnej jednostek operacyjnych Służby Bezpieczeństwa Publicznego” z 16 września 1948 r. czy „Instrukcji nr 1 o rejestracji i sprawdzaniu elementu przestępczego i podejrzanego w Kartotekach Ogólnych PUBP, WUBP oraz Kartotece Centralnej MBP” z 21 stycznia 1949 r.