Subseries

Departament II

Na podstawie ustawy Sejmu PRL z 13 listopada 1956 r. „o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego” (Dz.U. PRL 1956, nr 54 poz. 241) MSW przejęło od zlikwidowanego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego kompetencje w kwestii „ochrony ustroju ludowo-demokratycznego przed działalnością szpiegowską i terrorystyczną” i tym samym, oprócz funkcji nadzoru nad administracją wewnętrzną, stało się centralnym organem bezpieczeństwa publicznego w PRL. Powołany po reorganizacji MSW Departament II (na mocy zarządzenia nr 00238/56 ministra spraw wewnętrznych z dnia 27 listopada 1956 r.) miał za zadanie zwalczanie „szpiegowskiej działalności wywiadów państw kapitalistycznych wymierzonych przeciwko Polsce Ludowej”; faktycznie został sformowany na podstawie aktywów kadrowych i materialnych Departamentu II KdsBP przeniesionych do struktur MSW. Początkowo strukturę Departamentu II tworzyło jedenaście wydziałów operacyjnych: Wydział I (zwalczanie wywiadu USA), Wydział II (zwalczanie wywiadu Wielkiej Brytanii); Wydział III (zwalczanie wywiadu Niemieckiej Republiki Federalnej), Wydział IV (zwalczanie wywiadów Francji, Belgii, Holandii, Szwecji, Danii, Norwegii i Szwajcarii); Wydział V (zwalczanie działalności wywiadowczej ukraińskich ośrodków emigracyjnych), Wydział VI, Wydział VII (oba wydziały prowadziły pracę kontrwywiadowczą w zakresie międzynarodowej wymiany osobowej), Wydział VIII (kontrola ambasad i urzędów konsularnych oraz dyplomatów z krajów kapitalistycznych); Wydział IX (rozpracowanie kontrwywiadowcze międzynarodowej wymiany handlowej), Wydział X (analityczno-informacyjny), Wydział XI (obserwacja zewnętrzna dyplomatów akredytowanych w Polsce). W skład Departamentu wchodził także Wydział Ogólny, odpowiadający za sprawy finansowe, administracyjno-gospodarcze oraz kadrowe. Z dniem 1 kwietnia 1957 r. Wydział XI wydzielono ze struktury Departamentu i włączono do Biura „B” MSW. We wrześniu 1959 r. powołano nowy Wydział XI (odpowiadał za zapobieganie działalności wywiadowczej prowadzonej przez przedstawicieli firm zagranicznych, oraz kontrolę personelu Ministerstwa Handlu Zagranicznego, polskich central handlowych i przedsiębiorstw współpracujących z państwami zachodnimi). Z dniem 1 grudnia 1961 r. przeniesiono do Departamentu II Wydział I Biura „T” MSW (radiokontrwywiad), który w ramach Departamentu funkcjonował jako Wydział XII do dnia 1 marca 1965 r. (utworzono wtedy Samodzielny Wydział RKW MSW). Na podstawie „Wytycznych do pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w zakresie zabezpieczenia tajemnicy państwem, ujawniania i zwalczania wrogiej, wywiadowczej działalności w tym zakresie”, zatwierdzonych przez ministra spraw wewnętrznych 8 grudnia 1960 r., do zadań Departamentu II zaliczono: rozpracowanie obcych ośrodków wywiadu, rozpracowywanie placówek państw kapitalistycznych (dyplomatycznych, konsularnych, gospodarczych etc.) na terenie PRL, prowadzenie pracy kontrwywiadowczej i profilaktycznej wśród obywateli PRL wyjeżdżających za granicę oraz wśród cudzoziemców przyjeżdżających do kraju, prowadzenie pracy kontrwywiadowczej w polskich przedsiębiorstwach i instytucjach utrzymujących kontakty z zagranicą, zwalczanie przestępczości gospodarczej w handlu zagranicznym oraz rozpracowywanie nielegalnych pośredników handlowych. W kwietniu 1968 r. przeprowadzono reorganizację Departamentu. Jego strukturę tworzyły odtąd: Wydział I (zwalczanie wywiadu USA), Wydział II (zwalczanie wywiadów Wielkiej Brytanii i Kanady), Wydział III (zwalczanie wywiadu NRF/RFN), Wydział IV (zwalczanie wywiadów Francji, Izraela i innych krajów kapitalistycznych), Wydział V (zwalczanie wywiadów państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej), Wydział VI (kontrola wyjazdów w ramach międzynarodowej wymiany osobowej oraz międzynarodowego transportu), Wydział VII (kontrola przyjazdów w ramach międzynarodowej wymiany osobowej), Wydział VIII (kontrola międzynarodowego obrotu towarowego), Grupa Operacyjna „Wisła” (kontrola obywateli polskich przebywających w ZSRR), Podgrupa Operacyjna „Karpaty” (kontrola obywateli polskich przebywających w NRD) oraz Wydział Ogólny. W kwietniu 1971 r. rozwiązano Wydział VI, wyłączono też z zadań Departamentu zwalczanie działalności przemytniczo-dewizowej, które przekazano do Biura Walki z Przestępstwami Gospodarczymi KG MO. Według zarządzenia nr 048/76 ministra spraw wewnętrznych z dnia 16 czerwca 1976 r. w sprawie regulaminu organizacyjnego oraz zakresu i systemu działania Departamentu II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i wydziałów II komend wojewódzkich (równorzędnych) Milicji Obywatelskiej, Departament II miał być odpowiedzialny za „zwalczanie działalności wywiadowczej skierowanej przeciwko interesom politycznym, gospodarczym i obronnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Do podstawowych zadań Departamentu zaliczono: zwalczanie działalności wywiadowczej prowadzonej przeciwko PRL przez służby specjalne państw NATO i innych krajów kapitalistycznych, podejmowanie przedsięwzięć operacyjnych wobec rezydentur wywiadowczych umieszczonych w przedstawicielstwach państw obcych w PRL (ambasadach, konsulatach, przedstawicielstwach handlowych, instytutach i ośrodkach kulturalnych, biurach agencji prasowych, itp.), kontrola operacyjna i przeciwdziałanie „destrukcyjno-ideologicznej” działalności placówek i przedstawicielstw państw obcych, ochrona kontrwywiadowcza wybranych osób i obiektów będących w szczególnym zainteresowaniu służb specjalnych państw kapitalistycznych, inwigilacja uczestników międzynarodowej wymiany osobowej podejrzanych o prowadzenie działalności wywiadowczej przeciwko PRL, prowadzenie prac analityczno-informacyjnych dotyczących głównych kierunków i metod działania służb specjalnych państw NATO i innych krajów kapitalistycznych przeciwko PRL. Do czerwca 1977 r. Departament tworzyło osiem wydziałów operacyjnych o geograficzno-przedmiotowym przydziale zadań: Wydział I (USA), Wydział II (Australia, Kanada i Wielka Brytania), Wydział III (RFN), Wydział IV (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Izrael, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Turcja, Włochy), Wydział V (kontrola placówek europejskich państw neutralnych, państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, zabezpieczenie kontrwywiadowcze placówek dyplomatycznych państw socjalistycznych w Polsce), Wydział VI (kontrola transportu międzynarodowego, inwigilacja środowisk krótkofalowców, ochrona obiektów Wojska Polskiego i Północnej Grupy Armii Radzieckiej), Wydział VII (kontrola korespondentów prasowych i przedstawicieli handlowych z krajów kapitalistycznych, uciekinierów z Polski oraz osób odmawiających powrotu do kraju, przeciwdziałanie „wrogiej działalności w międzynarodowym ruchu osobowym”), Wydział VIII (analityczno-informacyjny), Wydział Ogólny oraz Samodzielna Sekcja Techniczna. W czerwcu 1977 r. na bazie Samodzielnej Sekcji Technicznej powołano Wydział IX, zaś Wydział Ogólny przemianowano na Wydział X. Departamentowi II podlegały w dalszym ciągu Grupa Operacyjna „Wisła” w Moskwie, Podgrupa Operacyjna „Karpaty” w Berlinie oraz Grupa Operacyjna „Warszawa” (współpraca z rezydenturami kontrwywiadu ZSRR, CSRS, Bułgarii Węgier i od 1980 r. NRD). W lutym 1981 r. Departament II przejął sprawy prowadzone dotychczas przez Wydział III Departamentu III MSW oraz Wydział VII Departamentu IIIA MSW. W związku z tym utworzono sześć nowych wydziałów: Wydział XI (transport), Wydział XII (łączność), Wydział XII (ośrodki radia i telewizji), Wydział XIV (agencje prasowe, dzienniki, czasopisma i inne środki przekazu), Wydział XV (prasa zagraniczna, Agencja Interpress) oraz Wydział XVI (poligrafia). Ta struktura funkcjonowała do listopada 1983 r., kiedy Departamentowi III MSW ponownie podporządkowano prowadzenie inwigilacji dziennikarzy i środków masowego przekazu z wyłączeniem dziennikarzy zagranicznych i Agencji Interpress. W lutym 1982 r. z Wydziału IV wydzielono Wydział IV A zwalczający działalność wywiadu Francji. W lutym 1984 r. wydział ten został przemianowany na Wydział VII (istniejący dotąd Wydział VII został rozwiązany). Utworzono wówczas także trzy nowe wydziały: Wydział XII (uciekinierzy z PRL oraz osoby powracające po przedłużonym pobycie w krajach kapitalistycznych), Wydział XIII (inwigilacja kanałów przerzutowych dla opozycji działających w ramach transportów charytatywnych, kontrola firm polonijnych oraz kontraktów eksportowych polskich przedsiębiorstw) i Wydział XIV (kontrola biur turystycznych oraz osób wracających z zagranicy i cudzoziemców przyjeżdżających do Polski mogących mieć kontakty z zachodnimi służbami specjalnymi bądź grupami terrorystycznymi). Ostatnią reorganizację Departamentu przeprowadzono w marcu 1988 r. W jego skład wchodziło odtąd trzynaście wydziałów. W sierpniu 1990 r. Departament II MSW rozwiązano, a na podstawie jego aktywów kadrowych i materialnych powołano Zarząd Kontrwywiadu (Zarząd II) Urzędu Ochrony Państwa.