Zespół / zbiór

Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w Warszawie [1945] 1951-1990 [1991]

RP (1944-1952), PRL (1952-1989), RP (1990)

Oddział II Sztabu Generalnego WP powołano (na bazie Oddziału Rozpoznawczego Sztabu Głównego WP) na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa z 18 lipca 1945 r. Strukturę Oddziału II tworzyły – Wydział Rozpoznania Wojskowego, Wydział Wywiadu Agenturalnego, Wydział Wywiadu Agenturalnego i Dywersji, Wydział Informacyjny, Wydział Cenzury Wojskowej, Sekcja Rozpoznania Radiowego, Sekcja Techniki Operacyjnej, Sekcja Łączności Specjalnej (Szyfrowej), Sekcja Śledcza, Sekcja Personalna, Sekcja Administracyjno - Gospodarcza, Kancelaria Tajna oraz Węzeł Polowy. Oddziałem II kierował szef Oddziału mający do pomocy zastępcę do spraw wywiadu agenturalnego. Według etatów: nr 1/221, nr 1/219, nr 29/6, nr 16/25 z 1949 r. zatwierdzonych przez Szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, Szefa Sztabu Generalnego i Szefa Oddziału Organizacyjnego Sztabu Generalnego, struktura Oddziału II w 1949 r. przedstawiała się następująco: Szefostwo Oddziału, Wydział I (składał się z trzech sekcji), Wydział II (z jedenastu sekcji), Wydział III (z czterech sekcji), Wydział IV (z dziewięciu sekcji, Kreślarni i Biura Maszynopisania), Wydział V (z pięciu sekcji), Wydział VI (z sześciu sekcji); Wydział VII, Wydział VIII (z czterech sekcji), Wydział IX (z Kancelarii i dwóch sekcji), Wydział X (z dwóch sekcji), Wydział XI (z Sekcji Specjalnej), Wydział Szyfrów (z dwóch sekcji), Sekcja „A”, Sekcja „B” i Sekcja „C”, Kartoteka Personalna, Rezerwa Personalna (składała się z: Wydziału Rezerwy Oficerów, Wydziału Rezerwy Oficerów i Kontraktowych), Samodzielny Wydziału „S”, Drukarnia, Kompania Samochodowa i Radiowęzeł. Podstawowe zadania Oddziału II koncentrowały się na rozpoznaniu polskiego środowiska emigracyjnego, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz wojsk USA i Wielkiej Brytanii stacjonujących w Niemczech. Nadzór nad wywiadem powierzono I wiceministrowi obrony narodowej gen. Marianowi Spychalskiemu (do marca 1949 r.) następnie gen. Edwardowi Ochabowi, a od marca 1950 r. Szefowi Sztabu Generalnego WP gen. Wacławowi Korczycowi. Na początku siedziba władz Oddziału II mieściła się przy Al. Ujazdowskich, następnie przy ul. Koszykowej, a od lipca 1950 r. do końca PRL jego główna siedziba znajdowała sie przy al. Niepodległości. Na początku 1946 r. wywiad otrzymał swój numer ewidencyjny (JW nr 2142). W kolejnych latach Centrala wywiadu oznaczona była różnymi numerami jednostek wojskowych (JW nr 3362, JW nr 4552, JW nr 4619, JW nr 5613). Jesienią 1951 r. Oddział II przemianowano na Zarząd II Wywiadowczy Sztabu Generalnego. Strukturę Zarządu tworzyły: Szefostwo, Wydział Polityczny, Wydział Ogólny (podlegały mu: Archiwum, Biblioteka oraz Kartoteka Personalna), Oddział 1 (Rozpoznania Wojskowego), Oddział 2 (Wywiadu Agenturalnego), Oddział 3 (Informacyjny), Oddział 4 (Techniki Informacyjnej), Wydział Operacyjny, Wydział Attachatów Wojskowych, Wydział Personalny, Wydział Łączności Specjalnej, Wydział Finansów, Sekcja Kontroli Finansowo-Gospodarczej oraz Wydział Administracyjno-Gospodarczy. Ta struktura funkcjonowała z niewielkimi zmianami do 1965 r. W 1955 r. utworzono stanowisko zastępcy szefa ds. politycznych (pełnił jednocześnie funkcję szefa Wydziału Politycznego). Wydział Polityczny zlikwidowano w 1960 r., powołując w jego miejsce Komitet Partyjny PZPR. W 1961 r. powołano Wydział VI NATO, przekształcony później w Oddział VIII (Studiów i Oceny Sił Zbrojnych NATO i innych Paktów). W 1965 r. miała miejsce reorganizacja połączona z rozbudową struktur Zarządu II. Po reorganizacji najważniejszą rolę pełniły jednostki wchodzące w skład dwóch pionów – operacyjnego i informacyjnego. Pion operacyjny (kierował nim pomocnik szefa Zarządu II do spraw operacyjnych) tworzyły: Oddział I (Agenturalny Europejski – koordynował działalność wywiadowczą w państwach Europy Zachodniej prócz Wielkiej Brytanii i Irlandii), Oddział III (Agenturalny Pozaeuropejski – odpowiadał za wywiad na terenie Wielkiej Brytanii, Bliskiego Wschodu, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej), Oddział V (Agenturalny – koordy-nował działalność wywiadowczą niezależną od oficjalnych placówek zagranicznych PRL na terenie: NRF, Danii, Norwegii, Szwecji, Belgii, Holandii, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Austrii i Szwajcarii oraz na obszarach, gdzie stacjonowały siły zbrojne NATO), Ośrodek Szkolenia oraz Radiowęzeł (odpowiadał za łączność radiową z agenturą, attachatami wojskowymi i innymi placówkami Zarządu). W skład pionu informacyjnego (kierowanego przez pomocnika szefa Zarządu II ds. informacyjnych) wchodziły: Oddział II (Informacyjny Europejski), Oddział IV (Informacyjny Pozaeuropejski), Oddział VII (Rozpoznania Radioelektronicznego), Oddział VIII (Studiów i Oceny Sił Zbrojnych NATO i innych Paktów), Oddział IX (Rozpoznania Wojskowego – koordynował wszystkie działania związane z rozpoznaniem wojskowym), Wydział Wydawniczy oraz Ośrodek Informacyjny (dostarczał informacje dotyczące sił zbrojnych państw kapitalistycznych do dowództwa WP). Poza pionami operacyjnym i informacyjnym w zreformowanej strukturze Zarządu istniały: Oddział Ogólnoorganizacyjny, Wydział Kadrowo-Mobilizacyjny, Wydział Łączności Specjalnej (odpowiadał za łączność szyfrową Zarządu z jego placówkami zagranicznymi),Wydział Finansów i Rewizji Finansowo-Materiałowej, Wydział Administracyjno-Gospodarczy, Wydział Ogólny, Wydział Attachatów Wojskowych, Kompania Samochodowa, Jednostka Wojskowa nr 2000 oraz Komitet Partyjny (kierował działalnością polityczną oraz realizował wytyczne PZPR na terenie Zarządu). W 1967 r. utworzono w ramach pionu operacyjnego nowy Oddział Agenturalnego Wywiadu Operacyjnego (AWO). Do jego podstawowych zadań należały rozpoznanie wojsk państw NATO – wykrywanie ich planów operacyjnych, posiadanych środków napadu broni masowego rażenia, zgrupowań uderzeniowych i stanu ich gotowości bojowej – a także przygotowanie terenu przyszłych działań wojennych pod względem wywiadowczym. W 1976 r. przeprowadzono reorganizację pionów operacyjnego i informacyjnego – zwiększono liczbę oddziałów oraz zmieniono ich zakres zadań. Po reorganizacji pion operacyjny tworzyły: Oddział I (Germańsko-Skandynawski), Oddział IV (Anglo-Amerykański), Oddział VIII (Romański), Oddział XIII (AWO), Oddział X (Terenowy), Oddział XII (Studiów Specjalnych) i Oddział XXIII (Łączności). Natomiast w skład pionu informacyjnego wchodziły: Oddział IX (Studiów Inżynieryjno-Terenowych NATO), Oddział V (Europejski), Oddział XI (Zamorski), Oddział XX (Operacyjnego Przygotowania Terenu), Oddział XVII (Informacyjno-Techniczny), Oddział XXVI (Dyżurnej Służby Informacyjnej). Kolejna reorganizacja pionów operacyjnego i informacyjnego miała miejsce w 1983 r. Pion operacyjny odtąd tworzyły: Oddział I-„K” (Germańsko-Skandynawski), Oddział IV - „P” (Zamorski), Oddział VIII - „D” (Romański), Oddział XII (Studiów Specjalnych), Oddział X-„C” (Krajowy), Oddział XIII-„A” (Agenturalny Wywiad Operacyjny), Oddział III (Attachatów Wojskowych), Oddział „Y”, Kartoteka Operacyjna i Jednostka Wojskowa 2000. Natomiast w skład pionu informacyjnego weszły: Oddział IX (Studiów), Oddział V (Europejski), Oddział XI (Zamorski), Oddział XVII (Informacji Technicznej), Oddział XX (Operacyjnego przygotowania Terenu), Oddział XXVII (Dyżurnej Służby Informacyjnej), Wydział Państw Socjalistycznych i Wydział Informacji Audiowizualnej. Po likwidacji Wojskowej Służby Wewnętrznej (rozkaz ministra obrony narodowej z 18 kwietnia 1990 r.) zadania kontrwywiadowcze przekazano do Zarządu II, przemianowanego na Zarząd II Wywiadu i Kontrwywiadu Sztabu Generalnego. W następnym roku został on rozwiązany, a w jego miejsce 22 lipca 1991 r. utworzono Wojskowe Służby Informacyjne.

Archiwalia Oddziału II Sztabu Generalnego WP / Zarządu II Sztabu Generalnego WP po likwidacji Zarządu II znalazły się w posiadaniu Zarządu II Wywiadu i Kontrwywiadu Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a po jego rozwiązaniu trafiły do Wojskowej Służby Informacyjnej, która w latach 2001-2006 materiały te w postaci ponad 400 spisów zdawczo-odbiorczych przekazała do Instytutu Pamięci Narodowej.

Wśród materiałów Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego) znajduje się dokumentacja wytworzona przez jego jednostki w: Białymstoku, Dziwnowie, Łodzi, Nowym Dworze Mazowieckim, Przasnyszu, Raduczu, Skrobowie, Wałczu, Warszawie i Wędrzynie oraz wydziały i sekcje kontrwywiadu przy jednostkach organizacyjnych w rodzajach broni i związkach taktycznych w Biedrusku, Bydgoszczy, Bytomiu, Dęblinie, Elblągu, Gdyni, Gubinie, Koszalinie, Krakowie, Krośnie Odrzańskim, Legionowie, Lublinie, Łodzi, Orzyszu, Pile, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Świnoujściu, Toruniu, Ustce, Warszawie, Wrocławiu i Żaganiu. Ponadto występują tu materiały attachatów wojskowych przy polskich placówka dyplomatycznych m.in. w: Algierze, Ankarze, Atenach, Berlinie Wschodnim i Zachodnim, Bernie, Brukseli, Budapeszcie, Damaszku, Hadze, Kolonii, Londynie, Luandzie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Pekinie, Rzymie, Waszyngtonie i Wiedniu oraz materiały rezydentur w Berlinie, Kolonii, Londynie, Ottawie i Rzymie i polskich misji wojskowych i repatriacyjnych w Anglii, Francji, Szwecji i Amerykańskiej Strefie Okupacyjnej w Niemczech. Wśród rodzajów materiałów archiwalnych Zarządu II znajdują się akta operacyjne (akta osobowych źródeł informacji, akta spraw operacyjnych); akta osobowe (akta osobowe żołnierzy i pracowników cywilnych) oraz akta administracyjne (plany szkoleń operacyjnych, analizy, informacje problemowe, meldunki i szyfrogramy, zarządzenia, rozkazy, wytyczne, materiały wywiadowcze, materiały szkoleniowe, dokumentacja finansowa, etaty jednostek, księgi ewidencyjne zaopatrzenia materiałowego).

Archiwiści Instytutu Pamięci Narodowej, po analizie materiałów Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, postanowili wrócić do pierwotnego układu tych akt. Zdecydowało tu zastosowanie zasady wierności oryginalnym regułom registraturalnym, w tym przypadku zawartym w Tymczasowej instrukcji archiwum Oddziału II SG WP z dn. 8 stycznia 1951 r. i Tymczasowej instrukcji archiwalnej z dn. 25 lutego 1951 r. Obydwa te dokumenty wprowadzały układ materiałów według numerów paczek (w każdej paczce znajdowało się od 4 do 12 j. a.), przy czym numerację nadawano według kolejności zdawania do archiwum. W ten sposób materiały archiwalne Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (z wyjątkiem Biblioteki), znajdujące się obecnie w Instytucie Pamięci Narodowej, zostały ułożone według numerów paczek i zgromadzone w jednym spisie.

S. Cenckiewicz, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991, wyd. Zysk i s-ka; A. Marcinkiewicz, Sposób archiwizowania i przechowywania dokumentacji w Zarządzie II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, w: Przegląd Archiwalny IPN, tom 3/2010, s. 9 – 18; IPN BU 0630/41, IPN BU 001103/91, IPN BU 001719/118, IPN BU 2602/3031, IPN BU 2602/3034