Zespół / zbiór

Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich 1970-

Polska Rzeczypospolita Ludowa

Zgodnie z porozumieniami zawartymi przez Wielką Trójkę na konferencji w Poczdamie, Polska miała zaspokoić swoje roszczenia odszkodowawcze z puli reparacji pobieranych przez Związek Radziecki. Szacunek strat polskich prowadzony był już w czasie wojny przez Biuro Prac Kongresowych Rządu na Wychodźstwie, a następnie przez agendy krajowe: powołany przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego latem 1944 r. Resort Odszkodowań Wojennych, a następnie Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów. Polska otrzymywała pewne spłaty o charakterze reparacyjnym, w tym część pod postacią wyposażenia fabryk. Po śmierci Stalina i wystąpieniach berlińskich z czerwca 1953 r., dnia 23 sierpnia 1953 r. rząd PRL wydał oświadczenie o zrzeczeniu się reparacji, w ślad za podpisanym dzień wcześniej w Moskwie „Porozumieniem rządów ZSRR i NRD dotyczących reparacji oraz zobowiązań finansowo-gospodarczych”. Kolejne rządy PRL nigdy nie uważały, aby oświadczenie z 23.08.1953 r. było całkowitym zrzeczeniem się wszelkich świadczeń od RFN, choć nie mogły uznać go za nieobowiązujące ze względu na fakt przynależności do bloku oraz konieczność popierania NRD. Po 1953 r. nadal prowadzone były prace polegające na zbieraniu informacji o roszczeniach obywateli polskich i opracowywaniu szacunków strat i odszkodowań, które powinna otrzymać Polska od Niemiec. Zajmowano się głównie roszczeniami indywidualnymi. W RFN obowiązywała ustawa odszkodowawcza, na mocy której obywatele państw trzecich mogli występować z roszczeniami. Polska nie miała jednak stosunków dyplomatycznych z RFN, więc nie mogła korzystać z tej drogi. Mimo trudności z ewentualnym uzyskaniem świadczeń, w Polsce śledzono sprawę odszkodowań i możliwość uzyskania ich też przez obywateli polskich. Prace nad szacunkami strat uległy intensyfikacji po 1958 r. W związku z tym, iż pojawiła się ewentualność podpisania traktatu pokojowego z Niemcami, Ministerstwo Spraw Zagranicznych PRL wróciło do prac przygotowawczych prezentujących polskie stanowisko. Opracowano m.in. polski projekt traktatu, ale przede wszystkim skupiono się na przygotowaniu polskich uwag do projektu traktatu, przekazanego przez ZSRR w początkach 1959 r. W celu przygotowania stanowiska rządu PRL powołana została komisja z udziałem przedstawicieli różnych ministerstw m.in.: Finansów, Handlu Zagranicznego, Pracy i Opieki Społecznej, Handlu. Uwagi do projektu traktatu przekazanego przez ZSRR w większości dotyczyły spraw związanych z „zaspokojeniem przez Niemcy materialnych roszczeń Polski”. Komisja respektowała oświadczenie z 1953 r., ale nie traktowała go jako zrzeczenia się wszelkich roszczeń. Prace, które prowadzono i w których brali udział także prawnicy zajmujący się prawem międzynarodowym, bazowały na założeniu, że kwestia reparacji wojennych, podobnie jak kwestie graniczne, powinna być rozstrzygnięta ostatecznie w traktacie pokojowym. Na przełomie lat 50. i 60. pojawiła się możliwość rozwiązania przynajmniej niektórych roszczeń. W 1951 r. rząd niemiecki podjął decyzję w sprawie wypłat odszkodowań dla ofiar eksperymentów lekarskich. Powołano w tym celu specjalny fundusz przy Ministerstwie Finansów. Podania zgłaszały także osoby poszkodowane mieszkające w Polsce i np. na Węgrzech, ale nie były one rozpatrywane, gdyż RFN nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z tymi krajami. Polskie ofiary szukały wsparcia międzynarodowego. Otrzymały je m.in. od Hiroshima Peace Committee, który nagłośnił problem w USA i zaprosił polskie ofiary, aby mogły same przedstawić swoje roszczenia. W rozwiązanie sprawy zaangażowała się także Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ. Ponieważ działo się to w czasie, gdy trwały dyskusje nad ewentualnością podpisania traktatu pokojowego z Niemcami, ZSRR oraz Polska i Czechosłowacja wyraziły zdanie, że sprawa ta powinna być uregulowana w traktacie pokojowym z Niemcami. Wraz z przygotowaniami do podjęcia negocjacji z RFN przygotowano instrukcję do rozmów. Za zasadniczy cel rokowań uznano doprowadzenie do „jednoznacznego i ostatecznego uznania naszej granicy na Odrze i Nysie”. W punkcie siódmym pisano: „Problemu odszkodowań na pierwszym etapie rozmów z NRF nie należałoby raczej podnosić, ponieważ mogłoby to utrudnić przebieg rokowań w węzłowej dla nas sprawie uznania granicy. Problem ten należy jednakże przewidzieć do postawienia wobec NRF po ewentualnym załatwieniu sprawy granicy”. Perspektywa nawiązania stosunków dyplomatycznych z RFN wpłynęła intensyfikująco na zbieranie dokumentacji, która miała stanowić podstawę do rozmów na temat odszkodowań za skutki II wojny światowej. Premier Józef Cyrankiewicz powołał dnia 6 maja 1970 r. Komisję do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich, na której czele, jako przewodniczący, stanął prof. Zbigniew Resich, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, zastępcą przewodniczącego został dr Czesław Pilichowski. Powstanie Komisji nastąpiło już po odbyciu trzech tur rozmów polsko-niemieckich w sprawie podpisania układu regulującego stosunki bilateralne. W 1971 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich zorganizowała Sekretariat Wykonawczy, który był zlokalizowany przy Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Na jego czele, jako kierownik, stanął H. Tetzlaff. W skład Sekretariatu wchodzili pracownicy oddelegowani z poszczególnych resortów na wniosek Ministra Finansów (m.in. z Ministerstwa Kultury i Sztuki, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Głównego Urzędu Statystycznego) oraz specjaliści zatrudnieniu za zasadzie prac zleconych. Sekretariat Wykonawczy składał się z Zespołów: - Prawa Międzynarodowego i Wewnętrznego Prawa Odszkodowawczego NRF (zadania: zebranie dokumentów i publikacji potrzebnych do uzasadnienia istniejących polskich roszczeń odszkodowawczych i ich opracowanie; ustalenie źródeł , w których zawarte są wszystkie dotychczasowe ustawy i komentarze dotyczące różnych roszczeń odszkodowawczych; opracowanie ustaw krajowych i zagranicznych na temat ustawodawstwa NRF i innych krajów odnośnie strat i szkód wojennych oraz odszkodowań; opracowanie problemu restytucji i rewindykacji; opracowanie prawne szkód spowodowanych przez hitlerowskie zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości; analiza prawna odpowiedzialności państwa, osób fizycznych, koncernów itd. z tytułu odszkodowań wojennych cywilnych ze szczególnym uwzględnieniem odszkodowań za doznane szkody i cierpienia fizyczne oraz moralne w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i obozach innych typów; opracowanie sprawy odszkodowań cywilnych za pracę niewolniczą w III Rzeszy jako zbrodni wojennej i zbrodni przeciwko ludzkości; opracowanie analizy ekspertyz prawnych zleconych naukowcom dotyczących polskich roszczeń odszkodowawczych w świetle prawa międzynarodowego); - Dokumentacyjno-Archiwalnego (zadania: opracowanie inwentaryzacji dokumentów dotyczących strat wojennych w latach 1939-1945; opracowanie katalogu istniejących dokumentów; uzupełnienie i uaktualnienie katalogów problemów; zgromadzenie, skoncentrowanie, zinwentaryzowanie i uporządkowanie dokumentacji pierwiastkowej dotyczącej strat i szkód wojennych; opracowanie rejestru obozów hitlerowskich w Polsce i w Europie, w których byli więzieni Polacy i obywatele polscy: a) danych statystycznych III Rzeszy z okresu okupacji hitlerowskiej Polski 1939-1945, b) strat i szkód wojennych Polski, opracowanych przez resorty, centralne urzędy, rady narodowe, przedsiębiorstwa itd., c) danych statystycznych, które odnoszą się do Polski a znajdujących się w archiwach zagranicznych i których mikrofilmy należało sprowadzić); - Ekonomicznego (zadania: prace nad ustaleniem strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945: a) weryfikacja strat bezpośrednich i pośrednich w oparciu o dane resortów i uzupełniające ekspertyzy rzeczoznawców, b) ekspertyzy dotyczące spraw, które nie zostały ujęte w sprawozdaniu Biura Odszkodowań Wojennych i w sprawozdaniu Komisji Ministerstwa Finansów ds. Ostatecznego Ustalenia Szkód i Strat Wojennych Polski, c) przygotowywanie końcowego dokumentu na temat strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945; ustalenie szacunkowej wielkości polskich roszczeń cywilno-prawnych wobec Niemiec; analiza kontr-roszczeń NRF wobec Polski (wielkość kontr-roszczeń, ich zasadność itd.); inne prace zlecone przez Komisję do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich); - Demograficznego (zadania: ustalenie strat biologicznych; opracowanie problemu pracy niewolniczej oraz cierpień fizycznych w obozach koncentracyjnych; prześladowania ze względów narodowościowych; prace nad ustaleniem eksterminacji wobec inteligencji polskiej, która mimo prześladowań nie stała się ofiarami w sensie utraty życia; ustalenie ilości wdów i sierot oraz krewnych spadkobierców ofiar, których śmierć spowodowana została eksterminacyjną polityką okupanta hitlerowskiego; ilość prześladowanych w obozach, więzieniach i innych miejscach odosobnienia, zorganizowanych przez III Rzeszę Niemiecką; ustalenie ilości osób deportowanych przymusowo i wykonujących pracę niewolniczą; ilość osób, które: a) poniosły szkody z tytułu utraty miejsc pracy w okresie potrzebnym dla osiągnięcia sprawności zawodowej, b) zostały zmuszone przez okupanta hitlerowskiego do opuszczenia swych domostw, warsztatów i miejsc pracy; ilości osób, które uległy pełnemu lub częściowemu inwalidztwu fizycznemu lub psychicznemu, spowodowanemu terrorem okupanta hitlerowskiego); - Do spraw Kultury, Nauki i Oświaty (zadania: opracowanie strat w dziedzinie nauki, kultury i sztuki; stan dotychczasowy rewindykacji zabytków i dóbr kulturalnych Polski; opracowanie sprawy odszkodowań dla osób prawnych, fundacji, korporacji (muzea, biblioteki) oraz straty w dziedzinie kultury, oświaty); - Socjalnego (zadania: opracowanie rozliczeń z tytułu rent i emerytur, roszczeń obywateli polskich; prace mające na celu opracowanie problemu zwrotu nakładów państwu polskiemu poniesionych na rzecz swoich obywateli – ofiar eksterminacyjnej polityki hitlerowskiej (renty i inne świadczenia społeczne wdowom, sierotom, inwalidom); problem płacenia rent, emerytur obywatelom polskim przewidzianym w umowie polsko-niemieckiej z 1931 r.; opracowanie problemu ewentualnych roszczeń – rent przez NRF dla osób, które wyjechały do tego kraju a przedtem przez dłuższy okres czasu zamieszkiwały w Polsce); - Do spraw Patologii Wojennej. Prace koordynacyjne powierzono kancelarii Sekretariatu Wykonawczego. Sekretariat wykonał wstępne prace, polegające na odszukaniu, uporządkowaniu, zweryfikowaniu i zewidencjonowaniu różnych materiałów i dokumentów rozproszonych po archiwach resortowych i innych organów oraz instytucji, przygotował szereg wstępnych ekspertyz i opracowań, uzasadniających polskie roszczenia odszkodowawcze. Przystąpiono również do opracowania dokumentacji, porównania jej z wynikami podobnych prac, prowadzonych w latach 1945-1947 przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów oraz przez Komisję do ostatecznego ustalenia polskich strat wojennych, powołaną przez Ministra Finansów we wrześniu 1949 r., która zakończyła swoje prace w 1951 r. W skład Komisji wchodziły Wydziały, na których czele stali Naczelnicy, które dzieliły się na poszczególne Sekcje: I. Wydział Szkód Wojennych 1) Sekcja Ekonomiczna, 2) Sekcja ds. Kultury, Nauki i Oświaty; II. Wydział Strat Biologicznych 1) Sekcja Demograficzna, 2) Sekcja Socjalna, 3) Sekcja Patologii Wojennej; III. Wydział Dokumentacyjny i Prawny 1) Sekcja Dokumentacyjna, 2) Sekcja Prawa Odszkodowawczego; IV. Oddziały (Wydziały Problemowe) 1) Oddział w Poznaniu (Opracowanie problemu ofiar obozów koncentracyjnych i więzień), 2) Oddział we Wrocławiu (Opracowanie problemu robotników przymusowych i jeńców wojennych); V. Sekretariat. Na jednym z posiedzeń Komisji powołano stały Zespół Wykonawczy Komisji pod kierownictwem dyrektora Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – dra Czesława Pilichowskiego. Komisja zakończyła prace ogłoszeniem informacji 24 maja 1971 r. Przedstawiono różne tytuły odszkodowawcze, w tym zajęto się oprócz materialnych strat i szkód wojennych, stratami biologicznymi i kulturalnymi, omawiając je zarówno w stosunkach międzypaństwowych, jak też wobec obywateli polskich. W grudniu 1973 r. skład KOPON prezentował się następująco: 1. Zespół Ekonomiczny (W. Dziak), 2. Zespół Prawny (B. Franczyk), 3. Zespół Demograficzny (L. Derlatka, K. Bielowska), 4. Zespół do spraw Kultury, Nauki i Sztuki (W. Dunin-Wilczyński), 5. Wydawnictwa (E. Weber), 6. Referat Roszczeń Odszkodowawczych (M. Pliszczyńska), 7. Sekretariat i Kartoteka Archiw. (D. Szczepaniak). KOPON zakończył swoją działalność prawdopodobnie w 1976 r.

Akta zawierają m.in. sprawozdania z pracy Komisji do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich (KOPON) i jej Sekretariatu Wykonawczego za kolejne lata działalności, korespondencję, notatki, analizy, opracowania, ekspertyzy, ulotki, materiały dotyczące działalności ONZ w sprawie nieprzedawniania zbrodni przeciwko ludzkości, wyliczenia strat ludzkich, materialnych i kulturalnych, które poniosła Polska w okresie II wojny światowej.

IPN GK 917/15; IPN GK 917/25; IPN GK 917/299; Jarząbek Wanda. Władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wobec problemu reparacji i odszkodowań od Republiki Federalnej Niemiec 1953-1989, w: Dzieje najnowsze, Rocznik XXXVII. Warszawa, 2005; Eberhardt A., Gniazdowski M., Jaskułowski T., Krzysztofowicz M. Szkody wyrządzone Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego. Historia dociekań i szacunków, w: Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004. Warszawa, 2004; Sandorski J., Zrzeczenie się reparacji wobec Niemiec w świetle prawa międzynarodowego, w: Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004. Warszawa, 2004; Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, pod red. Sławomira Dębskiego i Witolda M. Góralskiego. Warszawa: PISM, 2004; http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Dzieje_Najnowsze_kwartalnik_poswiecony_historii_XX_wieku_/Dzieje_Najnowsze_kwartalnik_poswiecony_historii_XX_wieku_-r2005-t37-n2/Dzieje_Najnowsze_kwartalnik_poswiecony_historii_XX_wieku_-r2005-t37-n2-s239-243/Dzieje_Najnowsze_kwartalnik_poswiecony_historii_XX_wieku_-r2005-t37-n2-s239-243.pdf [dostęp: 2018-07-18];