Zespół / zbiór

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Poznaniu [1945] 1983-1990

Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu w okresie 1945–1950 obejmował obszar województwa poznańskiego (39 powiatów). W roku 1950 wyłączono z niego powiaty: babimojski, gorzowski, gubiński, krośnieński, międzyrzecki, rzepiński, skwierzyński, słubicki, strzelecki, sulechowski, sulęciński, świebodziński, wschowski, zielonogórski (weszły w skład województwa zielonogórskiego), mogileński, żniński (weszły w skład województwa bydgoskiego). Na tak pomniejszonym obszarze, w latach 1954–1956, funkcjonował Wojewódzki Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu oraz Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Poznaniu (w latach 1956–1975). Wraz z reformą administracyjną państwa w 1975 r. obszar województwa poznańskiego pomniejszono ograniczając go do miast: Poznań, Buk, Czempiń, Dolsk, Gniezno, Grodzisk Wielkopolski, Kostrzyn, Kórnik, Książ Wielkopolski, Luboń, Lwówek, Miłosław, Mosina, Murowana Goślina, Nowy Tomyśl, Oborniki, Opalenica, Ostroróg, Pniewy, Pobiedziska, Puszczykowo, Rakoniewice, Sieraków, Skoki, Stęszew, Swarzędz, Szamotuły, Śrem, Środa Wielkopolska, Wielichowo, Września oraz gmin: Brodnica, Buk, Chrzypsko Wielkie, Czempiń, Czerniejewo, Czerwonak, Dolsk, Dominowo, Dopiewo, Duszniki, Gniezno, Granowo, Grodzisk Wielkopolski, Kamieniec, Kaźmierz, Kiszkowo, Kleszczewo, Kłecko, Kołaczkowo, Komorniki, Kostrzyn, Kórnik, Krzykosy, Książ Wielkopolski, Kuślin, Kwilcz, Lwówek, Łubowo, Mieleszyn, Mieścisko, Miłosław, Mosina, Murowana Goślina, Nekla, Niechanowo, Nowe Miasto nad Wartą, Nowy Tomyśl, Oborniki, Obrzycko, Opalenica, Ostroróg, Pniewy, Pobiedziska, Rakoniewice, Rokietnica, Sieraków, Skoki, Stęszew, Suchy Las, Swarzędz, Szamotuły, Śrem, Środa Wielkopolska, Tarnowo Podgórne, Wielichowo, Września, Zaniemyśl („Dziennik Ustaw” 1975, nr 17, poz. 92).

W okresie funkcjonowania Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu (1945–1954) oraz Wojewódzkiego Urzędu do Spraw bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu (1954–1956) funkcjonowały następujące komórki organizacyjne jednostki: Wydział I, Wydział II, Wydział III, Wydział IIIA, Wydział IV, Wydział IVA, Wydział V, Wydział VI, Wydział VII, Wydział VIII, Wydział IX, Wydział X, Wydział XI, Wydział Personalny, Wydział Kadr, Wydział Kadr i Szkolenia, Wydział Walki z Bandytyzmem, Wydział do Spraw Funkcjonariuszy, Wydział „F”, Wydział „A”, Wydział „B”, Wydział Więzień i Obozów, Wydział Więziennictwa, Wydział Śledczy, Inspektorat Wiejski, Wydział Cenzury, Samodzielna Sekcja „C”, Wydział „W”, Wydział „T”, Wydział Łączności, Inspektorat Kontroli, Wydział Szkoleniowy, Grupa Instruktorska do Spraw Szkolenia, Inspektorat Szkolenia Zawodowego, Sekcja Mobilizacyjna, Samodzielna Sekcja Mobilizacyjna, Samodzielna Sekcja Wojskowa, Sekcja Wojskowa, Referat Wojskowy, Sekretariat Kierownictwa, Wydział Ogólny, Wydział Ogólno-Administracyjny, Areszt Wewnętrzny, Komendantura, Sekcja Finansowa, Wydział Finansowo-Budżetowy, Wydział Finansowy, Samodzielna Sekcja do Spraw Kultury i Oświaty, Samodzielna Sekcja Kultury Fizycznej, Wydział Gospodarczy, Wydział Zaopatrzenia, Wydział Kwatermistrzostwa, Wydział Administracyjno-Gospodarczy, Wydział Służby Zdrowia, Poliklinika, Szpital, Sekcja Socjalna, Referat Socjalny, Samodzielny Referat Socjalny, Inspektorat Kierownictwa, Sekcja Kolejowa, Ekspozytura Bezpieczeństwa Publicznego na DOKP w Poznaniu, Wydział Komunikacji, Wydział Komunikacji i Transportu, Punkt K, Samodzielna Sekcja Szyfrów, Samodzielna Sekcja „A”. We wszystkich powiatach funkcjonowały komórki terenowe (Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego a w latach 1954–1956 Powiatowe Urzędy do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego). Po zmianach w 1956 r. struktura była mniej rozbudowana i przedstawiała się następująco: Wydział II, Wydział III, Wydział IV, Samodzielna Sekcja Śledcza, Wydział Śledczy, Samodzielna Sekcja Paszportów, Wydział Paszportów, Samodzielna Sekcja Paszportów i Dowodów Osobistych, Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych, Samodzielna Sekcja Kontroli Ruchu Granicznego, Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, Wydział „B”, Wydział „C”, Wydział „T”, Samodzielna Sekcja „W”, Wydział „W”, Wydział Ewidencji Operacyjnej, Samodzielna Sekcja „A”, Samodzielna Sekcja Ogólno-Informacyjna, Samodzielna Sekcja Informacji i Sprawozdawczości, Samodzielna Grupa Specjalna, Inspektorat Kierownictwa SB, Samodzielna Sekcja Rejestracji Cudzoziemców. Piony bezpieczeństwa funkcjonowały w ramach Komend Powiatowych MO oraz Komend Miast i Powiatów MO. W okresie od 1975–1990 struktura przedstawiała się następująco: Wydział II, Wydział III, Wydział III-1, Wydział IIIA, Wydział IV, Wydział V, Wydział VI, Wydział Śledczy, Wydział „B”, Wydział „C”, Wydział „T”, Wydział „W”, Wydział Paszportów, Samodzielna Sekcja „A”, Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy, Inspektorat I, Inspektorat 2, Inspektorat Ochrony Przemysłu, Wydział Ochrony Gospodarki, Wydział Studiów i Analiz, Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Starszy Inspektor zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB/zastępcy szefa WUSW w Poznaniu, Wydział Inspekcji, Inspektorat Analityczno-Informacyjny zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB/zastępcy szefa WUSW w Poznaniu, Wydział Łączności, Samodzielna Sekcja Szyfrów. W przypadku Komend Powiatowych MO to od 1 VI 1975 r. ich liczna z uwagi na zmiany w strukturze administracyjnej uległa znacznemu zmniejszeniu do 7 komend.

Wytwarzana w toku bieżącej pracy dokumentacja KW MO a następnie WUSW w Poznaniu podlegała archiwizacji. Rolę miejscowego archiwum pełnił lokalny pion „C”. Ramy jego funkcjonowania wyznaczała instrukcja z 1974 r. Przewidywała ona ewidencjonowanie akt w inwentarzu, oddzielnego dla każdego rodzaju akt (operacyjne, osobowe i administracyjne). Swoje inwentarze prowadził też pion MO oraz WOP. W przypadku akt administracyjnych inwentarz nosił nazwę „Rejestr spisów akt przekazanych”. Przekazywane do archiwum akta grupowano w serie numerowane od I do IX przyporządkowując jednocześnie kategorie archiwalne: „A” (nie podlegające brakowaniu) i „B” (przeznaczone do brakowania po upływie okresu przechowywania od 1 do 50 lat). Uzupełnieniem ewidencji archiwalnej były tworzone skorowidze tematyczne (dla akt agenturalnych), karty tematyczne i skorowidze zagadnieniowe (dla akt operacyjnych, obiektowych i agenturalnych). W kartotece ogólno-informacyjnej przechowywano karty z informacjami na temat osób, występujących a aktach. Znajdujące się w archiwum akta powinny zostać następnie opracowane. Opracowanie to polegało raczej na sporządzeniu analizy ich przydatności operacyjnej, niż jak w przypadku stosowania się do metodyki archiwalnej wyodrębnieniu i opracowaniu zespołu archiwalnego. W obowiązującej od 1985 r. nowej instrukcji wprowadzono kilka zmian. Poszerzała ona rodzaje spraw o akta obronne. Ważnym elementem było zwrócenie większej uwagi na metodykę archiwalną, będącą odtąd podstawowym wyznacznikiem podczas opracowywania archiwaliów. Od tego roku zaczęto kwalifikować akta do kategorii Bc dla akt przeznaczonych do brakowania po całkowitym wykorzystaniu. Ponadto dotychczasowe grupowanie akt w serie oznaczone numerami od I do IX polecono stosować również w przypadku szefostwa WSW MON oraz WSW jednostek wojskowych podległych MSW. Wraz z tworzeniem, gromadzeniem, archiwizowaniem dokumentacji przebiegał proces jej brakowania. Zasadniczo dotyczył on akt kategorii Bc. Przeprowadzone w latach osiemdziesiątych brakowanie dokumentacji dotyczyło zarówno WUSW w Koninie, jak i urzędów rejonowych. Brakowanie przeprowadzano we własnym zakresie, a o zakwalifikowaniu dokumentów do zniszczenia oraz ich faktycznego brakowania decydowała wewnętrzna komisja, która sporządzała z przeprowadzonych czynności stosowny protokół. Prawne podstawy omawianych czynności stanowiły: Zarządzenie MSW nr 034/74 z 10 maja 1974 r., Zarządzenie MSW nr 049/85 z 8 lipca 1985 r., Po zaprzestaniu działalności Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Poznaniu, posiadaną przez niego dokumentację przejęły Policja (w zakresie akt pionu MO) i Urząd Ochrony Państwa (w zakresie akt SB). Instytucje te ustawowo zostały zobligowane do przekazania akt byłego WUSW w Koninie Instytutowi Pamięci Narodowej. Rozpoczęte w 2001 r. przekazywanie akt po rozwiązaniu UOP kontynuowała Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W ten sposób poznański Oddział Instytutu przejął omawianą dokumentację.

Zespół archiwalny nazwany Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Poznaniu obejmuje wszystkie akta wytworzone przez jednostkę o tej samej nazwie, a także akta zgromadzone i wytworzone przez Komendę Wojewódzką Milicji Obywatelskiej w Poznaniu, której zadania wspomniany WUSW kontynuował. Obejmował on również akta wytworzone przez poprzednie jednostki: Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu (1945–1954) i Wojewódzki Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu (1954–1956). Zatem okres funkcjonowania kancelarii wyznaczają lata 1945–1990. Z uwagi na znajdujące się w zespole akta z lat wcześniejszych tzw. anteriora datę początkową stanowić będzie rok [1944]. Terytorialnie zespół dotyczy województwa poznańskiego w granicach z lat 1945–1990 z uwzględnieniem wszelkich zmian terytorialnych. Sporządzone przeważnie w języku polskim akta zachowane są w stanie dobrym. Niemal całość występuje w formie papierowej, przeważnie w postaci teczek i ksiąg. Zupełnie marginalnie występują mikrofilmy oraz inne formy takie jak fotografie czy skany. Akta w formie poszytów, przesznurowane tasiemką, przechowywane są w oddzielnych teczkach, natomiast część w postaci ksiąg oraz akt luźnych. Akta poznańskiego WUSW, z uwagi na specyfikę pracy, z chwilą wytwarzania oznaczane były klauzulami niejawności. Te zniesiono mocą ustawy z 1999 roku, której skutki weszły w życie w początku roku 2002. Stan zachowania zasobu kształtuje się następująco: akta oznaczone sygnaturą I (agenci i kandydaci), akta oznaczone sygnaturą II (sprawy operacyjnego sprawdzenia i rozpracowania), akta oznaczone sygnaturą III (sprawy śledcze); akta oznaczone sygnaturą IV (obiektowe), akta oznaczone sygnaturą V (funkcjonariusze służby bezpieczeństwa); akta oznaczone sygnaturą VI (funkcjonariusze pionu MO), akta oznaczone sygnaturą VII (pracownicy cywilni resortu), akta administracyjne. Wspomniane akta osobowe funkcjonariuszy nie obejmują członków ORMO, a także nie uwzględniają teczek funkcjonariuszy, którzy zakończyli służbę w innej jednostce oraz części kadry kierowniczej przechowywanych w BUiAD w Warszawie. Bardziej złożona sytuacja dotyczy akt administracyjnych. Ta część ułożona jest według komórek organizacyjnych wchodzących w skład organów SB stanowiących jednocześnie podserie wydzielanego zespołu archiwalnego. Kierując się zasadami metodyki archiwalnej porządkowany zespół został zakwalifikowany jako prosty (wytworzony przez jedną jednostkę organizacyjną), fragmentaryczny (z uwagi na nie zachowane akta wszystkich komórek organizacyjnych danej jednostki) oraz zamknięty (co wynika z faktu zakończenia funkcjonowania jednostki i nie tworzenia nowej dokumentacji). W KWMO, a następnie w WUSW w Poznaniu obowiązywała jednolita dla całego MSW instrukcja kancelaryjna. Wprowadzona w 1975 r. przez ministra Stanisława Kowalczyka zakładała dwie formy załatwiania spraw: ustną i pisemną. Preferowana była forma ustna podczas gdy formę pisemną należało zastosować w razie konieczności udokumentowania danej czynności. W kancelarii funkcjonował obieg zewnętrzny i wewnętrzny. W zasadzie jeden i drugi koncentrował się wokół pism przychodzących i wychodzących. Obowiązywała rejestracja wszystkich pism, a w związku z tym w resorcie prowadzono różnego rodzaju dzienniki. Kancelarie ogólne ewidencjonowały pisma w dzienniku podawczym, a pozostałe kancelarie czy sekretariaty czyniły to w dzienniku kancelaryjnym. Tak zaewidencjonowaną sprawę (pismo), umieszczano jeszcze w skorowidzu rzeczowo-imiennym do danego hasła. Obowiązywała zasada nadawania pismom należącym do jednej sprawy tego samego numeru. Numer składał się z symbolu jednostki, liczby porządkowej z dziennika oraz ostatnich cyfr roku. Tak przydzielony numer wpisywano w odpowiednie miejsce pieczęci wpływu w obrębie, której umieszczano też informację o ilości załączników. W przypadku pism wychodzących zamiast pieczęci wpływu (tzw. prezenty) w lewym górnym narożniku umieszczano pieczątkę jednostki. Rejestrowane pisma przychodzące trafiały do kierownika jednostki. Ten przekazywał je odpowiedniemu funkcjonariuszowi, czyniąc na piśmie odręcznie odpowiednią dyspozycję (w przypadku nowych spraw) lub bezpośrednio do adresata, który odbierał korespondencję za pokwitowaniem, w dzienniku podawczym bądź w książce doręczeń. Do czasu zakończenia danej sprawy, jej akta przechowywał pracownik, który powinien ułożyć pisma według numerów spraw, a w ich obrębie chronologicznie. Referent przygotowywał roboczą wersję odpowiedzi (brudnopis), który przedkładał przełożonemu do wstępnej akceptacji, po czym wersję ostateczną (czystopis) przygotowywała maszynistka. W sprawach mniejszej wagi od razu tworzono czystopis. W dzienniku korespondencyjnym odnotowywano również fakt wysłania pisma. Wysyłano je za pomocą poczty (korespondencja wysyłana poza resort) lub w określonych przypadkach pocztą specjalną. Obowiązywała również zasada podpisywania pism przez osoby pełniące funkcje równorzędne do stanowiska adresata. Korespondencja kierowana do kierownictw naczelnych organów państwowych, a zwłaszcza do sekretarzy komitetów wojewódzkich PZPR podpisywane były każdorazowo przez ministra, podsekretarza stanu lub Komendanta Głównego MO. Po zakończeniu spraw, przechowywane przez funkcjonariuszy teczki przekazywano do archiwum, gdzie je ewidencjonowano w dzienniku archiwalnym nadając im odpowiednie dla rodzaju sprawy sygnatury archiwalne. Akta przechowywano oddzielnie dla każdego ich rodzaju zgodnie z numeracją rzymską, a w jej obrębie według kolejnych numerów arabskich. Drugim kryterium, w oparciu o który przechowywano archiwalia, był układ wynikający ze spisów zdawczo-odbiorczych.

Wyodrębnienie zespołu archiwalnego Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Poznaniu zapoczątkowały studia nad strukturą jednostki, która go wytworzyła. Starano się uwzględnić wszelkie zmiany mające wpływ na tę strukturę. Zadanie to wykonano głównie w oparciu o odpowiednie źródła takie jak zarządzenia MSW i rozkazy Komendanta Wojewódzkiego KWMO, a następnie szefa Wojewódzkiego Urzędu oraz literaturę. Analiza zakresów obowiązków oraz literatura przedmiotu pozwoliły na określenie zadań, jakie powierzono przedmiotowym komórkom organizacyjnym, jak również określenie obsady personalnej kadry kierowniczej. W dalszej kolejności przystąpiono do inwentaryzacji wydzielonych jednostek archiwalnych oraz ich analizy, przy czym nie brakowano materiałów w wewnątrz samych teczek. Informacje o jednostkach wprowadzono do systemu elektronicznego NEXUS. Wygenerowany w ten sposób inwentarz, zamieszczony w dalszej części opracowania, odpowiada wyodrębnionemu zespołowi archiwalnemu stanowiąc w istocie wykaz spraw. Zatem przyjęto schematyczno-rzeczową metodę porządkowania dokumentów. Zespół ten, przy zachowaniu obowiązującego w resorcie układu akt, dzieli się na następujące serie akt: – materiały operacyjne (podserie: I – akta osobowych źródeł informacji, II – akta rozpracowań operacyjnych, III – akta postępowań przygotowawczych, IV – akta spraw obiektowych); – akta osobowe (podserie: V – akta osobowe funkcjonariuszy SB, VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO, VII – akta osobowe pracowników cywilnych); – akta administracyjne (podserie stanowiące akta komórek organizacyjnych WUSW oraz akta rejonowych urzędów spraw wewnętrznych). W ramach serii akt operacyjnych i osobowych materiały ułożono według kolejnych numerów archiwalnych (wpisów w inwentarzach) natomiast w przypadku akt administracyjnych akta ułożono według księgi nabytków i ubytków Wydziału „C”. Akta rejonowych urzędów spraw wewnętrznych ułożono alfabetycznie. Podserie akt administracyjnych są podzielone na według komórek organizacyjnych jednostek. Zasadniczy opis jednostkowy hasła zawiera: tytuł danej sprawy, daty skrajne znajdujących się wewnątrz niej dokumentów, informację o dawnej sygnaturze archiwalnej, informacje o aktualnej sygnaturze nadanej w IPN, informacje na temat formy dokumentacji, informacje o liczbie tomów.